1963 jyly anazaq shildening basynda jolym týsip, is saparmen Guriev, Qúlsary, Qosshaghyl eldi mekenderin araladym. Jol boyy shaghyl qúmdardyng arasynan oidym-oydym kólshik-sorlardan basqa mal jayylar shalghyndy, jusandy dalalar kórinbeydi. Qysqa oidyng shyrmauynda «búl elding qazaqtary qalay kýn kórip otyr» dep oilaysyn. Mening at basyn tiregen auylym múnay óndiretin shaghyn auyl, mayda tóbeshik qúmdardyng arasynda ornalasqan Qosshaghyl eldi mekeni. Ár jerde alystan qarasan  týiening basy sekildi epeteysiz shombal temir úzyn moyynynyng iyiri jazylghanday sozylyp qayta kóterilip tynymsyz júmys istep túr. Búndaydy búryn sondy kórmegen Arqa qazaghyna jeti qat jerding astynan may (múnay) soryp jatyr degendi týsingenshe súraq kóbeyip, keshki tamaqqa kirdim.

Qonaqtar sany kóbeyip jerge jayylghan eki qabat dastarhannyng basynan bala da bolsam «qúda bala» dep tórden oryn berdi. Biz jaqta әri ketse 7-8 kisiden dóngelek jer stolgha, qonaq kóp bolsa 3 stolgha bólinip jayghasady. Búnda jiyrmadan astam adam bir dastarhannyng basynda maldas qúryp emin erkin otyrmyz. Mening ong jaghymda әdemi súlu shoqsha saqaldy, mandayyna, betine әjim týspegen qyzyl shyrayly zeynet jasyndaghy aqsaqal otyrdy. Keyin bilgenimdey Kishi jýz tarihyna, shejiresine qalam tartqan tarihshylar Ashyqәli Taghanúlynyng (peyishte núry shalqysyn) bilgirligine, súnghúlalyghyna bas úrmay, silteme jasamay zertteu jýrgize almaydy. Sol jaghymdaghy qara sýiekten jasalghan alaqanday kózildirikti, eluge jete qabyl, oily kózdi, qyr múryndy, salaly sausaqty jigit aghasyn «kýishi bolarmysyn» dep oiladym da qoydym. Óitkeni, Kishi jýz qazaqtarynyng ekisining biri kýishi dep estigenmin. Qatarynda alghash «Assalaumaghaleykým» aitysyp tanysqan, Beyseshting ýiin tabugha jón siltegen adamym Mendibay otyr.

Ýy iyesi Beysesh otyrghandargha meni ghana tanystyryp basqalary birin biri tanityn bolyp shyqty. Júbayy Rahima dastarhannyng ýstin neshe týrli tәtti taghamgha toltyryp aldynda kese qoyatyn oimaqtay ghana jer qaldyrdy. Meni tang qaldyryp otyrghany jiyrmadan astam kesege shәy qúiylyp iyirilip túryp birden qoldan qolgha taratyldy. Ýlken jayma tabaqtyng ýstindegi kishkentay rumkelerge koniyak, araq qúiylap tabaghymen jogharylatyp әrkim ózi auyz tiyetinin alyp qalyp әri qaray jalghastyrady. Ishpeymin degen adam bolmady, ishpese de aldynda túru kerek. Qaytyp barghan shәy keseler oryn auyspay ózderining kezegin kýtip túr. Týgel jinalmay shәy qúiylmaydy eken. Búl eki aradaghy ýzilis әngimelesuge taptyrmaytyn uaqyt. Sóz bastaghan Ashekeng (Ashyqәli Taghanov - peyishte núry shalqysyn)

- Arqa jaqtan keldi dep estip edim, Arghyn bolarsyng - dedi.   

- IYә, - dedim.

- Alty arys Arghynnyng qaysysy bolasyn?

- Ol jaghyn tarata almaydy ekenmin.

- Ózing jurnalistikada oqidy ekensin, bilip alghanyng jón.

            Ashekene jan jaqtan qyzyghushylyq tanytqan súraqtar qoyylap, óz atalaryn, óz rularynyng kósemderin tanugha yntyqtyq bildirip sóz ýstemelenip әngime barysy qyza týsti. «Bizding jerimiz Jem, Saghyzdyng boyy emes pe edi, myna qalyng qúmnyng arasyna qalay kirip kettik» dep jatty. Ashekeng asyqpay, bar yntasymen jauap berip;

            - Han Tәukening zamanynda bizder Múghadjar tauynan beri qaray Jem, Saghyz, Elek, Qobda, Oiyl, Qiyldy jaylaghanymyz ras, ol endi úzaq әngime.

 Búl jerler aty aityp túrghanday sharuagha ynghayly, malgha jayly jerler. Ol kezde qazaq jerin keneytip jaylau, qystaudy molaytyp, shegarany nyghaytu handyq ýshin birinshi maqsat bolatyn. Bashqúrt, Noghay, Týrkimenderdi yghystyrudy, basy ashyq shegara qalyptastyrudy, Orynbor jerin qazaqqa qaratyp, Jayyq boyynyng bergi betin kelimsekterden tazalau ýshin han Tәuke Arghynnyng jas batyryn qolbasshy etip jasaghyna otyz myng sarbazdy atqa qondyryp jiberedi. Múghadjardan bergi Kishi jýz sarbazdaryn biriktirip súltan Ábilhayyr men bahadýr Bókenbay batyrdyng basshylyghyna tapsyryp han Tәukening әmirin oryndaydy. Osy jenisti oljadan keyin Kishi jýzding handyghyna Bókenbay batyr men Bógenbay batyrdyng úsynysymen Ábilhayyr han bolyp bekitiledi. Bertin kele qoqandyq sarttar, qaraqalpaqtar el mazasyn alyp barymta, úrlyq-qarlyghyn jalghastyrghan qaraqshylyq shabuyldarymen kóz ashtyrmay jýrgen song Taz ruynyng batyrlary Narynbay, Óten, Tóremúrattar atqa qonyp qalyng әsker ertpese de, shaghyn qolmen barymtagha syrymta jasap toytarys berip otyrady.

- Búl el - Taz ruy «basqany bilmesng de Qúrmanghazyny biletin shygharsyn» degendey maghan qarap - kýy atasy Qúrmanghazynyng naghashy júrty bolady. Qughyn sýrgin kórip jýrgende ailap jatyp talay kýy shygharyp tartu etti.  «Qyzdanaydyng qylyghy», «Qyzdanaydyng kýlkisi» degen kýileri dombyra saghaghynan týspeydi - dep dombyra aldyrtyp mening qasymda otyrghan Múhambetiyargha úsyndy. Ol kisi ózinen jastau inisine úsynyp «attyng qúlaghynda oinaydy» degendey dombyranyng saghaghynda oinap qyz Danaydyng synghyrlaghan kýlkisin dombyrada adamsha kýldirip, úiyp tyndaghandardy riza etti. Taghy 3-4 kýidi qatarynan serpip toqtatqanda, qol jughyzugha iyghyna sýlgi salghan jigit kirdi.

Taghy bayaghy qos dastarhan jayylyp shúnghyl sharamen et әkelindi. Sharanyng ortasyndaghy basty alyp Ashekenning qolyna bergende qaltasyndaghy bәkisin alyp qúlaghyn kesip maghan ústatty. Kórshi jigit etti japyraqtap turap ýstine kәrlen kesedegi piyaz turalghan mayly sorpany qúighanda shara kilkildep shygha keldi. Jayma tabaqtan qamyrymen etti aralastyryp jep jýrgen adam bir eki ret úmtylyp qol sozyp ystyq sorpadan qamyryn alyp jey almay, qolgha ilingen etten auyz tiyip «toydym» dep sypayylyq tanytyp otyryp qaldym.

Tamaq ishilip bata jasalynghan song әngime qayta órbip Qyzdanaydyng «ayday súlu, kýndey kórkem» bolghandyghyn aitu ýshin әngimeni әriden bastaghan Ashekeng Qyzdanaydyng әkesi Qojanazar asqan bay, dәuletti ekenin, ýbirli shýbirli bala shaghasynyng kóp ekenin aita otyryp «Múhammed payghambardyng kezinde bir arab ruy, ekinshi arab ruymen óshtesip túqym órbiter bala shagha qaldyrmay qyryp tastaydy. Búl kýn seysenbi eken. Búl oqighadan jany týrshikken basqa rular búl kýndi qaraly kýn sanap jana is bastamaydy, jana tәuekelge barmaydy.» Áriden kele jatqan búl salt dәstýrge Qojanazar qarsylyq bildirip seysenbi kýni on balasyn sýndetke otyrghyzyp, on bura, on aighyrdy aqtatady. Sýndetke otyrghyzylghan balalardyng quanyshyna soyylghan biyelerdi  shyghysqa qaratyp bauyzdatyp qazan kótertedi.

Tang sәresisinde on úl úiqysynan oyanbay jan tapsyryp, on bura, on aighyr pyshaqqa iligip, eti iske aspay qara jerge kómiledi. Ýsh kýn aza tútyp, on úl qabirge tapsyrylady. Osy oqigha Shynghyshanda da, Esimhanda da bolghan. Shynghyshan qyrghan Manghytqa da, Esimhan qyrghan Qataghangha da kórshi rulary qayghyrmay tiri qalghandaryn ózderine qosyp aldy. Taz ruy erekshe bolghany ghoy. Osy kýnge deyin seksenge kelgen qarttary seysenbi kýnin tergeydi. Qonaqqa barmaydy, qonaq qabyldamaydy. Telefon trubkasyn kótermeydi. Jastyqtan basyn kótermey, kóz jasy sora-sora bolyp Qojanazar bes kýn jatqanda aghayyn tuystary jinalyp;

- Qojeke! Siz әli túghyrdan týsken joqsyz. On әielderiniz әli jas, Qúdaydyng bereyin dese raqymy mol, bizder bata berip Qúdaydan bes úl ber dep tileyik, kóter basyndy! - degen óktem dauystan keudesin kóterip men-zeng qalpynda kózinen jasy sorghalap kemsendep, basy tómen salbyrap jylamsyraghan qalpynda:

- Aghayyn tuystarym, men astamshylyq jasadym. Qúdaydyng qaharyna úshyradym. Sonyng azabyn tartyp jatyrmyn. Batalaryng qabyl bolsyn, berinder. Janym qalsa namazgha jyghylamyn. Mal soyghyzyp qúdayy tamaq bereyik, elge sauyn aityndar.

            Aragha 1-2 jyl salyp Qojanazar bes úldy, bir qyzdy bolady. Baqyty basyna qayta oralghan Qojanazar úlan asyr toy jasap Qúday aldynda bas iyip, namazgha jyghylghanyn pash etedi. Ne istese de sharighat jolymen isteudi uaghyzdap otyrugha jetti. Keyingi úrpaqtaryna jana is bastamaudy, sharighat zanyn oryndaudy ósiyet etti. Kenje kelinsheginen tughan qyzdyng atyn qyzdan tughan aiday eken dep yrymdap «Qyzdanay» qoyady. Besikke salar toyynda ózi qatarlas bay, mynghyrtyp mal aidaghan dosy qúda týsip Qitarbay degen úlyna alyp bermek bolyp «Besik qúda» atanady. Jyldar jyldam ótip 16-17 jasqa tolghanda  Qyzdanaydyng súlulyghy, kórki jyr bolyp tarap, men jigitpin degenderding auyzynyng suyn qúrtyp Qojanazardyng aldynan ótip qúda týsushilerding sany kýn sanap artty. Qojanazargha Aqjayyqtyng arghy betinen naghashylap kelip jatqan ataqty kýishi Saghyrbaydyng Qúrmanghazysy ailap jatyp «Qyzdanaydyng qylyghy», «Qyzdanaydyng kýlkisi» degen kýilerin tegin shygharmasa kerek. Tabighattyng súlulyghyn, ýnning súlulyghyn, dombyra kýmbirining shyiyrymyn Qúrmanghazyday týsinetin adam kemde kem bolar. Ózining basy dauda, qughyn sýrginnen boy tasalap jýrgen ataqty kýishi qansha ghashyq bolsa da «sap, sap kónilim, sap kónilim» degendey súlulyghyna, kórkine, aqyl, minezine toyattap sabyr saqtaghan bolar.

            Erjetken Qitarbaygha Qyzdanaydyng kónili tolmaydy. Bolashaq kýieuim dep mensinbey elge ataghy shyqqan jas batyr, óz auyldasy Tóremúratpen kezdesip sóz baylassa da, Qúdaydyng qaharyna bir ret úshyraghan Qojanazar besikke bergen antynan, dosyna bergen uәdesinen ainymaydy. «Auyzy kýigen ýrlep ishedi» degendey «Qúdaygha eki ret kýnәhr bolar jaghdayym joq» dep ýzildi kesildi jauap beredi. Tóremúrat auyl aqsaqaldaryn qúda týsirip, eki ese qalyng mal berip Qojanazardy da, Qitarbaydy da toqtata almaytynyna kózi jetken Tóremúrat batyr Qyzdanaydy batyrlyqqa salyp alyp qashady. Artynan ilese shyqqan 20-30 jigit quyp jetken jerde qan tógisti aiqas bastalady. Jan ayamasqa bekingen Tóremúrat batyr 7-8 jigitti qylyshqa týsirip, qalghandaryn attan qúlatyp, juylmastay kinәsin moyyngha alyp qashqyndyghyn jalghastyrady.  Ózi jaulasyp jýrgen qoqandyq sarttar jerine Horezmge jol tartady. El júrtynyng óz qandastarynyng ólimin keshirmeytinin bilip boy tasalap bir jylday túraqtap qalghanda, sonynan izdeushilerding shyqqanyn estip, Týrkimen jerin panalaugha iz suytady.

            Qúshaq jayyp qarsy alghan týrkimen batyrlary júbayy Qyzdanaygha qyzyghyp, súlulyghyna elitip Tóremúrat batyrmen arazdasyp, óshigip aqyrynda jaulasyp óltirip tynady. Týrkimenning bas batyry Qyzdanaydy toqaldyqqa alyp kónilderi tynghanmen, Qyzdanay qalay qútyludyng jolyn oilastyryp týnde úiqy, kýndiz kýlki kórmey azyp toza bastaydy. Keshki salqynmen syrtqa  úzaghyraq shyghyp, seruendep jýrgende bir aqsaqal kisi ózin qazaqpyn dep tanystyryp, mәn jaygha qanyq ekenin aitady.

- Ata, qazaq elining baghyty qayda? Qansha kýnde jetemin? - dep tәptishtep súrap alady.

- Shyraghym, kýieuindi óltirip, seni tartyp alghan týrkimen batyrynyng eki jýirigin baptap, jaratyp kezek minip, shauyp otyrsang eki kýndik jer. El shetine aman esen ilikseng әri qaray qazaqtar ózi qoldap alar - dep jónin aitady.

            Sol kýnnen bastap «kýieuine» airyqsha yqylas bildirip senimine kire bastaydy. Emirengen toqalyna emeshegi qúryp, aitqanyna kónip, eki túlpardyng baptauyn Qyzdanaygha tapsyryp, qúdyqtan múzday sumen suartyp, jeldetip jelip keluine úlyqsat beredi. Tóremúrattyng túlpary auyldy ózi tauyp barar dep senip, er túrmanyn dayyndap, týrkimen batyrynyng aqaltekesin jetekke aludy kózdep, әbden jetekke ýiretedi. Ay jarym jaratylghan qos túlparmen kýieuining kórshi auylgha qonaqqa ketkenin paydalanyp Qyzdanay qart aqsaqal kórsetken baghytpen alys jolgha alandamay Tóremúrattyng bes qaruyn asynyp jolgha shyghady. Artymnan qughanday bolsa dep úzap ketu ýshin bәigege shapqanday shabyspen sәske týsten, qas qarayghansha shauyp, bir tereng saygha kelip at basyn tartady. Eki attyng da tartpasyn bosatyp demaldyryp qantaryp tastaydy. Qaltasyna sala shyqqan eki qúrt, irimshigin talghaju etip, qol ayaghyn sozyp, azdap kóz ilindirip tang biline týrkimen aqaltekesine minip qatty jýrispen etin qyzdyryp alghan song sauyryna qamshy basyp shabysqa saldy. Aday elining shetine jetip, kiyiz ýili auylgha toqtap jón súrasqandargha bar shynyn aitady. Auyl aqsaqaldary janashyrlyqpen qarap, eki atty suytyp, otqa qoyyp, astaudaghy múzday sumen bauyryn juyp shiderlep, ýy manyndaghy oipang toghaygha jiberip balalardy qarauyl qaratady. Ózine bólek ýy bólip demaldyryp tamaqtandyrady. Keshki tamaqta jón súrasqanda Tóremúrattyng týrkimender qolynan qaza tapqanyn, auyly Qúlsary dalasyndaghy, Qarasha kóli manynda ekenin, Narynbay, Óten batyrlardyng qaryndasy bolatynyn, ózi Qojanazar baydyng qyzy ekenin aitady. Otyrghandar batyrlardy tanityndaryn aityp, tanerteng jýrerde eki jigit qosyp beretinderin aityp qyzdy quantyp qoydy.

            Tanghy salqynmen jolgha shyqqan ýsh jolaushy Qúlsarynyng sary dalasy qaydasyng dep jele jorytyp auyldan úzap shygha berdi. Amandyq bolsa «týndeletip eldi dýrliktirmey jaqyndap baryp at shaldyryp, kýn kóterile barghanymyz dúrys bolar» degen Qyzdanay ózi kórip bilip jýrgen týieli auyldyng manayyna, jylqygha ot bolar qyrdyng basyna toqtady. Alghan tamaqtaryn, pisken týiening órkeshin bauyrsaqqa qosyp jep, shúbatpen susyndaghan ýsheu salqyn auada, samal jelding tósinde mamyra jay úiyqtap tanerteng asyqpay túrdy. Osy jerde eki jigitpen qosh aitysyp, alghysyn aityp keri shygharyp salady. Ózi qozy kósh jerdegi Qitarbaydyng ýiine qos túlparmen joryqtan qaytqan batyrday bolyp kelip týsedi. Qyzdanaydyng kelgenin el tez arada estip auyl azan-qazan bolyp sýiinshilesip Qitarbaydyng ýiine jinalady. Opyr-topyr basylghanda sózdi Qyzdanay bastap Qitarbaydyng ózin kinәley sóiledi.

            -  Qitarbay - dedi Qyzdanay - Bolar is boldy, qútqaryp alyp qala almadyn, jigitterding qany tógildi. Basqa týskenge kóndik, men saghan ózim keldim - degende shorshyp týsken Qitarbay;

- Men sen keledi dep kýtip otyrghanym joq, ýilenip qoyghanmyn, myna otyrghan mening әielim dep bosagha jaqta otyrghan әieldi kórsetti.

- Qútty bolsyn. Men toqal bolamyn.

            - Joq. Men seni almaymyn - dep óz sózinen ózi úyalghanday, teris qarap jatyp aldy. Ári qaray sóz jalghaspaytynyn bilgen Qyzdanay

            - Oilan, Qitarbay - dep ornynan túryp syrtqa bettedi.

            Shyqqan bette baylauly túrghan attardy jetekke alyp, qasyna ergen әieldermen ózekte otyrghan Qojanazardyn  ýiine keldi. Saghynyshpen qarsy alghan әkesi mandayynan iyiskep tórge ozdyryp amandyq saulyghyn súraghannan artyqqa barmady. Qazan kóterilip, tay soyylyp Qojanazar әuleti mәre-sәre boldy. Óz ýiinde bir jetidey mauqyn basyp, ótken ketkendi saralap aqylgha salghan song aqsaqaldar jinalyp Qitarbaygha qayta qosudy jón kórdi. Qyzdanaydyng birden kelip Qitarbaydyng ýiine týsui әke antyn attamay moyyndaghandyq dep týsingen aqsaqaldar kishi-girim toy jasatyp qayta qosatyn boldy. Búl habardy estigen Qitarbaydyng әieli Zәureghaysha ózining qúrsaq kótermegendigin syltau etip tórkinine ketip tyndy. Eki «besik qúda» «iygilikting erte keshi joq» dep qayta tós qaghysyp myng jyldyq qúda boldy. Jinalghan elde rizashylyqpen tarap «baghy synbas baytaldyn, qaytyp ýiirin tapqan son» dep bata berisip (Ashekennen jazyp alghan maqal) Qyzdanaydy Qitarbaydyng ýiine kirgizip berdi.

         Tóremúrattyng ólgenin, Qyzdanaydyng eline kelgenin estigen Qúrmanghazy naghashy eline qayta soghyp kónil aityp, quanyshyn bólisip biraz uaqyt demalyp jatyp qaytty. Jay jatqan joq. Qyzdanaydan barlyq syrgha qanyqqany boygha shabyt darytyp «Qyzdanaydyng qyrghyny» degen ataqty kýiin shyghardy.  Búl kýidi «Tóremúrat» dep te ataydy. Kýy jeke admnyng portetinen góri qyrghynnyng surettemesin, almas qylyshtyng jýzderi sart-súrt aiqasqandaghy shynyly jýrekti shanshytady. Kisiney tós qaghysqan túlparlardyng túyaqtarynyng sartyly, dombyranyng tómengi saghasyndaghy perneden, shanaqqa basqan kishkene sausaqtyng astynan shyqqan dabyldy dybys, sausaqtan perneni bos jibergende qos shekten shyqqan  anyraghan dybys, naghyz qyrghynnyn, naghyz soyqannyng bolyp jatqanyn elestetedi.

Qitarbaydan ýsh úl órbip, eli júrtyn quanyshqa bólegeni Ashyqәli Taghanúly (peyishte núry shalqysyn) aqsaqaldyng aituynsha jana ýkimetting isine aralasyp, qazaq ýshin enbek etken belsendi azamattar bolghan kórinedi. Qyzdanaydyng ózi úzaq ómir sýrip, súlulyq bolmysyn joghaltpay, boyyn kýtip Qitarbaydyng әkesinen qalghan baylyqty kózin tauyp júmsatyp 1908 jyldary qaytys bolypty. Osy әngimelerdi estigende Ashekene gazetke súranyp túrghan hiqaya eken dep edim. Almatygha kelip «SQ» (Sosiyalistik Qazaqstan) әdeyi jibergen is sapardyng maqalasyn Qosshaghyl «Múnay óndiru» (Neftpromysl) kombinatynyng diyrektory Shanbay aghamen ótkizgen súhbatty bastyghym Núrghazy Shәkeevke berip «Qyzdanay» turaly estigen әngimemdi jazsam qaytedi degende biz SK-nyng organymyz, basqa gazetke úsyn dedi. Sonymen, jabuly qazan, jabuly kýiinde qalyp 52 jyldan keyin eske týsiruime tura keldi.

            Oghan sebep qyryq jyldan astam joldas bolghan Saghym degen dosym aurugha shaldyghyp tósek tartyp sal bolyp jatyp qalghan. Sol dosym myng joldyq «Ajal aldyndaghy arazdasu» degen úzaq óleng jazyp Kishi jýzding Qyzdanay súluyn eske alypty. Óleng shirkin kýizelisten, uayymnan tuady bilem, ertede Saghymnyng «Baldyzyma», «Qaraәlkenning termesi» degen ólenderin әnshi-termeshi Ayaz Betbaev dastarhan basyndaghy jiynda, kónil kóteru ýshin aityp jýredi eken. «Baldyzyma» degen óleni;

Ózim izdep taptym ghoy,

Apanyzdy soryma.

Nem bar edi, Qúday-au,

Gurievting sorynda. - dep bastalushy edi. Áyelining Kishi jýz qyzy ekenin sodan biletinbiz. Maghan bergen óleni jan kýizelisinen shyqqan keremet tolghau, qyryq jyl otasqan qosaghyna aitqan ókpesi men nazy jan ayarlyqtay. Qyzdanaygha arnaghan birer shumaghyn oqyp kóreyik. Áyelining әkesine endi tabynyp Saghym bylay deydi.

Ákesi Zorbay shirkin qasarysyp,

«Bermeymin» dep tyrysty qany tasyp.

«Qyzym mening baspaq emes, alyp keter,

Jalghyz jýrgen jolbarys moyyngha asyp. Dey kelip Qyzdanaydy jyrlaydy.

Borbayy kókpar bolghan Qyzdanaydyn,

Qyz alghan auylynan mende aqymaq.

Nege ghana ketpedim «hosh aman» dep,

Ótsemde ómir boyy bolyp boydaq.

Qyzdanaydyng qylyghy men kýlkisine,

Arnaghan asqaq kýiler Qúrmanghazy.

Qyzdanaydyng auylynda ailap jatyp,

Attanghanda bolar - au, bek razy.

Búiyrtpay atastyrghan kýieuine,

Tóremúrat alyp qashty alys jerge.

Bas batyrdy syighyzbay óz elinde,

Jem qyldy qandy balaq Týrkimenge. 

Abai.kz