1963 جىلى اڭازاق شىلدەنىڭ باسىندا جولىم ءتۇسىپ، ءىس ساپارمەن گۋرەۆ، قۇلسارى، قوسشاعىل ەلدى مەكەندەرىن ارالادىم. جول بويى شاعىل قۇمداردىڭ اراسىنان ويدىم-ويدىم كولشىك-سورلاردان باسقا مال جايىلار شالعىندى، جۋساندى دالالار كورىنبەيدى. قىسقا ويدىڭ شىرماۋىندا «بۇل ەلدىڭ قازاقتارى قالاي كۇن كورىپ وتىر» دەپ ويلايسىڭ. مەنىڭ ات باسىن تىرەگەن اۋىلىم مۇناي وندىرەتىن شاعىن اۋىل، مايدا توبەشىك قۇمداردىڭ اراسىندا ورنالاسقان قوسشاعىل ەلدى مەكەنى. ءار جەردە الىستان قاراساڭ  تۇيەنىڭ باسى سەكىلدى ەپەتەيسىز شومبال تەمىر ۇزىن مويىنىنىڭ ءيىرى جازىلعانداي سوزىلىپ قايتا كوتەرىلىپ تىنىمسىز جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇندايدى بۇرىن سوڭدى كورمەگەن ارقا قازاعىنا جەتى قات جەردىڭ استىنان ماي (مۇناي) سورىپ جاتىر دەگەندى تۇسىنگەنشە سۇراق كوبەيىپ، كەشكى تاماققا كىردىم.

قوناقتار سانى كوبەيىپ جەرگە جايىلعان ەكى قابات داستارحاننىڭ باسىنان بالا دا بولسام «قۇدا بالا» دەپ توردەن ورىن بەردى. ءبىز جاقتا ءارى كەتسە 7-8 كىسىدەن دوڭگەلەك جەر ستولعا، قوناق كوپ بولسا 3 ستولعا ءبولىنىپ جايعاسادى. بۇندا جيىرمادان استام ادام ءبىر داستارحاننىڭ باسىندا مالداس قۇرىپ ەمىن ەركىن وتىرمىز. مەنىڭ وڭ جاعىمدا ادەمى سۇلۋ شوقشا ساقالدى، ماڭدايىنا، بەتىنە ءاجىم تۇسپەگەن قىزىل شىرايلى زەينەت جاسىنداعى اقساقال وتىردى. كەيىن بىلگەنىمدەي كىشى ءجۇز تاريحىنا، شەجىرەسىنە قالام تارتقان تاريحشىلار اشىقالى تاعانۇلىنىڭ (پەيىشتە نۇرى شالقىسىن) بىلگىرلىگىنە، سۇڭعۇلالىعىنا باس ۇرماي، سىلتەمە جاساماي زەرتتەۋ جۇرگىزە المايدى. سول جاعىمداعى قارا سۇيەكتەن جاسالعان الاقانداي كوزىلدىرىكتى، ەلۋگە جەتە قابىل، ويلى كوزدى، قىر مۇرىندى، سالالى ساۋساقتى جىگىت اعاسىن «كۇيشى بولارمىسىڭ» دەپ ويلادىم دا قويدىم. ويتكەنى، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەكىسىنىڭ ءبىرى كۇيشى دەپ ەستىگەنمىن. قاتارىندا العاش «اسسالاۋماعالەيكۇم» ايتىسىپ تانىسقان، بەيسەشتىڭ ءۇيىن تابۋعا ءجون سىلتەگەن ادامىم مەڭدىباي وتىر.

ءۇي يەسى بەيسەش وتىرعاندارعا مەنى عانا تانىستىرىپ باسقالارى ءبىرىن ءبىرى تانيتىن بولىپ شىقتى. جۇبايى راحيما داستارحاننىڭ ءۇستىن نەشە ءتۇرلى ءتاتتى تاعامعا تولتىرىپ الدىڭدا كەسە قوياتىن ويماقتاي عانا جەر قالدىردى. مەنى تاڭ قالدىرىپ وتىرعانى جيىرمادان استام كەسەگە ءشاي قۇيىلىپ ءيىرىلىپ تۇرىپ بىردەن قولدان قولعا تاراتىلدى. ۇلكەن جايما تاباقتىڭ ۇستىندەگى كىشكەنتاي ريۋمكەلەرگە كونياك، اراق قۇيىلاپ تاباعىمەن جوعارىلاتىپ اركىم ءوزى اۋىز تيەتىنىن الىپ قالىپ ءارى قاراي جالعاستىرادى. ىشپەيمىن دەگەن ادام بولمادى، ىشپەسە دە الدىندا تۇرۋ كەرەك. قايتىپ بارعان ءشاي كەسەلەر ورىن اۋىسپاي وزدەرىنىڭ كەزەگىن كۇتىپ تۇر. تۇگەل جينالماي ءشاي قۇيىلمايدى ەكەن. بۇل ەكى اراداعى ءۇزىلىس اڭگىمەلەسۋگە تاپتىرمايتىن ۋاقىت. ءسوز باستاعان اشەكەڭ (اشىقالى تاعانوۆ - پەيىشتە نۇرى شالقىسىن)

- ارقا جاقتان كەلدى دەپ ەستىپ ەدىم، ارعىن بولارسىڭ - دەدى.   

- ءيا، - دەدىم.

- التى ارىس ارعىننىڭ قايسىسى بولاسىڭ؟

- ول جاعىن تاراتا المايدى ەكەنمىن.

- ءوزىڭ جۋرناليستيكادا وقيدى ەكەنسىڭ، ءبىلىپ العانىڭ ءجون.

            اشەكەڭە جان جاقتان قىزىعۋشىلىق تانىتقان سۇراقتار قويىلاپ، ءوز اتالارىن، ءوز رۋلارىنىڭ كوسەمدەرىن تانۋعا ىنتىقتىق ءبىلدىرىپ ءسوز ۇستەمەلەنىپ اڭگىمە بارىسى قىزا ءتۇستى. ء«بىزدىڭ جەرىمىز جەم، ساعىزدىڭ بويى ەمەس پە ەدى، مىنا قالىڭ قۇمنىڭ اراسىنا قالاي كىرىپ كەتتىك» دەپ جاتتى. اشەكەڭ اسىقپاي، بار ىنتاسىمەن جاۋاپ بەرىپ;

            - حان تاۋكەنىڭ زامانىندا بىزدەر مۇعادجار تاۋىنان بەرى قاراي جەم، ساعىز، ەلەك، قوبدا، ويىل، قيىلدى جايلاعانىمىز راس، ول ەندى ۇزاق اڭگىمە.

 بۇل جەرلەر اتى ايتىپ تۇرعانداي شارۋاعا ىڭعايلى، مالعا جايلى جەرلەر. ول كەزدە قازاق جەرىن كەڭەيتىپ جايلاۋ، قىستاۋدى مولايتىپ، شەگارانى نىعايتۋ حاندىق ءۇشىن ءبىرىنشى ماقسات بولاتىن. باشقۇرت، نوعاي، تۇركىمەندەردى ىعىستىرۋدى، باسى اشىق شەگارا قالىپتاستىرۋدى، ورىنبور جەرىن قازاققا قاراتىپ، جايىق بويىنىڭ بەرگى بەتىن كەلىمسەكتەردەن تازالاۋ ءۇشىن حان تاۋكە ارعىننىڭ جاس باتىرىن قولباسشى ەتىپ جاساعىنا وتىز مىڭ ساربازدى اتقا قوندىرىپ جىبەرەدى. مۇعادجاردان بەرگى كىشى ءجۇز ساربازدارىن بىرىكتىرىپ سۇلتان ءابىلحايىر مەن ءباھادۇر بوكەنباي باتىردىڭ باسشىلىعىنا تاپسىرىپ حان تاۋكەنىڭ ءامىرىن ورىندايدى. وسى جەڭىستى ولجادان كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ حاندىعىنا بوكەنباي باتىر مەن بوگەنباي باتىردىڭ ۇسىنىسىمەن ءابىلحايىر حان بولىپ بەكىتىلەدى. بەرتىن كەلە قوقاندىق سارتتار، قاراقالپاقتار ەل مازاسىن الىپ بارىمتا، ۇرلىق-قارلىعىن جالعاستىرعان قاراقشىلىق شابۋىلدارىمەن كوز اشتىرماي جۇرگەن سوڭ تاز رۋىنىڭ باتىرلارى نارىنباي، وتەن، تورەمۇراتتار اتقا قونىپ قالىڭ اسكەر ەرتپەسە دە، شاعىن قولمەن بارىمتاعا سىرىمتا جاساپ تويتارىس بەرىپ وتىرادى.

- بۇل ەل - تاز رۋى «باسقانى بىلمەسڭ دە قۇرمانعازىنى بىلەتىن شىعارسىڭ» دەگەندەي ماعان قاراپ - كۇي اتاسى قۇرمانعازىنىڭ ناعاشى جۇرتى بولادى. قۋعىن سۇرگىن كورىپ جۇرگەندە ايلاپ جاتىپ تالاي كۇي شىعارىپ تارتۋ ەتتى.  «قىزدانايدىڭ قىلىعى»، «قىزدانايدىڭ كۇلكىسى» دەگەن كۇيلەرى دومبىرا ساعاعىنان تۇسپەيدى - دەپ دومبىرا الدىرتىپ مەنىڭ قاسىمدا وتىرعان مۇحامبەتيارعا ۇسىندى. ول كىسى وزىنەن جاستاۋ ىنىسىنە ۇسىنىپ «اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى» دەگەندەي دومبىرانىڭ ساعاعىندا ويناپ قىز دانايدىڭ سىڭعىرلاعان كۇلكىسىن دومبىرادا ادامشا كۇلدىرىپ، ۇيىپ تىڭداعانداردى ريزا ەتتى. تاعى 3-4 كۇيدى قاتارىنان سەرپىپ توقتاتقاندا، قول جۋعىزۋعا يىعىنا سۇلگى سالعان جىگىت كىردى.

تاعى باياعى قوس داستارحان جايىلىپ شۇڭعىل شارامەن ەت اكەلىندى. شارانىڭ ورتاسىنداعى باستى الىپ اشەكەڭنىڭ قولىنا بەرگەندە قالتاسىنداعى باكىسىن الىپ قۇلاعىن كەسىپ ماعان ۇستاتتى. كورشى جىگىت ەتتى جاپىراقتاپ تۋراپ ۇستىنە كارلەن كەسەدەگى پياز تۋرالعان مايلى سورپانى قۇيعاندا شارا كىلكىلدەپ شىعا كەلدى. جايما تاباقتان قامىرىمەن ەتتى ارالاستىرىپ جەپ جۇرگەن ادام ءبىر ەكى رەت ۇمتىلىپ قول سوزىپ ىستىق سورپادان قامىرىن الىپ جەي الماي، قولعا ىلىنگەن ەتتەن اۋىز ءتيىپ «تويدىم» دەپ سىپايىلىق تانىتىپ وتىرىپ قالدىم.

تاماق ءىشىلىپ باتا جاسالىنعان سوڭ اڭگىمە قايتا ءوربىپ قىزدانايدىڭ «ايداي سۇلۋ، كۇندەي كوركەم» بولعاندىعىن ايتۋ ءۇشىن اڭگىمەنى ارىدەن باستاعان اشەكەڭ قىزدانايدىڭ اكەسى قوجانازار اسقان باي، داۋلەتتى ەكەنىن، ءۇبىرلى ءشۇبىرلى بالا شاعاسىنىڭ كوپ ەكەنىن ايتا وتىرىپ «مۇحاممەد پايعامباردىڭ كەزىندە ءبىر اراب رۋى، ەكىنشى اراب رۋىمەن وشتەسىپ تۇقىم وربىتەر بالا شاعا قالدىرماي قىرىپ تاستايدى. بۇل كۇن سەيسەنبى ەكەن. بۇل وقيعادان جانى تۇرشىككەن باسقا رۋلار بۇل كۇندى قارالى كۇن ساناپ جاڭا ءىس باستامايدى، جاڭا تاۋەكەلگە بارمايدى.» ارىدەن كەلە جاتقان بۇل سالت داستۇرگە قوجانازار قارسىلىق ءبىلدىرىپ سەيسەنبى كۇنى ون بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزىپ، ون بۋرا، ون ايعىردى اقتاتادى. سۇندەتكە وتىرعىزىلعان بالالاردىڭ قۋانىشىنا سويىلعان بيەلەردى  شىعىسقا قاراتىپ باۋىزداتىپ قازان كوتەرتەدى.

تاڭ سارەسىسىندە ون ۇل ۇيقىسىنان ويانباي جان تاپسىرىپ، ون بۋرا، ون ايعىر پىشاققا ىلىگىپ، ەتى ىسكە اسپاي قارا جەرگە كومىلەدى. ءۇش كۇن ازا تۇتىپ، ون ۇل قابىرگە تاپسىرىلادى. وسى وقيعا شىڭعىسحاندا دا، ەسىمحاندا دا بولعان. شىڭعىسحان قىرعان ماڭعىتقا دا، ەسىمحان قىرعان قاتاعانعا دا كورشى رۋلارى قايعىرماي ءتىرى قالعاندارىن وزدەرىنە قوسىپ الدى. تاز رۋى ەرەكشە بولعانى عوي. وسى كۇنگە دەيىن سەكسەنگە كەلگەن قارتتارى سەيسەنبى كۇنىن تەرگەيدى. قوناققا بارمايدى، قوناق قابىلدامايدى. تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەرمەيدى. جاستىقتان باسىن كوتەرمەي، كوز جاسى سورا-سورا بولىپ قوجانازار بەس كۇن جاتقاندا اعايىن تۋىستارى جينالىپ;

- قوجەكە! ءسىز ءالى تۇعىردان تۇسكەن جوقسىز. ون ايەلدەرىڭىز ءالى جاس، قۇدايدىڭ بەرەيىن دەسە راقىمى مول، بىزدەر باتا بەرىپ قۇدايدان بەس ۇل بەر دەپ تىلەيىك، كوتەر باسىڭدى! - دەگەن وكتەم داۋىستان كەۋدەسىن كوتەرىپ مەڭ-زەڭ قالپىندا كوزىنەن جاسى سورعالاپ كەمسەڭدەپ، باسى تومەن سالبىراپ جىلامسىراعان قالپىندا:

- اعايىن تۋىستارىم، مەن استامشىلىق جاسادىم. قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىرادىم. سونىڭ ازابىن تارتىپ جاتىرمىن. باتالارىڭ قابىل بولسىن، بەرىڭدەر. جانىم قالسا نامازعا جىعىلامىن. مال سويعىزىپ قۇدايى تاماق بەرەيىك، ەلگە ساۋىن ايتىڭدار.

            اراعا 1-2 جىل سالىپ قوجانازار بەس ۇلدى، ءبىر قىزدى بولادى. باقىتى باسىنا قايتا ورالعان قوجانازار ۇلان اسىر توي جاساپ قۇداي الدىندا باس ءيىپ، نامازعا جىعىلعانىن پاش ەتەدى. نە ىستەسە دە شاريعات جولىمەن ىستەۋدى ۋاعىزداپ وتىرۋعا جەتتى. كەيىنگى ۇرپاقتارىنا جاڭا ءىس باستاماۋدى، شاريعات زاڭىن ورىنداۋدى وسيەت ەتتى. كەنجە كەلىنشەگىنەن تۋعان قىزدىڭ اتىن قىزدان تۋعان ايداي ەكەن دەپ ىرىمداپ «قىزداناي» قويادى. بەسىككە سالار تويىندا ءوزى قاتارلاس باي، مىڭعىرتىپ مال ايداعان دوسى قۇدا ءتۇسىپ قيتارباي دەگەن ۇلىنا الىپ بەرمەك بولىپ «بەسىك قۇدا» اتانادى. جىلدار جىلدام ءوتىپ 16-17 جاسقا تولعاندا  قىزدانايدىڭ سۇلۋلىعى، كوركى جىر بولىپ تاراپ، مەن جىگىتپىن دەگەندەردىڭ اۋىزىنىڭ سۋىن قۇرتىپ قوجانازاردىڭ الدىنان ءوتىپ قۇدا تۇسۋشىلەردىڭ سانى كۇن ساناپ ارتتى. قوجانازارعا اقجايىقتىڭ ارعى بەتىنەن ناعاشىلاپ كەلىپ جاتقان اتاقتى كۇيشى ساعىربايدىڭ قۇرمانعازىسى ايلاپ جاتىپ «قىزدانايدىڭ قىلىعى»، «قىزدانايدىڭ كۇلكىسى» دەگەن كۇيلەرىن تەگىن شىعارماسا كەرەك. تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن، ءۇننىڭ سۇلۋلىعىن، دومبىرا كۇمبىرىنىڭ شىيىرىمىن قۇرمانعازىداي تۇسىنەتىن ادام كەمدە كەم بولار. ءوزىنىڭ باسى داۋدا، قۋعىن سۇرگىننەن بوي تاسالاپ جۇرگەن اتاقتى كۇيشى قانشا عاشىق بولسا دا «ساپ، ساپ كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم» دەگەندەي سۇلۋلىعىنا، كوركىنە، اقىل، مىنەزىنە توياتتاپ سابىر ساقتاعان بولار.

            ەرجەتكەن قيتاربايعا قىزدانايدىڭ كوڭىلى تولمايدى. بولاشاق كۇيەۋىم دەپ مەنسىنبەي ەلگە اتاعى شىققان جاس باتىر، ءوز اۋىلداسى تورەمۇراتپەن كەزدەسىپ ءسوز بايلاسسا دا، قۇدايدىڭ قاھارىنا ءبىر رەت ۇشىراعان قوجانازار بەسىككە بەرگەن انتىنان، دوسىنا بەرگەن ۋادەسىنەن اينىمايدى. «اۋىزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەگەندەي «قۇدايعا ەكى رەت كۇناھر بولار جاعدايىم جوق» دەپ ءۇزىلدى كەسىلدى جاۋاپ بەرەدى. تورەمۇرات اۋىل اقساقالدارىن قۇدا ءتۇسىرىپ، ەكى ەسە قالىڭ مال بەرىپ قوجانازاردى دا، قيتاربايدى دا توقتاتا المايتىنىنا كوزى جەتكەن تورەمۇرات باتىر قىزدانايدى باتىرلىققا سالىپ الىپ قاشادى. ارتىنان ىلەسە شىققان 20-30 جىگىت قۋىپ جەتكەن جەردە قان توگىستى ايقاس باستالادى. جان اياماسقا بەكىنگەن تورەمۇرات باتىر 7-8 جىگىتتى قىلىشقا ءتۇسىرىپ، قالعاندارىن اتتان قۇلاتىپ، جۋىلماستاي كىناسىن مويىنعا الىپ قاشقىندىعىن جالعاستىرادى. ء وزى جاۋلاسىپ جۇرگەن قوقاندىق سارتتار جەرىنە حورەزمگە جول تارتادى. ەل جۇرتىنىڭ ءوز قانداستارىنىڭ ءولىمىن كەشىرمەيتىنىن ءبىلىپ بوي تاسالاپ ءبىر جىلداي تۇراقتاپ قالعاندا، سوڭىنان ىزدەۋشىلەردىڭ شىققانىن ەستىپ، تۇركىمەن جەرىن پانالاۋعا ءىز سۋىتادى.

            قۇشاق جايىپ قارسى العان تۇركىمەن باتىرلارى جۇبايى قىزدانايعا قىزىعىپ، سۇلۋلىعىنا ەلىتىپ تورەمۇرات باتىرمەن ارازداسىپ، وشىگىپ اقىرىندا جاۋلاسىپ ءولتىرىپ تىنادى. تۇركىمەننىڭ باس باتىرى قىزدانايدى توقالدىققا الىپ كوڭىلدەرى تىنعانمەن، قىزداناي قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاستىرىپ تۇندە ۇيقى، كۇندىز كۇلكى كورمەي ازىپ توزا باستايدى. كەشكى سالقىنمەن سىرتقا  ۇزاعىراق شىعىپ، سەرۋەندەپ جۇرگەندە ءبىر اقساقال كىسى ءوزىن قازاقپىن دەپ تانىستىرىپ، ءمان جايعا قانىق ەكەنىن ايتادى.

- اتا، قازاق ەلىنىڭ باعىتى قايدا؟ قانشا كۇندە جەتەمىن؟ - دەپ تاپتىشتەپ سۇراپ الادى.

- شىراعىم، كۇيەۋىڭدى ءولتىرىپ، سەنى تارتىپ العان تۇركىمەن باتىرىنىڭ ەكى جۇيرىگىن باپتاپ، جاراتىپ كەزەك ءمىنىپ، شاۋىپ وتىرساڭ ەكى كۇندىك جەر. ەل شەتىنە امان ەسەن ىلىكسەڭ ءارى قاراي قازاقتار ءوزى قولداپ الار - دەپ ءجونىن ايتادى.

            سول كۇننەن باستاپ «كۇيەۋىنە» ايرىقشا ىقىلاس ءبىلدىرىپ سەنىمىنە كىرە باستايدى. ەمىرەنگەن توقالىنا ەمەشەگى قۇرىپ، ايتقانىنا كونىپ، ەكى تۇلپاردىڭ باپتاۋىن قىزدانايعا تاپسىرىپ، قۇدىقتان مۇزداي سۋمەن سۋارتىپ، جەلدەتىپ جەلىپ كەلۋىنە ۇلىقسات بەرەدى. تورەمۇراتتىڭ تۇلپارى اۋىلدى ءوزى تاۋىپ بارار دەپ سەنىپ، ەر تۇرمانىن دايىنداپ، تۇركىمەن باتىرىنىڭ اقالتەكەسىن جەتەككە الۋدى كوزدەپ، ابدەن جەتەككە ۇيرەتەدى. اي جارىم جاراتىلعان قوس تۇلپارمەن كۇيەۋىنىڭ كورشى اۋىلعا قوناققا كەتكەنىن پايدالانىپ قىزداناي قارت اقساقال كورسەتكەن باعىتپەن الىس جولعا الاڭداماي تورەمۇراتتىڭ بەس قارۋىن اسىنىپ جولعا شىعادى. ارتىمنان قۋعانداي بولسا دەپ ۇزاپ كەتۋ ءۇشىن بايگەگە شاپقانداي شابىسپەن ساسكە تۇستەن، قاس قارايعانشا شاۋىپ، ءبىر تەرەڭ سايعا كەلىپ ات باسىن تارتادى. ەكى اتتىڭ دا تارتپاسىن بوساتىپ دەمالدىرىپ قاڭتارىپ تاستايدى. قالتاسىنا سالا شىققان ەكى قۇرت، ىرىمشىگىن تالعاجۋ ەتىپ، قول اياعىن سوزىپ، ازداپ كوز ءىلىندىرىپ تاڭ بىلىنە تۇركىمەن اقالتەكەسىنە ءمىنىپ قاتتى جۇرىسپەن ەتىن قىزدىرىپ العان سوڭ ساۋىرىنا قامشى باسىپ شابىسقا سالدى. اداي ەلىنىڭ شەتىنە جەتىپ، كيىز ءۇيلى اۋىلعا توقتاپ ءجون سۇراسقاندارعا بار شىنىن ايتادى. اۋىل اقساقالدارى جاناشىرلىقپەن قاراپ، ەكى اتتى سۋىتىپ، وتقا قويىپ، استاۋداعى مۇزداي سۋمەن باۋىرىن جۋىپ شىدەرلەپ، ءۇي ماڭىنداعى ويپاڭ توعايعا جىبەرىپ بالالاردى قاراۋىل قاراتادى. وزىنە بولەك ءۇي ءبولىپ دەمالدىرىپ تاماقتاندىرادى. كەشكى تاماقتا ءجون سۇراسقاندا تورەمۇراتتىڭ تۇركىمەندەر قولىنان قازا تاپقانىن، اۋىلى قۇلسارى دالاسىنداعى، قاراشا كولى ماڭىندا ەكەنىن، نارىنباي، وتەن باتىرلاردىڭ قارىنداسى بولاتىنىن، ءوزى قوجانازار بايدىڭ قىزى ەكەنىن ايتادى. وتىرعاندار باتىرلاردى تانيتىندارىن ايتىپ، تاڭەرتەڭ جۇرەردە ەكى جىگىت قوسىپ بەرەتىندەرىن ايتىپ قىزدى قۋانتىپ قويدى.

            تاڭعى سالقىنمەن جولعا شىققان ءۇش جولاۋشى قۇلسارىنىڭ سارى دالاسى قايداسىڭ دەپ جەلە جورىتىپ اۋىلدان ۇزاپ شىعا بەردى. اماندىق بولسا «تۇندەلەتىپ ەلدى دۇرلىكتىرمەي جاقىنداپ بارىپ ات شالدىرىپ، كۇن كوتەرىلە بارعانىمىز دۇرىس بولار» دەگەن قىزداناي ءوزى كورىپ ءبىلىپ جۇرگەن تۇيەلى اۋىلدىڭ ماڭايىنا، جىلقىعا وت بولار قىردىڭ باسىنا توقتادى. العان تاماقتارىن، پىسكەن تۇيەنىڭ وركەشىن باۋىرساققا قوسىپ جەپ، شۇباتپەن سۋسىنداعان ۇشەۋ سالقىن اۋادا، سامال جەلدىڭ توسىندە مامىرا جاي ۇيىقتاپ تاڭەرتەڭ اسىقپاي تۇردى. وسى جەردە ەكى جىگىتپەن قوش ايتىسىپ، العىسىن ايتىپ كەرى شىعارىپ سالادى. ءوزى قوزى كوش جەردەگى قيتاربايدىڭ ۇيىنە قوس تۇلپارمەن جورىقتان قايتقان باتىرداي بولىپ كەلىپ تۇسەدى. قىزدانايدىڭ كەلگەنىن ەل تەز ارادا ەستىپ اۋىل ازان-قازان بولىپ سۇيىنشىلەسىپ قيتاربايدىڭ ۇيىنە جينالادى. وپىر-توپىر باسىلعاندا ءسوزدى قىزداناي باستاپ قيتاربايدىڭ ءوزىن كىنالەي سويلەدى.

            -  قيتارباي - دەدى قىزداناي - بولار ءىس بولدى، قۇتقارىپ الىپ قالا المادىڭ، جىگىتتەردىڭ قانى توگىلدى. باسقا تۇسكەنگە كوندىك، مەن ساعان ءوزىم كەلدىم - دەگەندە شورشىپ تۇسكەن قيتارباي;

- مەن سەن كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرعانىم جوق، ۇيلەنىپ قويعانمىن، مىنا وتىرعان مەنىڭ ايەلىم دەپ بوساعا جاقتا وتىرعان ايەلدى كورسەتتى.

- قۇتتى بولسىن. مەن توقال بولامىن.

            - جوق. مەن سەنى المايمىن - دەپ ءوز سوزىنەن ءوزى ۇيالعانداي، تەرىس قاراپ جاتىپ الدى. ءارى قاراي ءسوز جالعاسپايتىنىن بىلگەن قىزداناي

            - ويلان، قيتارباي - دەپ ورنىنان تۇرىپ سىرتقا بەتتەدى.

            شىققان بەتتە بايلاۋلى تۇرعان اتتاردى جەتەككە الىپ، قاسىنا ەرگەن ايەلدەرمەن وزەكتە وتىرعان قوجانازاردىڭ  ۇيىنە كەلدى. ساعىنىشپەن قارسى العان اكەسى ماڭدايىنان يىسكەپ تورگە وزدىرىپ اماندىق ساۋلىعىن سۇراعاننان ارتىققا بارمادى. قازان كوتەرىلىپ، تاي سويىلىپ قوجانازار اۋلەتى مارە-سارە بولدى. ءوز ۇيىندە ءبىر جەتىدەي ماۋقىن باسىپ، وتكەن كەتكەندى سارالاپ اقىلعا سالعان سوڭ اقساقالدار جينالىپ قيتاربايعا قايتا قوسۋدى ءجون كوردى. قىزدانايدىڭ بىردەن كەلىپ قيتاربايدىڭ ۇيىنە ءتۇسۋى اكە انتىن اتتاماي مويىنداعاندىق دەپ تۇسىنگەن اقساقالدار كىشى-گىرىم توي جاساتىپ قايتا قوساتىن بولدى. بۇل حاباردى ەستىگەن قيتاربايدىڭ ايەلى زاۋرەعايشا ءوزىنىڭ قۇرساق كوتەرمەگەندىگىن سىلتاۋ ەتىپ توركىنىنە كەتىپ تىندى. ەكى «بەسىك قۇدا» «يگىلىكتىڭ ەرتە كەشى جوق» دەپ قايتا ءتوس قاعىسىپ مىڭ جىلدىق قۇدا بولدى. جينالعان ەلدە ريزاشىلىقپەن تاراپ «باعى سىنباس بايتالدىڭ، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەپ باتا بەرىسىپ (اشەكەڭنەن جازىپ العان ماقال) قىزدانايدى قيتاربايدىڭ ۇيىنە كىرگىزىپ بەردى.

         تورەمۇراتتىڭ ولگەنىن، قىزدانايدىڭ ەلىنە كەلگەنىن ەستىگەن قۇرمانعازى ناعاشى ەلىنە قايتا سوعىپ كوڭىل ايتىپ، قۋانىشىن ءبولىسىپ ءبىراز ۋاقىت دەمالىپ جاتىپ قايتتى. جاي جاتقان جوق. قىزدانايدان بارلىق سىرعا قانىققانى بويعا شابىت دارىتىپ «قىزدانايدىڭ قىرعىنى» دەگەن اتاقتى كۇيىن شىعاردى.  بۇل كۇيدى «تورەمۇرات» دەپ تە اتايدى. كۇي جەكە ادمنىڭ پورتەتىنەن گورى قىرعىننىڭ سۋرەتتەمەسىن، الماس قىلىشتىڭ جۇزدەرى سارت-سۇرت ايقاسقانداعى شىڭىلى جۇرەكتى شانشىتادى. كىسىنەي ءتوس قاعىسقان تۇلپارلاردىڭ تۇياقتارىنىڭ سارتىلى، دومبىرانىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى پەرنەدەن، شاناققا باسقان كىشكەنە ساۋساقتىڭ استىنان شىققان دابىلدى دىبىس، ساۋساقتان پەرنەنى بوس جىبەرگەندە قوس شەكتەن شىققان  اڭىراعان دىبىس، ناعىز قىرعىننىڭ، ناعىز سويقاننىڭ بولىپ جاتقانىن ەلەستەتەدى.

قيتاربايدان ءۇش ۇل ءوربىپ، ەلى جۇرتىن قۋانىشقا بولەگەنى اشىقالى تاعانۇلى (پەيىشتە نۇرى شالقىسىن) اقساقالدىڭ ايتۋىنشا جاڭا ۇكىمەتتىڭ ىسىنە ارالاسىپ، قازاق ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن بەلسەندى ازاماتتار بولعان كورىنەدى. قىزدانايدىڭ ءوزى ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، سۇلۋلىق بولمىسىن جوعالتپاي، بويىن كۇتىپ قيتاربايدىڭ اكەسىنەن قالعان بايلىقتى كوزىن تاۋىپ جۇمساتىپ 1908 جىلدارى قايتىس بولىپتى. وسى اڭگىمەلەردى ەستىگەندە اشەكەڭە گازەتكە سۇرانىپ تۇرعان حيقايا ەكەن دەپ ەدىم. الماتىعا كەلىپ «سق» (سوتسياليستىك قازاقستان) ادەيى جىبەرگەن ءىس ساپاردىڭ ماقالاسىن قوسشاعىل «مۇناي ءوندىرۋ» (نەفتپرومىسل) كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى شاڭباي اعامەن وتكىزگەن سۇحباتتى باستىعىم نۇرعازى شاكەەۆكە بەرىپ «قىزداناي» تۋرالى ەستىگەن اڭگىمەمدى جازسام قايتەدى دەگەندە ءبىز تسك-نىڭ ورگانىمىز، باسقا گازەتكە ۇسىن دەدى. سونىمەن، جابۋلى قازان، جابۋلى كۇيىندە قالىپ 52 جىلدان كەيىن ەسكە تۇسىرۋىمە تۋرا كەلدى.

            وعان سەبەپ قىرىق جىلدان استام جولداس بولعان ساعىم دەگەن دوسىم اۋرۋعا شالدىعىپ توسەك تارتىپ سال بولىپ جاتىپ قالعان. سول دوسىم مىڭ جولدىق «اجال الدىنداعى ارازداسۋ» دەگەن ۇزاق ولەڭ جازىپ كىشى ءجۇزدىڭ قىزداناي سۇلۋىن ەسكە الىپتى. ولەڭ شىركىن كۇيزەلىستەن، ۋايىمنان تۋادى بىلەم، ەرتەدە ساعىمنىڭ «بالدىزىما»، «قاراالكەننىڭ تەرمەسى» دەگەن ولەڭدەرىن ءانشى-تەرمەشى اياز بەتباەۆ داستارحان باسىنداعى جيىندا، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن ايتىپ جۇرەدى ەكەن. «بالدىزىما» دەگەن ولەڭى;

ءوزىم ىزدەپ تاپتىم عوي،

اپاڭىزدى سورىما.

نەم بار ەدى، قۇداي-اۋ،

گۋرەۆتىڭ سورىندا. - دەپ باستالۋشى ەدى. ايەلىنىڭ كىشى ءجۇز قىزى ەكەنىن سودان بىلەتىنبىز. ماعان بەرگەن ولەڭى جان كۇيزەلىسىنەن شىققان كەرەمەت تولعاۋ، قىرىق جىل وتاسقان قوساعىنا ايتقان وكپەسى مەن نازى جان ايارلىقتاي. قىزدانايعا ارناعان بىرەر شۋماعىن وقىپ كورەيىك. ايەلىنىڭ اكەسىنە ەندى تابىنىپ ساعىم بىلاي دەيدى.

اكەسى زورباي شىركىن قاسارىسىپ،

«بەرمەيمىن» دەپ تىرىستى قانى تاسىپ.

«قىزىم مەنىڭ باسپاق ەمەس، الىپ كەتەر،

جالعىز جۇرگەن جولبارىس مويىنعا اسىپ. دەي كەلىپ قىزدانايدى جىرلايدى.

بوربايى كوكپار بولعان قىزدانايدىڭ،

قىز العان اۋىلىنان مەندە اقىماق.

نەگە عانا كەتپەدىم «حوش امان» دەپ،

وتسەمدە ءومىر بويى بولىپ بويداق.

قىزدانايدىڭ قىلىعى مەن كۇلكىسىنە،

ارناعان اسقاق كۇيلەر قۇرمانعازى.

قىزدانايدىڭ اۋىلىندا ايلاپ جاتىپ،

اتتانعاندا بولار - اۋ، بەك رازى.

بۇيىرتپاي اتاستىرعان كۇيەۋىنە،

تورەمۇرات الىپ قاشتى الىس جەرگە.

باس باتىردى سىيعىزباي ءوز ەلىندە،

جەم قىلدى قاندى بالاق تۇركىمەنگە. 

Abai.kz