«Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine balanyng qúqyqtaryn qorghau mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» QR zanynyng jobasy boyynsha   Parlament Senatynyng otyrysynda deputat Múrat BAQTIYaRÚLY   sóz sóilep, qazaq qoghamyn jetim balalar ýiinen bas tartugha shaqyrdy.

Qúrmetti tóragha!

Qadirli әriptester!

Zang jobasy elimizdegi balalardyng әl-auqatyn arttyru qajettigine, balalardy otbasynda jan-jaqty tәrbiyeleuge jaghday jasaugha, balalardyng qúqyqtary salasynda  memlekettik basqarudy  jәne aqparattyq tetikterdi jetildiruge, balanyng jetim bolyp qalmauynyng aldyn alu, bala tәrbiyeleuding asyrap alu, qorghanshylyq jәne qamqorshylyq, patronattyq tәrbie nysandarynyng qúqyqtyq jәne ekonomikalyq tetikterin jetildiruge mýmkindik beredi. Sondyqtan da osy zang jobasyn analyq jýrekterimen әzirlegen barlyq deputat әriptesterimizge ýlken rahmet aita otyryp, zang jobasyn qoldaularynyzdy súraymyn.

Sonymen qatar osy salada qordalanyp qalghan keybir mәselelerge ýkimetting nazaryn audartqym keledi. Qazirgi tanda elimizde 146 jetim jәne ata-ana qamqorlyghynsyz qalghan balalar ýii bar. Olardaghy әrbir tәrbiyelenushi balagha memleket tarapynan jylyna 1 mln. 700 myng tenge qarjy bólinedi. Osynday qomaqty qarjygha qaramastan balalar ýiinde qolaysyz jaghdaylar kóp oryn alyp keledi.

Mysaly, YuNIYSEF balalar qorynan әleumettik zertteu qorytyndysy boyynsha  elimizdegi balalar ýiindegi tәrbiyelenushilerding jartysynan astamy jýieli týrde zombylyq pen kýsh kórsetu bar ekenin aitqan. Bas prokuraturanyng mәlimeti boyynsha songhy eki jyl ishinde balalar ýiinen 457 bala zang ayasynda bala asyrap alu kezeginde túrmaghan azamattargha berilip ketken. Shetel azamattaryna balany beru ýshin jalghan qújattar toltyru faktileri de oryn alyp keledi. Zertteulerge sýiensek balalar ýiinen shyqqan týlekterding 30% ghana ómirde óz orynyn tabady eken. Sonymen birge olar kәduilgi otbasynda tәrbiyelengenderge qaraghanda  anaghúrlym kóp qúqyqbúzushylyq jasaydy. Songhy jeti jyl ishinde balalar ýiinen tәrbiyelenip shyqqan 14 myng jastyng 823 ghana, yaghny 5,8% pәterge ie bolghan. Demek, elimizdegi jetim jәne  ata-anasynyng qamqorlyghynsyz qalghan balalar ýii ózining tiyimdiligin kórsetip otyrghan joq.

Dәstýrli qazaq qoghamynda jetimin tentiretip, kóringenning qolshoqparyna ainaldyrugha eshqashan jol bermegen. Ata-anasyz qalghan balany ne tuysy, ne auqatty adam asyrap, óz balasynday jaghday jasaghan. Sheteldikter bizding balalardy ne ýshin satyp alady, olargha sәbiylerding qanshalyqty paydasy baryn saralasaq, birinshiden olarda balany asyrap alushynyng ata-anasy maskýnem, qanghybas bolsa da tastandy balany asyrap alugha qúqy bar. Ekinshiden, bala asyrap alushygha salyq memleket tarapynan barynsha jenildetilgen. 1999 jyldan beri aurushan, әljuaz balalardy sheteldik azamattar  asyrap aldy degen jeleumen  9 myngha juyq qazaqstandyq balalar  әlemning 30 eline taratylghan eken. Osy túl jetimderdin  50 %-gha juyghy qara kóz qazaq balalary, solardyng boyynda qazaqtyng qany, ar-ojdany ketti jәne olardyn  500-den astamyn AQSh taghy jalghyzbasty әielder men erkekter asyrap alghan. Osylaysha myndaghan sәbiyimizdi shet memleketterge asyryp jibergenimiz dúrys pa? Shyr etip dýniyege kelgeli tastandy, jetim, jetimek bop qaluyna olar kinәli emes qoy.

Álemdik tәjiriybege sýiensek japyraqtay Latviya men Litvanyng balalaryn tek sol memleketten qonys audarghan sheteldikter ghana asyrap alugha qúqyly bolsa,  al Izraili men Armeniya balany tek óz últynyng ókilderine ghana beredi.

Jalpy «jetim balalar ýii» búl – keshegi sovettik qoghamnan qalghan sarqynshaq. Qazir әlemning kóptegen elderinde  Angliya, Izraili, AQSh, Kanada memleketterinde balalar ýii mýldem joq. Sondyqtan da biz de elimizde balalar ýii bolmaytynday jaghday jasauymyz kerek.

Qazir elimizdegi balany patronattyq tәrbiyege alghan tәrbiyeshige balany ústap túrugha bir rettik 150 myng tenge, 21210 tenge jәrdemaqy jәne 35 myng tenge ailyq beriledi. Salystyrmaly týrde qarasaq, AQSh-ta balany asyrap alugha 10 myng dollar jәne ay sayyn 900 dollar kóleminde jәrdemaqy tóleydi. Kanadada ay sayyn 800 dollar jәrdemaqy beredi.

Qazirgi tanda patronattyq otbasylarynda 1900 bala tәrbiyelenip jatyr. Búl, әriyne, az. Resmy emes derekter boyynsha elimizde balasyz júptar sany 100 mynnyng ýstinde eken. Olardyng kópshiligi balalar ýiinen bala asyrap alghysy keledi. Biraq bala asyrap aludaghy tolyp jatqan tabaldyryq tozdyratyn jaghdaylar olargha kedergi jasaydy.

Sondyqtan bala asyrap alamyz degen kez-kelgen qazaq otbasyn qoldap, quattap, mýmkindiginshe senim bildire otyryp, bala asyrap alghan janúyalar men patronat otbasylargha beriletin qarjylay kómek mólsherin úlghaytu arqyly balalar ýii jýiesinen bas tartuymyz kerek dep sanaymyn.

Abai.kz