Qazaq eli Asan qayghy aityp ketken Qily zamannyng jaghasynda jar jaghalap ghúmyr keshude. Ruhany sanasy san tarapqa jýgirip túrghan zamangha tap boldyq. Ashyqtyq, jyldam aqparat zamany. Tәuelsizdik iynersiyasymen tәuelsiz el boldyq degen jalaumen 25 jyldy ótkizdik. Osy jyldary jýrgizilgen kóptegen reformalar, atqarylghan júmystardy auyz toltyryp aita beruge 3-4 kýnde jetpes.

Biraqta eng aldymen ekonomika dep mәdeniy-ruhany salamyzgha kónil bólmey, biraz uaqyt ózimizdi ózimiz izdeumen uaqytty joghaltyp aldyq. Sonyng saldarynan kóptegen jastarymyz basqa dinge, teris dәstýrli diny emes úiymdardyng jeteginde ketti. Diny radikalizmning jolyna týsti. Ata-baba dәstýrin, әdet-saltyn qabyldamay, diny fanatizmge boy aldyrdy. Qanshama otbasy, jastardyng taghdyryna balta shabyldy. Kózin joydyq. Sottadyq. Qoghamnyng jauy atadyq.

***

Ruhany daghdarysqa úshyrap, bilim, ghylymnyng bedeli týsti. Bilim, ghylym, mәdeniyet salasyndaghy kóptegen kәsiby adamdarymyz basqa salagha auysyp, kәsibin ózgertti. Múghalim, ústazdardyng jaghdayy qiyndap, auyr halge úshyrady. Jalaqysy azayyp, joldan qosylghan mamandar kóbeydi. Sonyng saldarynan bilimning sapasy tómendep, bilim, ghylym, mәdeniyetimiz kenjelep qaldy.

Endi Ruhany janghyramyz dep taghy bir nauqanshylyq jobagha qyryq pyshaq bolyp, talasyp, dauryghyp, súhbat jasap, arnayy komissiya qúryp, baghdarlama jasap, qyp qyzyl terlep, belsindi júmys isteuding ýlgisin kórsetip jatyr. Olar. Halyq bir jaqta, biylik basqa jaqta. Arman Evniyev bastaghan júmys tobynyng júmysyn syrttan kórgendegi oiym mynaday. Júmys tobyndaghy talqylau, úsynystarmen júmys isteu tili – «orys tili», orys tilinen ruhany janghyrudyng tetigin izdeu, bir-birimen júmys isteudegi súhbat, prezentasiya jasauda oryssha. Qazaqsha úsynys aitam degen qúlshynysym, otqa su qúighanday basyldy. Mening oiymsha, ruhany janghyru ózdigimen keletin, jastardan shyghatyn dýniye. Basqasha oilau mәdeniyeti. Qansha zorlap ruhany janghyramyz degenmen adamnyng oilau mashyghy ózgere qoymas. Qazirgi elita, Sovettik zamannyng qyzyghyn kórip, ataghyn alghan agha, apalarymyzben ruhany janghyra alatyndyghymyzgha kýmәn bar. «Elu jylda el jana» degen qanatty sóz beker shyqpaghan shyghar.

Keybir deputtattarymyz bar, Mәjiliste úiyqtap, odan qalsa Senatqa kirip, shyghyp «Algha, Núr Otan» dese úiqydan túra salyp, maqtaghanda aldyna jan salmaytyn aghalarymyzben qalay janghyramyz. Deputattyq mandat 1 merzimge nemese enbegi, belsendiligi halyqtyng kónilinen shyghyp jatsa taghy 1 merzimge qaluy dúrys. Áriyne, 1 mln aqshany ay sayyn alyp, jyl sonynda 5-6 mln. tenge alyp otyru kim-kimge bolsada únaydy. Ketkisi de kelmes. Biraq, halyq aldyndaghy jauapkershilik, qazaq mýddesi ýshin enbek, odanda qymbat.

Hannyng aldynda óz oiyn býkpesiz aitqan, kez-kelgen daudy әdil sheshe bilgen, elining bolashaghy ýshin, zar qaqsap, halyqtyng kúrmetine bólengen Asan Qayghynyng orny bólek. Halyqtyng bolashaghy men elding erteni ýshin oigha batyp «Qayghy» atandy. Qazirgi deputtatardan halyqtyng qamyn oilap «Qayghy» atanyp, qan jútyp jýrgenderi mýldem joqtyng qasy. Barlyghy bay-dәuletti. Ómiri qyzyq, du-dumangha toly.

Ejelgi Qytayda «Ózgerister kitaby» atty shygharma («Y sziyn») keng taralghan, sol zamandaghy ózgeristerding baghyt-baghdaryna qarap, bolashaqty boljap otyrghan. Qytayda «Sizderdi ózgerister zamanynda ómir sýruinen saqtasyn, eger sol zamanda ómir sýrseng sheksiz mýmkindikterdi paydalanudy esten shygharma» degen naqyl sózi qalghan. Qanshama mýmkindikterdi jiberdik, halyqtyng jaghdayyn jasaudyng ornyna, millirdtaghan aqsha syrtqa shashyldy. Sugha singendey joq boldy.

Bizding biylik mýmkindikterdi, kerisinshe aqsha tauyp, jep qaludyng mýmkindigi dep týsinse kerek. Eshkim qazirgi jýiemen, million, milliardtardyng konkursyn, tenderin úmyta almaydy. Mindetti týrde tanys, ózindi qaqpangha týsirmeytin senimdi adamyng boluy tiyis. Kóp jerlerde búnday jobalardy basqa últtyng baylary alyp jatqany ótirik emes. Sebebi sonday últ ókilderining bergen aqshasy senimdi әri sinimdi bolyp túr.

***

Áy, han, men aitpasam bilmeysin,

Aytqanyma kónbeysin.

Shabylyp jatqan halqyng bar,

Aymaghyn kózdep kórmeysin.

Qymyz iship, qyzaryp,

Mastanyp, qyzyp terleysin.

Ózinnen basqa han joqtay,

Eleurep nege sóileysin?! -  deydi Asan babamyz [1, 69 b.]. Halqynyng azyp-tozyp jatqanyn, qymbatshylyq jaghadan alyp, kedeyshilikting kýnin kórip, tengesi kóz aldynda qúnsyzdanyp jatqan ómirdi eshkim tura aita almaydy.

Osynday kezde Asan, Búqar, Dulat, Shortanbay siyaqty aqyn-jyrshylarymyz bolsa ghoy dep armandap qoyamyz.

Asan babamyzdyng jyr-tolghaularyn estip, ósken Búqar jyrau Qalqamanúlyda (1668—1781) Abylayhannyng janynan tabylyp, aqylshysy bolghan. Taghdyrlary úqsas, Qazaq handyghynyng tarihynda qiyn zamandarda ómir sýrip, orasan enbek sinirdi. Tәuelsizdik jolynda basyn bәigege tikti. Abylayhannyng eng jaqyn adamdarynyng biri bolyp, ýnemi janynan tabyldy. Dúrys joldan tayyp bara jatqanda, turashyldyghymen Hannyng ózin jyr-tolghaularymen tәubege keltirip otyrghan.

Ay, Abylay, Abylay,
Jenbegen jauyng qalmady-au,
Almaghan jerin az qaldy-au.
Betke alsang әste koymadyn,
Alsang taghy toymadyn,
Nesibendi elden oiladyn.
Atandy bilmes kúl edin,
Ata-tegindi súrasa,
Arqar úrandy jat edin,
Qay jerinde tóre edin?!
Júldyzyng tudy onynnan,
Jan bitken erdi sonynnan.
On san Alash balasyn
Jusatyp qoyday órgizdin,
Júmsap jýrsing qolynnan.
Ay, Abylay, Abylay,
On bir ghana jasynda,
Ásheyin-aq úl edin.
On bes jasqa kelgende,
Ábilmәmbet tórenin
Arqada jýrip qanghyryp,
Týiesin baqqan qúl edin.
Abylay atyng joq edi-au,
"Sabalaq" atpen jýr edin.
Ony da kórgen jerim bar,
Janys Qarabaydyng qolynda,
Týnde tughan úl eding - [2].

Qily zaman oishyldarynyng (Jyraulyq filosofiya) – negizgi iydeyasy elding birligi, qazaq últynyng baqytty bolashaghy jatqanyn angharamyz. Jyr-tolghaularynan Qazaq handyghynyng irgesi beri, ghúmyry bayandy boluyn tiledi. Bolashaq ómirining jarqyn boluyn qalady. Árqashan bolyp jatqan qúbylysqa toqmeylisip qaramay, ýnemi syny túrghydan oy keshti. Tolghandy. Jyrlady. Dýniyetanymdyq talpynysy, danalyqqa qúshtarlyghy joghary – oishyldar qoghamnyng auyrtpalyghyn sezdi. Últtyq taghydyry men bolashaghy ýshin ómirin berdi.

Keler zaman týgil, býgingi qoghamdy týsine almay jýrgender ýshin aldyndaghy zaman turaly sóz qozghau bos әure. Ár zamannyng óz tauqymeti, әr adamnyng Tәniri bergen taghdyry bar. Osynyng bәri jalghan dýniyenin  ensemizdi basqan jýkteri. Alghashqyda tik jýruge jaratqan adam balasynyng aiuan bolyp ketpeuine de qajyr-qayrat kerek. Túrmys ensendi basqanda býgindi úmytyp, ertendi oilaugha múrsha bar ma? Áriyne, joq. Abay osy haldi seze otyryp, býgingi kýnning mәnin ertengi keler kýn arqyly ashpaq bolghan. Abaygha keler zaman sol kez ýshin emes, býgingi әngimege qajet bolyp otyr. Býgingi tirshilik aldynda óz kenistigin angharghysy keledi. Keleshegi bolmasa býginning mәni men sәni nede? Hakim Abay osynday oy iyirimderine týse kele aldaghy keler zamandy «Kók túman» deydi [3].

Ertengi kýn túrmaq, býgingi kýnning ózin boljau qiynnyng qiyny. Zamannyng jýrisi jyldam. Tehnologiya saghattap ózgerude. Keshegi ýlken teledidar, telefon kelmeske ketti. Josparly ekonomika mýldem jaramaydy. Keshe ghana múnaydyng 1 bareli 150 $ assa, qazirgi kýni 50 $ shamasynda. Býgin benzin baghasy 157 tenge bolsa, erteng 200 tenge boluy әbden mýmkin.

Demek, saghattap, sekundap ózgerip jatqan dýniyede býgingi kýnmen ómir sýrip, bolashaq úrpaqtyng jaghdayyn oilap, memleketting mýmkindigi men adamy kapitalgha qarap ton pishken dúrys bolar. Ertengi kýn – sol kýnning nesibesi.

Qazirgi qoghamgha eshqandayda iydeologiya qajet emes. Halyqqa qolayly ómir sýru formulasyn úsynu, kósipkerlerge jenildetilgen jaghday jasau, bilim, ghylym, mәdeniyet salasyndaghy mamandardyng jaghdayyn kóteru manyzdyraq. Qazaq elining bolashaghyna janashyrlyq, ýlkenge qúrmet kórsetu, kishigi izet, qarapayym adamy qúndylyqtardy nasihattau qajet dep oilaymyn. Enbekqorlyqqa, isker, bay bolugha yntalandyru manyzdy.

Innovasiyalyq oilau arqyly, sapagha júmys isteuge ýiretu qajetti mәsele. Janasha oilap, sanasy taza, eshkimge jaltaqtamaytyn mýldem basqa Qazaq últyn qalyptastyruymyz zaman talaby.

Sonda ghana Qazaq elining әrbir azamaty bay, dәuletti, bilimi joghary bolghanda ghana «Mәngilik El» bola alamyz.

«Kýlli jer jýzi bizding kóz aldymyzda ózgerude. Álemde baghyty әli búlynghyr, jana tarihy kezeng bastaldy. Kýn sanap ózgerip jatqan dýbirli dýniyede sana-sezimimiz ben dýniyetanymymyzgha әbden sinip qalghan taptauryn qaghidalardan aryl­masaq, kósh basyndaghy eldermen terezemizdi tenep, iyq týiistiru mýmkin emes. Ózgeru ýshin ózimizdi myqtap qolgha alyp, zaman aghymyna iykemdelu arqyly jana dәuirding jaghymdy jaqtaryn boygha siniruimiz kerek»- [4].

Kók túman basqan, ózgeremeli zamanda, zamannyng talabymen ózgeristerdi jasauda «Qanymyzgha singen kóptegen daghdylar men taptauryn bolghan qasang qaghidalardy ózgert­peyinshe, bizding tolyqqandy janghy­ruymyz mýmkin emes» degen sózderdi eskergen jón.

Ádebiyetter tizimi:

• Bes ghasyr jyrlaydy. Almaty: Jazushy, 1989.
• http://bilim-all.kz/olen/3237-Ai-Abylai-Abylai
• Gharifolla Esim. «Kók túman – aldyndaghy keler zaman…» Astana aqshamy..
• http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

Rauan Kemerbay

Abai.kz