قازاق ەلى اسان قايعى ايتىپ كەتكەن قيلى زاماننىڭ جاعاسىندا جار جاعالاپ عۇمىر كەشۋدە. رۋحاني ساناسى سان تاراپقا جۇگىرىپ تۇرعان زامانعا تاپ بولدىق. اشىقتىق، جىلدام اقپارات زامانى. تاۋەلسىزدىك ينەرتسياسىمەن تاۋەلسىز ەل بولدىق دەگەن جالاۋمەن 25 جىلدى وتكىزدىك. وسى جىلدارى جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن رەفورمالار، اتقارىلعان جۇمىستاردى اۋىز تولتىرىپ ايتا بەرۋگە 3-4 كۇندە جەتپەس.

بىراقتا ەڭ الدىمەن ەكونوميكا دەپ مادەني-رۋحاني سالامىزعا كوڭىل بولمەي، ءبىراز ۋاقىت ءوزىمىزدى ءوزىمىز ىزدەۋمەن ۋاقىتتى جوعالتىپ الدىق. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن جاستارىمىز باسقا دىنگە، تەرىس ءداستۇرلى ءدىني ەمەس ۇيىمداردىڭ جەتەگىندە كەتتى. ءدىني راديكاليزمنىڭ جولىنا ءتۇستى. اتا-بابا ءداستۇرىن، ادەت-سالتىن قابىلداماي، ءدىني فاناتيزمگە بوي الدىردى. قانشاما وتباسى، جاستاردىڭ تاعدىرىنا بالتا شابىلدى. كوزىن جويدىق. سوتتادىق. قوعامنىڭ جاۋى اتادىق.

***

رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراپ، ءبىلىم، عىلىمنىڭ بەدەلى ءتۇستى. ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت سالاسىنداعى كوپتەگەن كاسىبي ادامدارىمىز باسقا سالاعا اۋىسىپ، كاسىبىن وزگەرتتى. مۇعالىم، ۇستازداردىڭ جاعدايى قيىنداپ، اۋىر حالگە ۇشىرادى. جالاقىسى ازايىپ، جولدان قوسىلعان ماماندار كوبەيدى. سونىڭ سالدارىنان ءبىلىمنىڭ ساپاسى تومەندەپ، ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەتىمىز كەنجەلەپ قالدى.

ەندى رۋحاني جاڭعىرامىز دەپ تاعى ءبىر ناۋقانشىلىق جوباعا قىرىق پىشاق بولىپ، تالاسىپ، داۋرىعىپ، سۇحبات جاساپ، ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، باعدارلاما جاساپ، قىپ قىزىل تەرلەپ، بەلسىندى جۇمىس ىستەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ جاتىر. ولار. حالىق ءبىر جاقتا، بيلىك باسقا جاقتا. ارمان ەۆنيەۆ باستاعان جۇمىس توبىنىڭ جۇمىسىن سىرتتان كورگەندەگى ويىم مىناداي. جۇمىس توبىنداعى تالقىلاۋ، ۇسىنىستارمەن جۇمىس ىستەۋ ءتىلى – «ورىس ءتىلى»، ورىس تىلىنەن رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ تەتىگىن ىزدەۋ، ءبىر-بىرىمەن جۇمىس ىستەۋدەگى سۇحبات، پرەزەنتاتسيا جاساۋدا ورىسشا. قازاقشا ۇسىنىس ايتام دەگەن قۇلشىنىسىم، وتقا سۋ قۇيعانداي باسىلدى. مەنىڭ ويىمشا، رۋحاني جاڭعىرۋ وزدىگىمەن كەلەتىن، جاستاردان شىعاتىن دۇنيە. باسقاشا ويلاۋ مادەنيەتى. قانشا زورلاپ رۋحاني جاڭعىرامىز دەگەنمەن ادامنىڭ ويلاۋ ماشىعى وزگەرە قويماس. قازىرگى ەليتا، سوۆەتتىك زاماننىڭ قىزىعىن كورىپ، اتاعىن العان اعا، اپالارىمىزبەن رۋحاني جاڭعىرا الاتىندىعىمىزعا كۇمان بار. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەن قاناتتى ءسوز بەكەر شىقپاعان شىعار.

كەيبىر دەپۋتتاتتارىمىز بار، ماجىلىستە ۇيىقتاپ، ودان قالسا سەناتقا كىرىپ، شىعىپ «العا، نۇر وتان» دەسە ۇيقىدان تۇرا سالىپ، ماقتاعاندا الدىنا جان سالمايتىن اعالارىمىزبەن قالاي جاڭعىرامىز. دەپۋتاتتىق ماندات 1 مەرزىمگە نەمەسە ەڭبەگى، بەلسەندىلىگى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتسا تاعى 1 مەرزىمگە قالۋى دۇرىس. ارينە، 1 ملن اقشانى اي سايىن الىپ، جىل سوڭىندا 5-6 ملن. تەڭگە الىپ وتىرۋ كىم-كىمگە بولسادا ۇنايدى. كەتكىسى دە كەلمەس. بىراق، حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك، قازاق مۇددەسى ءۇشىن ەڭبەك، وداندا قىمبات.

حاننىڭ الدىندا ءوز ويىن بۇكپەسىز ايتقان، كەز-كەلگەن داۋدى ءادىل شەشە بىلگەن، ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن، زار قاقساپ، حالىقتىڭ كۇرمەتىنە بولەنگەن اسان قايعىنىڭ ورنى بولەك. حالىقتىڭ بولاشاعى مەن ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ويعا باتىپ «قايعى» اتاندى. قازىرگى دەپۋتتاتاردان حالىقتىڭ قامىن ويلاپ «قايعى» اتانىپ، قان جۇتىپ جۇرگەندەرى مۇلدەم جوقتىڭ قاسى. بارلىعى باي-داۋلەتتى. ءومىرى قىزىق، دۋ-دۋمانعا تولى.

ەجەلگى قىتايدا «وزگەرىستەر كىتابى» اتتى شىعارما («ي تسزين») كەڭ تارالعان، سول زامانداعى وزگەرىستەردىڭ باعىت-باعدارىنا قاراپ، بولاشاقتى بولجاپ وتىرعان. قىتايدا «سىزدەردى وزگەرىستەر زامانىندا ءومىر سۇرۋىنەن ساقتاسىن، ەگەر سول زاماندا ءومىر سۇرسەڭ شەكسىز مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋدى ەستەن شىعارما» دەگەن ناقىل ءسوزى قالعان. قانشاما مۇمكىندىكتەردى جىبەردىك، حالىقتىڭ جاعدايىن جاساۋدىڭ ورنىنا، ميلليردتاعان اقشا سىرتقا شاشىلدى. سۋعا سىڭگەندەي جوق بولدى.

ءبىزدىڭ بيلىك مۇمكىندىكتەردى، كەرىسىنشە اقشا تاۋىپ، جەپ قالۋدىڭ مۇمكىندىگى دەپ تۇسىنسە كەرەك. ەشكىم قازىرگى جۇيەمەن، ميلليون، ميللياردتاردىڭ كونكۋرسىن، تەندەرىن ۇمىتا المايدى. مىندەتتى تۇردە تانىس، ءوزىڭدى قاقپانعا تۇسىرمەيتىن سەنىمدى ادامىڭ بولۋى ءتيىس. كوپ جەرلەردە بۇنداي جوبالاردى باسقا ۇلتتىڭ بايلارى الىپ جاتقانى وتىرىك ەمەس. سەبەبى سونداي ۇلت وكىلدەرىنىڭ بەرگەن اقشاسى سەنىمدى ءارى ءسىڭىمدى بولىپ تۇر.

***

ءاي، حان، مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ،

ايتقانىما كونبەيسىڭ.

شابىلىپ جاتقان حالقىڭ بار،

ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ.

قىمىز ءىشىپ، قىزارىپ،

ماستانىپ، قىزىپ تەرلەيسىڭ.

وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي،

ەلەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ؟! -  دەيدى اسان بابامىز [1, 69 ب.]. حالقىنىڭ ازىپ-توزىپ جاتقانىن، قىمباتشىلىق جاعادان الىپ، كەدەيشىلىكتىڭ كۇنىن كورىپ، تەڭگەسى كوز الدىندا قۇنسىزدانىپ جاتقان ءومىردى ەشكىم تۋرا ايتا المايدى.

وسىنداي كەزدە اسان، بۇقار، دۋلات، شورتانباي سياقتى اقىن-جىرشىلارىمىز بولسا عوي دەپ ارمانداپ قويامىز.

اسان بابامىزدىڭ جىر-تولعاۋلارىن ەستىپ، وسكەن بۇقار جىراۋ قالقامانۇلىدا (1668—1781) ابىلايحاننىڭ جانىنان تابىلىپ، اقىلشىسى بولعان. تاعدىرلارى ۇقساس، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا قيىن زامانداردا ءومىر ءسۇرىپ، وراسان ەڭبەك ءسىڭىردى. تاۋەلسىزدىك جولىندا باسىن بايگەگە تىكتى. ابىلايحاننىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ ءبىرى بولىپ، ۇنەمى جانىنان تابىلدى. دۇرىس جولدان تايىپ بارا جاتقاندا، تۋراشىلدىعىمەن حاننىڭ ءوزىن جىر-تولعاۋلارىمەن تاۋبەگە كەلتىرىپ وتىرعان.

اي، ابىلاي، ابىلاي،
جەڭبەگەن جاۋىڭ قالمادى-اۋ،
الماعان جەرىن از قالدى-اۋ.
بەتكە الساڭ استە كويمادىڭ،
الساڭ تاعى تويمادىڭ،
نەسىبەڭدى ەلدەن ويلادىڭ.
اتاڭدى بىلمەس كۇل ەدىڭ،
اتا-تەگىڭدى سۇراسا،
ارقار ۇراندى جات ەدىڭ،
قاي جەرىڭدە تورە ەدىڭ؟!
جۇلدىزىڭ تۋدى وڭىڭنان،
جان بىتكەن ەردى سوڭىڭنان.
ون سان الاش بالاسىن
جۋساتىپ قويداي ورگىزدىن،
جۇمساپ ءجۇرسىڭ قولىڭنان.
اي، ابىلاي، ابىلاي،
ون ءبىر عانا جاسىندا،
اشەيىن-اق ۇل ەدىن.
ون بەس جاسقا كەلگەندە،
ابىلمامبەت تورەنىڭ
ارقادا ءجۇرىپ قانعىرىپ،
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ.
ابىلاي اتىڭ جوق ەدى-اۋ،
"سابالاق" اتپەن ءجۇر ەدىڭ.
ونى دا كورگەن جەرىم بار،
جانىس قارابايدىڭ قولىندا،
تۇندە تۋعان ۇل ەدىڭ - [2].

قيلى زامان ويشىلدارىنىڭ (جىراۋلىق فيلوسوفيا) – نەگىزگى يدەياسى ەلدىڭ بىرلىگى، قازاق ۇلتىنىڭ باقىتتى بولاشاعى جاتقانىن اڭعارامىز. جىر-تولعاۋلارىنان قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى بەرى، عۇمىرى باياندى بولۋىن تىلەدى. بولاشاق ءومىرىنىڭ جارقىن بولۋىن قالادى. ارقاشان بولىپ جاتقان قۇبىلىسقا توقمەيلىسىپ قاراماي، ۇنەمى سىني تۇرعىدان وي كەشتى. تولعاندى. جىرلادى. دۇنيەتانىمدىق تالپىنىسى، دانالىققا قۇشتارلىعى جوعارى – ويشىلدار قوعامنىڭ اۋىرتپالىعىن سەزدى. ۇلتتىق تاعىدىرى مەن بولاشاعى ءۇشىن ءومىرىن بەردى.

كەلەر زامان تۇگىل، بۇگىنگى قوعامدى تۇسىنە الماي جۇرگەندەر ءۇشىن الدىنداعى زامان تۋرالى ءسوز قوزعاۋ بوس اۋرە. ءار زاماننىڭ ءوز تاۋقىمەتى، ءار ادامنىڭ ءتاڭىرى بەرگەن تاعدىرى بار. وسىنىڭ ءبارى جالعان دۇنيەنىڭ  ەڭسەمىزدى باسقان جۇكتەرى. العاشقىدا تىك جۇرۋگە جاراتقان ادام بالاسىنىڭ ايۋان بولىپ كەتپەۋىنە دە قاجىر-قايرات كەرەك. تۇرمىس ەڭسەڭدى باسقاندا بۇگىندى ۇمىتىپ، ەرتەڭدى ويلاۋعا مۇرشا بار ما؟ ارينە، جوق. اباي وسى ءحالدى سەزە وتىرىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ ءمانىن ەرتەڭگى كەلەر كۇن ارقىلى اشپاق بولعان. ابايعا كەلەر زامان سول كەز ءۇشىن ەمەس، بۇگىنگى اڭگىمەگە قاجەت بولىپ وتىر. بۇگىنگى تىرشىلىك الدىندا ءوز كەڭىستىگىن اڭعارعىسى كەلەدى. كەلەشەگى بولماسا بۇگىننىڭ ءمانى مەن ءسانى نەدە؟ حاكىم اباي وسىنداي وي يىرىمدەرىنە تۇسە كەلە الداعى كەلەر زاماندى «كوك تۇمان» دەيدى [3].

ەرتەڭگى كۇن تۇرماق، بۇگىنگى كۇننىڭ ءوزىن بولجاۋ قيىننىڭ قيىنى. زاماننىڭ ءجۇرىسى جىلدام. تەحنولوگيا ساعاتتاپ وزگەرۋدە. كەشەگى ۇلكەن تەلەديدار، تەلەفون كەلمەسكە كەتتى. جوسپارلى ەكونوميكا مۇلدەم جارامايدى. كەشە عانا مۇنايدىڭ 1 بارەلى 150 $ اسسا، قازىرگى كۇنى 50 $ شاماسىندا. بۇگىن بەنزين باعاسى 157 تەڭگە بولسا، ەرتەڭ 200 تەڭگە بولۋى ابدەن مۇمكىن.

دەمەك، ساعاتتاپ، سەكۋنداپ وزگەرىپ جاتقان دۇنيەدە بۇگىنگى كۇنمەن ءومىر ءسۇرىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ جاعدايىن ويلاپ، مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى مەن ادامي كاپيتالعا قاراپ تون پىشكەن دۇرىس بولار. ەرتەڭگى كۇن – سول كۇننىڭ نەسىبەسى.

قازىرگى قوعامعا ەشقاندايدا يدەولوگيا قاجەت ەمەس. حالىققا قولايلى ءومىر ءسۇرۋ فورمۋلاسىن ۇسىنۋ، كوسىپكەرلەرگە جەڭىلدەتىلگەن جاعداي جاساۋ، ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت سالاسىنداعى مامانداردىڭ جاعدايىن كوتەرۋ ماڭىزدىراق. قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا جاناشىرلىق، ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ، كىشىگى ىزەت، قاراپايىم ادامي قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ەڭبەكقورلىققا، ىسكەر، باي بولۋعا ىنتالاندىرۋ ماڭىزدى.

يننوۆاتسيالىق ويلاۋ ارقىلى، ساپاعا جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋ قاجەتتى ماسەلە. جاڭاشا ويلاپ، ساناسى تازا، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن مۇلدەم باسقا قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرۋىمىز زامان تالابى.

سوندا عانا قازاق ەلىنىڭ ءاربىر ازاماتى باي، داۋلەتتى، ءبىلىمى جوعارى بولعاندا عانا «ماڭگىلىك ەل» بولا الامىز.

«كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىل­ماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك»- [4].

كوك تۇمان باسقان، وزگەرەمەلى زاماندا، زاماننىڭ تالابىمەن وزگەرىستەردى جاساۋدا «قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرت­پەيىنشە، ءبىزدىڭ تولىققاندى جاڭعى­رۋىمىز مۇمكىن ەمەس» دەگەن سوزدەردى ەسكەرگەن ءجون.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

• بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى: جازۋشى، 1989.
• http://bilim-all.kz/olen/3237-Ai-Abylai-Abylai
• عاريفوللا ەسىم. «كوك تۇمان – الدىنداعى كەلەر زامان…» استانا اقشامى..
• http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

راۋان كەمەرباي

Abai.kz