Abylay handy  «Qayta jerleu»: Aqiqat pen anyz

QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevqa hat

Jazushy Tynymbay Núrmaghanbetov Týrkistandaghy Abylay han mýrdesin «qayta jerleu» oqighasyna deyin de osy bir isting shiykiligi jayly maqalalaryn jariyalap, «Han sýiegi qayda qaldy, aghayyn?» («Ana tili», 1999 j.), «Mәseleni bilgen kim, aidalagha laqqan kim?» («HHI ghasyr» gazeti, 1999 j.), «Akademiyadan kýlki estiledi» («HHI-ghasyr», 1999 j.) jariyalap ýlgirgen bolatyn.

2001 jylghy 17 nauryzda Abylay han «qayta jerlengen» song da óz pikirining rastyghyn dәleldeytin maqalalaryn jariyalatyp jýrdi. Sonynan QR Preziydentine eki ret hat jazdy. Birinshisi baspasóz arqyly («Júma tayms», 2005 j.) jariyalandy da, ekinshi hat ótken jyldyng sәuir aiynda Aqordagha, resmy týrde jiberilgen edi.

Biz býgin gazetimizde «Abylay han - 300 jyl» aidaryn asha otyryp, jazushynyng preziydentke jazghan sol hatyn, oghan alghan jauabyn jәne osy tóniregindegi oi-tolghanystaryna qatysty maqalasyn tolyq jariyalaudy jón kórdik.

Redaksiya

Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly!

Abylay handy  «Qayta jerleu»: Aqiqat pen anyz

QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevqa hat

Jazushy Tynymbay Núrmaghanbetov Týrkistandaghy Abylay han mýrdesin «qayta jerleu» oqighasyna deyin de osy bir isting shiykiligi jayly maqalalaryn jariyalap, «Han sýiegi qayda qaldy, aghayyn?» («Ana tili», 1999 j.), «Mәseleni bilgen kim, aidalagha laqqan kim?» («HHI ghasyr» gazeti, 1999 j.), «Akademiyadan kýlki estiledi» («HHI-ghasyr», 1999 j.) jariyalap ýlgirgen bolatyn.

2001 jylghy 17 nauryzda Abylay han «qayta jerlengen» song da óz pikirining rastyghyn dәleldeytin maqalalaryn jariyalatyp jýrdi. Sonynan QR Preziydentine eki ret hat jazdy. Birinshisi baspasóz arqyly («Júma tayms», 2005 j.) jariyalandy da, ekinshi hat ótken jyldyng sәuir aiynda Aqordagha, resmy týrde jiberilgen edi.

Biz býgin gazetimizde «Abylay han - 300 jyl» aidaryn asha otyryp, jazushynyng preziydentke jazghan sol hatyn, oghan alghan jauabyn jәne osy tóniregindegi oi-tolghanystaryna qatysty maqalasyn tolyq jariyalaudy jón kórdik.

Redaksiya

Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly!

Sizge men osydan bes jyl bú­ryn (19 nauryz, 2005 j. «Jú­ma-tayms» gazeti) ashyq hat jaz­ghan bolatynmyn. Biraq ol ashyq hattyng qolynyzgha tiii bylay túrsyn, kóterilgen mә­se­le jayly Sizdi habardar et­pe­gendigi de maghan týsinikti. Óit­keni hat oppozisiyalyq gazette jariyalandy. Al ýkimettik gazetter ol ashyq hatty jariya­laudan bas tartty.

Sizge ekinshi ret qayyrylyp aitqaly otyrghanym da sol ha­tymdaghy aitylghan jay - Abylay han mýrdesining Týrkistan qalasyndaghy Qoja Ahmet Yassauy kesenesining ishine qayta jer­lenui haqynda bolmaq.

1996 jyldan bastalghan Resey patshasy Nikolay II-shi men onyng otbasy mýshelerin qayta jerleu әngimesi dýniyeni shulatyp jatqan kezende bizde de Abylay han «mýrdesi» byly­ghynyng qabattasa shyqqany kóp júrt­qa mәlim.

Osy iske әu bastan kýdik kel­tirgen oilarymdy men bas­pasóz betterine jariyalatyp jýr­genmin. Alayda qaytken kýn­de de Abylay handy qayta jerleuge jasaqtalyp alghan Mem­lekettik komissiya jekelegen adamdardyng pikirine bola bógelerdey halde emes eken. Olar Abylay handy 2000 jyl­dyng nauryzynda «qayta jer­ledi». Al «qayta jerlep» alghan son, ózderining isterine kýdik keltirgenderge biyikten qarap, biyikten til qatty. Aytylyp jat­qan pikirlerding anyq-qanyghyna da mәn berip әurelenbedi. Eng qiyny - búl mәselege biylik te aralaspady.

Endi men Sizge «Abylay han­nyng mýrdesi» atalyp jatqan sol mýrdening týbi shiyki ekendi­gine kýdik keltiretin sebepte­rimdi aitayyn.

1. 1974 jyldyng 6 qyr­ký­yeginde Qoja Ahmet Yassauy ke­se­nesining shyghys alanynda jer­lengen Abylay han mýrdesi ekskovator shómishi arqyly aly­­nyp tastalghan. Búl jaydy Qoja Ahmet Yassauy kesenesin 25 jyl basqarghan Dastanov Orynbay «Jibek joly» jurna­lynyng 1991 jylghy nauryz ai­yn­daghy sanynda jariyalan­ghan «Týrkistanda jerlengen qa­zaq handarynyng múny» atty maqa­lasynda arnayy mún-zar­men aitqan. Maqaladaghy ekskovator jýrgizushisi S.Manasuev­ting qolymen jazylghan tilhatyn­da mýrdening boyy, sýiek ól­shem­deri de keltirilgen. Abylay han mýrdesinen aiyrylghany­myzdy belgili memleket qay­rat­keri әri óner zertteushisi Ózbekәli Jәnibekov te jazyp ketken.

Men ol kisilerding sózderin bir­sypyra maqalalarymda kel­tirdim de. Alayda Abylay handy «qayta jerlep», «jenis­ke» jetip jýrgen ghalymdary­myzdyng eshqaysysy da búl mәselege eleng etken de joq.Son­day-aq, 1974 jylghy atal­mysh oqigha kezinde Yassauy kesenesinde qyzmet istegen, mәselening mәn-jayyna qanyq, YuNESKO-nyng Qazaqstan bo­yynsha últtyq komissiyasynyng mýshesi, Shyghys elderi sәuleti akademiyasynyng korres­pon­dent-mýshesi Túyaqbaeva Bayan­nyng da «Argumenty y fakty - Kazahstan» gazetinde (№ 52, 2001 j.) «Oshibka veka. Perezahoronenie Abylay hana bylo lojnym» degen taqyryppen ber­­gen súhbatyna da eshkim nazar audarghan joq.

2. Ghalymdardyng shatysu­yna (qasaqana shatysu desek, dә­­lirek bolar) sebep boldy dey­tin­dey jalghyz dәlel - Abylay han mýrdesi ýshin salynghan ke­se­nening HIH ghasyrdyng ekinshi jar­tysynda búzylyp, ýgilip, jer betinen joghalyp ketuinen bolghan. Ol qúrylysty eng songhy (1866 j.) kórushi Reseyding әs­­kery tilmashy әri zertteushi­si Miyr­­salyq Bekchurin edi.

Últy - tatar. Shyghys ala­nyn­daghy kóp keseneler qabyr­ghalary búzylyp, ýgitilgen qa­lyp­ta bolghanymen, sol kezdegi Yassauy kesenesi qyzmetker­lerining úqyptylyghymen әr kesenege tiyesili jazulardyng saq­talghanyn zertteushi «Mecheti Azret Sultana» degen ocherkinde atap jazghan. Ocherkte «Mejdu prochiym, izvestnogo Abylay hana...» dep Abylay han kesene­sine toqtalyp, esimin airyqsha ataghan jer de bar.

Mirsalyq Bekchurinmen Týr­kistangha shamalas kelip (ol da 1866 j.), Abylay hannyng Yassauy kesenesining shyghys ala­nyna jerlengenin kýndelik-kita­bynda jazyp ketushilerding biri - aghylshyn sayahatshysy A.K.Geyns boldy.

Biraq bizding ghalymdarymyz búl faktilerden ózderin aulaq ústady. Tarihshy-antropolog­targha únaghany HH ghasyrdyng ishinde kesene qayta jóndelgen kezderi ana bólmede bir, myna bólmede bir jatqan Abylay han­nyng qúlpytasy edi. Kók tas­tardyng әr bólmede jatuy se­be­bining biri - «40 jyldardan bastap, qala júrtynyng qú­rylys ýshin әlgi tastardy úr­lay beruinen de boldy», - de­gendi kezdesip, әngimeles­keni­mizde marqúm Orynbay Dastanov aitqan.

• Eng ókinishtisi sol - Abylay handiki dep jýrgen kók tastyng ózbek ghalymdary B.M.Babadjanov pen Á.K.Mumiynevter qayta oqyghanda, XV ghasyrda ómir sýrgen Ámir-Zada Ály degendiki bolyp shyghuy da bizding tarihshy, antropologtardy oilandyrugha tiyis edi. Biraq ol kisiler búghan da toqtalmady.

3. Belgili ghalym, sayahatshy, Abylay hannyng tikeley úrpaghy Shoqan Uәlihanovtyng Abylay han turaly maqalasyndaghy «... umer v 1781 godu y pohoronen v familinom sklepe pod mechetiu Hadjy Ahmeta Yassavi» (Sob. soch.//II-e izdanie // - Alma-Ata, 1985. - Str. 115) degen sózine túrugha da әbden bolatyn edi. Abylay handy jer­leushiler búl sózge de elen-qúlang etpedi. Sóilemdi oryssha keltiruimizding de sebebi bar. Ghalymdar «pod mechetiu» degen sózdi meshitting ishi dep alyp, óz «paydalaryna» jaratqan boldy. Biraq olar «v familinom skle­pe» degen sózge mәn berip jatpady. Búl sóz «әulet beyitinde» degen úghym berse kerek, jәne sol shyghys alanda jerlengen Jәngir han men Bolat han, Semeke han men Jolbarys handar, Tәuke han men Esim han­dardyng da tóre túqymynan eken­­digine eshkimning dauy joq qoy.

4. Abylay handy qayta jerleu jóninde arnayy qúrylghan Memlekettik komissiyanyng qo­ry­tyndysyndaghy antropolo­giya­lyq taldau jasap, mýrdeni Abylay hangha «úqsatqan» jer­leri tister tónireginde bolatyn. «Myna mýrdede de tis joq eken, Abylayda da qartayghan shaghynda tis bolmaghan...» - degen. Alayda mýrdeni tútastay qazyp alghan sәtte eki kýrek tisting shygha kelui atalmysh isting sharuasyn birjola shayqap ketken edi. Isting basy-qasynda jýrgen O. Cmaghúlov, M.Qojaev, A.Orazaqqyzy birigip jaz­ghan «Abylay han» kitabynda bir tis bolyp kórsetilgen. Al keyi­ni­rek, gazet betinde jaryq kór­gen medisina ghylymdarynyng kandidaty Isatay Qúlmambet «Abylay hannyng anatomiyasy nemese antropologiyalyq qa­ly­by» atty maqalasynda mýr­dening antropologiyalyq qalyp­qa keltirilgen kórinisining tisi bolmaghan kisige mýldem úqsa­may­tynyn stomatolog-dәriger retinde dәleldep berdi.

Sonan song tarihshy, antropologtar: «Abylaygha úqsatyp jýrgen búl mýrdening astynda taghy bir mýrde bolghan. Yassauy kesenesining ishinde qatarlap jerlengen mýrdeler de bar», - dese, ghalymdar әlgi sonynan tabylghan tisterdi astynghy mýrde dep te әlekke týsti. Ózi Abylay han bolsa, ol ne­ge qatarlap jerlengenderding ishinde jýredi? Halqynyng han mýrdesine jeke oryn tauyp be­re almaghany ma? Sosyn «as­tyn­ghy mýrdening tisi ýstingi mýr­dening iyghynda jýr eken» degen uәjge qalaysha sene saluymyz kerek?

5. Mening qolyma 1994 jyly bir top iygi jaqsylarymyzdyng Sizding atynyzgha jazghan haty týsti. Sol jyldyng 28 qaza­nynda tirkelgen ol hatqa 29 qazanda Siz qol qoyghansyz.

• Osy hattaghy «Delo v tom, chto v 1978-1979 g. po proektu «blagoustroystva» territoriy kompleksa Hadja Ahmeda Yasavy (avtory T.B.Su­­leymenov - Soyz dizaynerov Kazahstana, G.S.Sadyrbaev - arhiytektor Yujno-Kazahstanskoy oblasty y dr.) byly sneseny 12 ga srednevekovogo gorodka Turkestan y na ego mesto nachato stroiytelistvo fontanov, basseyn, podpornyy ste­nok y razlichnye uveseliytelinye uchrejdeniya. V etom proekte predpolagalosi prodoljiti nachatyy eshyo v 1974 g. snos nekropolya y stavky (kremlya) kazahskih hanov: Tavakeli, Tauke, Abylay, Jangiyr, Esim y dr.», - degen sóilemderdi oqyghanda «1974 jyldyng 6 qyrký­yeginde handar alanynyng ekskovatormen týgel qoparylghanyn preziy­dentimiz de, iygi jaqsylarymyz da týgel biledi eken-au», - degen qorytyndygha kelgenbiz.

Sonda: «Abylay han Yassauy kesenesining ishine jerlengen be, әlde syrtyna jerlengen be... degen mәsele tóniregindegi talasymyzgha mynaday aighaq birjola nýkte qoyyp túrghan joq pa?» - dep te oiladyq.

Eng qyzyghy sol - iygi jaqsy­la­ry­myzdy bastap, hatqa bi­rin­shi bolyp qol qoyghan sol kez­degi bas tarihshymyz - Últtyq Aka­de­miyamyzdyng ja­nyn­daghy Sh.Uә­lihanov atynda­ghy Tarih iyn­stiy­tutynyng diyrektory, akademik Manash Qozy­baevtyng 2000 jyldyng nau­ryzyndaghy Abylay handy qayta jerleu maqsatynda qúrylghan Memle­kettik komissiyanyng tó­ra­ghasy bolyp jýruine de qay­ran qalghanymyz ras.

6. «Abylay handy qayta jer­leu degen mәselege negiz bolghan sebepter ne?» degen mәselege toqtalsaq, tarihshylar sanatyndaghy Múhtar Qoja­ev baspasózderge bergen súh­bat­tarynda búl iske ózi mú­ryndyq bolghanyn jasyrmaydy. Onyng aituynsha, 1997 jyl­dyng kýzinde Siz Týrkistandaghy Qazaq-týrik uniyversiytetinde ýlken kezdesu jasaghansyz. Sol kezdesude Siz: «Derekterdi jiy­naqtandar, ortagha salyndar. Abylay hannyng sýiegi ekendigin dәleldesender, men qolday­myn», - depsiz. Sodan ol ile-shala ghalymdardy Abylay han mýrdesin izdeuge shaqyrghan, úiymdastyrghan. «Aynatas as­tynan alynghan qabir Abylay handiki ekenin joramaldaghan men әigili ghalym, ústazym Ora­zaq Smaghúlúlyna baryp ait­qan­myn. Osydan keyin sýiekti zertteu júmystary úiymdas­tyryldy», - deydi ol «Ayghaq» gazetine 1998 jyldyng 12 tamyzynda bergen súhbatynda.

Shyn mәninde, 1995 jyly Yassauy kesenesin qayta jón­deuge baylanysty uaqytsha alynghan mýrdelerding birining basyn O.Smaghúlov, M.Qojaev, Z.Isabekov ýsheui baryp, Ázi­ret Súltan múrajayy qyzmet­kerlerinen súrap alyp ketken. Al 1996 jyldyng kókte­minde antropolog Orazaq Sma­ghú­lov Áziret Súltan múra­jayynyng qyzmetkerlerine: «Búl bas sýi­egi Abylay handiki eken», - deydi.

• Múrajay qyzmetkerle­rining narazylyghyna qa­ramastan, bas sýiegi Mәskeudegi Gerasimov atyndaghy zertteu institutyna «Abylay hannyng basy» bolyp attanady. Onda Abylay hannyng basy retinde zertteledi. Ay­ryqsha tandanatyny-myz - osylay berekesiz bastalghan is pen әngimege biylik memlekettik dә­rejede mәn berip, Abylay han mýrdesin qayta jer­leu­ge Memlekettik komissiya qúrylghan. Ol ko­missiya әngimening óti­rik-rasyna qarap jat­pay, maqsatta­ryn jýzege asyrghan.

Atqarylghan isting ótirik eke­nin de bildirip jýrgen - óz­deri.

O.Smaghúlov 1999 jyl­dyng 29-shy mamyrynda «Ege­mendi Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan «Mәseleni bilu jәne aidalagha laghu» degen ma­qalasynda búryn: «Aby­laydyng sýiegi ekenin dәlel­deytin fak­tilerimiz jetip jatyr», - degen ghalymymyz endi: «... biraq arhiv materialdary jazba qú­jattar men әdebiyet­ter, anyz-әngimeler - barlyghy da Aby­laydyng jerlengen jeri Týrkis­tan qalasy ekenin rastaytyn. Sóite túra, Abylay qabirining dәl qay jerde jatqanyn býgingi kýni eshbir qúlpytastar da, birde-bir adam da dәleldep berui ekitalay», - deydi.

Al aragha bir jyl salyp («Jas Alash» 6 sәuir, 2000 j.): «Ivan Groznyidyng sýiegin kórgendegi әserden Abylay hannyng sýiegin ashqandaghy әserim mýlde erekshe. Ony ózim jan-tәnimmen sezingendey boldym», - deydi.

Taghy da sol «Jas Alash» gazetine 2000 jyl­dyng sәuir aiynda bergen súh­batynda: «1995 jyly mamyrda Týrkistangha barghanda Abylay hannyng sýiegi monoliyt-blok kýiinde qazyp alynyp qoyghan eken, ony ashyp jiber­gendegi әse­rim erekshe. Ásire­se onyng múryn sýiegining erek­sheligi me­ning túla boyymdy shymyrlatyp jiberdi. Men: «Yapyray, qa­zaqta da osynday beyne bolady eken-au dep oiladym», - deydi.

Sonda búl kisining qay sózine ilanugha bolady? Jәne zerttemey jatyp-aq sheshimdi pikir aitu antropologiya ghylymyna tәn nәrse deymiz be?

Ótirik isine berekesi qashqan kezderi O.Smaghúlov pen M.Qo­jaev óz salalaryndaghy (bәl­kim, isteri týsip jýrgen) tariyh­shy­lardyng bolghan isti dúrys, bú­rys ta demeytin, aidalagha laqqan maqalalaryn da úiym­dastyryp kórdi. Qay uaqytta da ótirikti shyn dep aitudan asqan azap ta, mazaq ta joq. Sondyqtan múnday әreketter de ghalymdar ýshin artyq әure ghana boldy.

Jәne «Abylay han Yassauy kesenesining ishine jerlengen be, әlde syrtyna jerlengen be?» degen talas pikirdi әueli tarihshylar sheshe almay jatqanda, antropolog­tyng bilek sybanyp aralasuy qalay? Qayda jerlengeni she­shilgen song baryp antropologiya ghyly­myna kezek tiymey me?

Abylay han mýrdesin qayta jerleu jýzege aspay jatyp-aq, sol oqighadan eki jyl búryn jaryq kórgen jana «Qazaq ensiklopediyasynyn» I-tomyna (17-bet) «Abylay Aqsaray men qabirhananyng arasynda jerlengen» dep jazyp qonglaryn qalay týsinersiz?

Búl isting ainalasy osynday júmbaq oqigha, júmbaq súraq­targha toly. Mәselening mýldem ótirik ekenine kózi jetken qay­sybir gazetter qúl­pytasty «Abylay hannyng basyna qoyyl­ghan belgi edi» dep te («Qazaq әdebiyeti», 2 mamyr, 2001 j.) dalbasalady.

Biraq últ namysyna tiyerdey osy qatelik әli kýnge deyin resmy týrde moyyndalmay keledi. Týrkistan qalasyndaghy Yassauy kesenesining ishine ornatylghan qúlpytas pen ondaghy jazular endigi jerde alys-jaqynnan kelushilerdi de, sol ótirikti ónege dep qabyldar úrpaqtardy da shatystyratyny anyq.

7. Qúrmetti Núrsúltan Ábish­­úly! Reseyde Nikolay II patsha men onyng otbasy mýshe­lerin jerleuding nemen bastalyp, nemen ayaqtalgha­nynan Siz­di habardar dep oilaymyn. Onda da mәseleni duyldatyp, eldi, ghylymdy abyroysyz etip jýrgen - tarihshy-ghalymdar. Bir­aq Resey ýlken, órkeniyetti el ghoy. Mýrdelerdi DNK әdisi boyynsha әlemdik dengeyde zert­teuge mýmkindik berdi de, әngimeni sol zertteu nәtiyje­simen bitirdi.

Keyingi zertteu әuelgi zert­teulerdi joqqa shy­ghardy. Al patshasy qayta jerlengen tús­taghy Resey ýkimetining viyse-premieri Boris Nemsov isting shiykiligi bilingen tústa ortalyq teledidardan sóilep, kemshi­ligin moyyndady. Ángime osymen tyndy. Qayta jerleu­ding oryndaluyna pәrmen ja­saghan sol kezdegi Resey pre­ziydenti Boris Elisindi de kinә­lap jatqan eshkim joq.

Isting ong sheshiluine búl iske Resey hristian shirkeui qogha­mynyng әu bastan kýdikpen qa­rap, dúrys ústanym jasauynyng әseri kóp boldy. Bizdegi Mú­sylmandar qoghamy Abylay handy «qayta jerleu» kezindegi bolyp jatqan bylyqtargha mәn de bergen joq. Tarihymyzdaghy Abylay han da, onyng mýrdesi de biz ýshin II-shi Nikolaydan kem emes-ti. Biraq, ókinishke qaray, mýrde joq. Al jalghan mýrde arqyly ózimizdi, ózgeni, keler úrpaqty aldau ne ýshin kerek? Kimge kerek?

Abylay handy qayta jerleu jónindegi Memlekettik komiys­siyagha engen kisilerde qazir ýn joq. Tipti olardyng birazy osyn­day komissiyagha mýshe bolghanyn úmytyp qalsa da, tandanugha bolmas.

Endigi jerde osy abyroysyz isting «abyroyly» oryndaushysy retinde baspasózde qay­ta-qayta súhbat bergish Múhtar Qojaevtyng 1997 jyly Qazaq-týrik uniyversiytetindegi Sizdin: «Tarihshylar, derek­ter­di jiy­nan­dar, ortagha salyndar. Abylay hannyng sýiegi ekenin dәlel­desender, men qoldaymyn», - degen sózinizdi әlsin-әlsin qayta­lauy men Yassauy kesene­sin­degi Abylay handiki bolyp túrghan qúlpytastaghy «Qúlpytas Elbasy N.Nazarbaevtyng pәr­menimen ornatyldy» degen jazudy da men ghalymdardyng Siz­ge degen qúrmeti deuden aulaq­pyn.

Múnyng bәri - ózderining әsh­kere halderin Sizding atynyz arqyly býrkemeleui. Bir jaghy­nan, Sizding atynyzdy ózgelerge aibat әri qorghan etip otyrghany da júmbaq emes.

• Abylay han mýrdesining «qayta jerlenuine» airyqsha atsalysqan jandardyng biri qazirgi Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed bolghany belgili. Ghylym ýshin aitarlyqtay ýlesi bolmasadaghy bas tarihshymyz Manash Qo­zybaevtyng kýieu ba­la­sy retinde de osylay belsendilik tanytuyna bolatyndyghyna әrtýrli jaghdaylar sebepshi bolghan da shyghar. Biraq

M.Qúl-Múhammedting osy orayda últymyzdyn, memleketimizding bedelinen góri, qayyn atasy

M.Qo­­zybaev pen óz abyroyyn kóbirek oilaghan­dyghy ókinishti boldy.

Mәdeniyet jәne aqparat ministri bolyp M.Qúl-Múham­medting neshe ret kelip, neshe ret ketkenin de júrt eseptey almay qaldy. Osy aralyqtarda ol maghan atalmysh isti әshke­relegen maqalalardyng avtory retinde әrtýrli kedergiler jasaudy úmytqan joq. Shygharmam Memlekettik syilyqqa úsy­nylsa - esebin tauyp qúlatty. Memlekettik tapsyryspen ózge elder tilderine audarylatyn tizimnen mening kitaptarym syzylyp túrdy, jana kitapta­rymnyng basyluyna da keder­giler jasap baqty.

Qúlpytastaghy Sizding aty­nyzdyng túruynan bolar jәne sol abyroysyz isti keudesin tósep qorghap jýrgen ministr M.Qúl-Múhammedten de jas­qanghandary shyghar, әdil pikir aitugha kelgende maghan tilek­testikterin onashada bildirgen­derimen, ghalymdar da, ziyaly qauym da әngimege kórinip aralasa almady.

Qúrmetti Núrsúltan Ábish­úly! Aytudan da, jazudan da sharshap, songhy jyldary men búl mәseleni jyly jauyp qoyghan edim. Endi qayta qolgha alyp otyrghanym - júrtqa mә­lim Qazaqstan 2010 jyly OBSE-ge tóraghalyq etetin bol­dyq. Búl oqigha, sóz joq, qazaq eli ýshin de, ol eldi basqaryp otyrghan Siz ýshin de ýlken abyroy.

Órkeniyetti eldermen te­ney­tin dәreje dep te esep­teymin. Óz bastauynyzben ór­ke­niyetti elu elding qataryna qosylamyz degen úmtylysy­myz da - eldikting belgisi! Kóp jyldardan beri Astana әlemdik dәrejedegi din ókilderining mәjilis qúrar mekenine ainaldy. El bolyp jemqorlyqpen kýresip jatyrmyz. Osynyng bәri men ýshin biylikting de, halyqtyng da ýlken maqsattaghy tazaruy, ónegeli betbúrys nyshanynday kórindi.

Sóz etken mәselemdi tújy­rymday kele aitarym - mәsele bireuding jenip, bireuding jeni­lu­in­de emes. Búl arada últ abyroyy tómendep, jenilip túr!

Óitkeni múnday qatelikti el ishinde, júrt arasynda bola berer kóp kemshilikterding qata­ry­na esepteuge kelmeydi. Jasy­ruy­myzgha da bolmaytyn mún­day úyatsyz, kórgensiz is - mәdeniyeti, óresi damymaghan, әlemdik órkeniyetting úly kóshining sonynda kele jatqan elding basynda bolsa ghana keshiruge de, týsinuge de bolsa bolar...

• Abylay - bir kezdegi halqymyzdyng hany! Qazaqta han kóp, biraq qazaq halqyn biriktirip, el dәrejesine kótergen osy Abylay emes pe? Múnday kisilerding aty memlekettik mәrtebe dengeyinde qúrmettelse, qorghalsa kerek. Endeshe, mәseleni elimizdi búryn-sondy basqarghan jandardy qúrmetteu ónegesi túrghysynan týsinuimiz de qajet sekildi. Sonday-aq, bireulerding bedeli ýshin tarihtyng da, ghylymnyng da shyndyghyn ayaqqa basu әdetinen de arylatyn uaqyt jetken shyghar.

Sondyqtan búl isting elimiz­ding atyna, abyroyyna layyq bolyp sheshiluine Sizding ghana kómeginiz qajet bolyp túr dep esepteymin.

Búl orayda tarihshy, an­tro­pologtar jasaghan osy soraqylyq óz basshyly­ghynyz­ben qayta qaralsa degen pikir­demin. Ol ýshin Reseyding Nikolay II men onyng otbasy mýrde­lerining әlemdik dengeyde DNK әdisi boyynsha zerttelui bizge ýlgi bolugha tiyis.

Ghylymdy, ghylymnyng shyn­dyghyn qúrmetteytin elderde búdan ózge tәsil de, amal da joq. Men bayan etken mәsele haqynda Sizdi әdil sheshim jasaydy degen senimdemin.

Qúrmetpen,

Tynymbay Núrmaghanbetov

10 nauryz, 2010 jyl

 

Shyndyq ýshin jazalanu nemese úyat turaly sóz

Kólemi bir betten shamaly ghana asatyn hat «Sizding Abylay han mýrdesining qayta jerlenuine qatysty jazghan hatynyzben Elbasy múqiyat tanysty», - degen sóilemmen bastalypty. Hat iyesining búl sózine senbeske amalym da joq. Óitkeni «Ol kisi oqymaghan, oqytpaghansyndar» deu ýshin dәlelim boluy kerek qoy. Hatta odan әri «Soghan baylanysty Bilim jәne ghylym, Mәdeniyet ministrlikterine mәselening mәn-jayyn mamandarmen birlese otyryp, taghy bir anyqtap, tiyanaqty saraptama jasau ýshin tapsyrmalar berildi. Sonynan osy ministrlikterding úsynys-pikirleri jan-jaqty qorytyndylandy», - degen sóilem de kónil júbatqanday.

 

Ángime osy ministr­lik­ter­­ding jauabyn berer jerde sú­y­ylyp túr. Nemese hat jazushy Preziydent apparatynyng ishki ister bólimi mengerushisining oryn­basary Álibek Asqar sú­yyltyp túr. Mәdeniyet jәne aq­parat ministrligining qory­tyn­dylary retinde aitylyp otyr­ghany... belgili ghalymdardyng Týrkistangha baryp Abylay han­diki dep jýrgen mýrdeni jerle­geni, antropolog O.Ysmaghú­lov­tyng (an­tro­polog­tyng ózi ýnemi Isma­ghúlov dep jazushy edi) «Aby­lay hannyng sýiegi - osy» degen qory­tyndygha kelui. Ol sýi­ek­ting Resey Ghylym akade­miya­syna qa­ras­ty Etnologiya jәne antropologiya institu­tynyn   M.Gerasimov atyndaghy laboratoriyasynda rekonstruksiyadan ótkeni... Múnyng bәri búrynnan aitylyp, әbden ja­uyr bolghan sói­lemder edi. Biraq Á.Asqar da ózi ótirikten túratyn iske jana sói­lem, tyng oidy qaydan izdep taba qoysyn.

Bilim jәne ghylym ministr­ligi berip otyrghan jauapty da qa­na­ghat etu qiyn-aq. Sol baya­ghy antropolog O.Ysmaghúlov «Abylay han mýrdesining Qoja Ah­met Yassauy kesenesining ishindegi «Aynatas» dep atalatyn qúlpy­tastyng astynda bolghandyghyn ghylymy túrghyda dәleldegen» degen sói­lemin qaytalaghan da qoyghan. Men osy aitylghandar­dyng óti­­rik ekendigin dәleldep әure bolyp jýrgen joqpyn ba? Qan­shama dәlelmen jazghan jeti bó­likten túratyn hatqa tym bol­masa eki-ýsh bólikten túrar jauaby bolmas pa? Men aitqan sol mә­se­lelerge hat iyesi de, qo­ry­tyn­dy pikirlerin úsynghan ministr­likter de nege toqtal­maghan?

• Bir memleketting Mәde­niyet, Bilim jәne ghylym siyaqty elding ruhany salalaryn basqaryp otyrghan eki birdey ýlken miniys­trlikting jauaby osynday da mәnsiz, nәrsiz syldyr su bola ma eken? Tym bolmasa mening «Abylay han mýr­desi 1974 jyly 6 qyrkýiekte ekskovator shómishimen alynyp, dalagha tastalghan» degen sózime uәj qayda? Ghalymdar atqarghan isterine senimdi bolsa, osy sózdi nege joqqa shygharmaydy? Ótirik ekenin nege dәlel­demeydi?

Mening izine týsip, jazyp jýr­ge­nim shóp-shópshekting jayy emes, qazaqtyng hany Abylay mýr­desining «qayta jerlenuinin» shiykiligi jayly. Órkeniyetti el­der­degishe, Abylaydyng «jana» mýrdesin DNK әdisi boyynsha zert­teu mәselesi auyzgha da iliner emes. Ghalymdar búlay zert­teuden qashatyn sekildi.

Hattaghy taghy bir mәn ber­ge­nim - «Komissiya júmysyna sol kezdegi Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministri  A.Sәrsenbaev basshylyq jasa­ghan», - dep, aqyry bayandy bolmaytyn osy bir bylyq isting jauapker­shiligin marqúm Altynbek Sәr­sen­baevqa op-onay arta salulary boldy. Osy pighyl­daghy jandar bir nәrseni eskermey otyr. Búl arada «mynau Abylay hannyng mýrdesi» dep ja­salghan memlekettik ko­miys­siya mýshelerining ghylymy qo­ry­tyndysynyng janynda A.Sәr­­senbaevtyng ministrlik qyz­meti týk te emes. Ol - jay oryn­­dau­shy ghana. Ghylymy qo­ry­tyndy jasap jýrgender tarihshylar, antropologtar ghoy.

Al jalpy isting abyroyyna iyelik etip jýrgen Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty bolsa, instituttyng sol kezdegi diyrektory M.Qozy­baev pen onyng senator әri biznesmen kýieu balasy (ekeui de - Abylay handy «qayta jerleu» jónindegi memlekettik ko­missiyanyng mýsheleri) M.Qúl-Múhammed búl atqarylghan istegi әngimeden qalaysha syrt qala alady? Komissiya mýsheligin bylay qoyghanda, Abylay handy «qay­ta jerleu» ýshin Týrkistangha baratyndardy úiymdastyryp, olardyng banketin, kólikterin qamdaghan M.Qúl-Múhammed eke­­­nin júrt әli úmytqan joq. Búl orayda «Handy qayta jerleuge» dep ýkimetten qomaqty qarjy bólingeninen de habardarmyz. Sondyqtan múnday ne­sibeli jerde M.Qúl-Múham­med­ting belsene aralasyp ketui esh­kimdi de tandandyra qoymas dep oilaymyn.

Hatta qayta-qayta Mәdeniyet jәne aqparat ministri bola jýrip, mansabyn paydalanyp, M.Qúl-Múhammedting mening shy­ghar­­mashylyq isime әdәuir ke­der­­giler jasaghanyn da aitqan­myn. Á.Asqar myrzanyng hatynda ol turaly birauyz da jauap joq. Al jazushynyng shyghar­ma­shy­lyghy degen sóz - onyng tagh­dyry. Sonda mening shyghar­ma­shy­ly­ghymnyng da, taghdyrymnyng da qúny bir tiyn bolghany ma? Men: «Bizding elde Elbasyna hat jazu men mekemedegi prof­songzdyng bastyghyna hat jazu­dyng aiyrmashylyghy bar ma ózi?» - degendi de amalsyz oila­dym. Ángimeni endigi jerde ke­neytinkirep aitar bolsaq, Abylay handy «qayta jerleuge» bay­lanysty oqighadan zardap shekken men ghana emespin. 1997-1998 jyldar shamasynda Abylay handy «qayta jer­­leu» isining jalghandyghy turaly baspasózde maqalalar ja­zyp, kózge týsken, sol kezdegi Áziret-Súltan mú­ra­jayynyng ghylymy qyzmet­keri Marat Tú­yaq­­baev ta bir kezdes­kende antropolog Orazaq Ys­ma­ghúlovtan kórgen tauqymetin múng etip ait­qan. «Meni balasha túrghyzyp qo­yyp, úrysty», - dedi ol. «Sen nege ornynnan tú­ra­syn?» - dep edim, Ma­rat inim kýl­di. Kýlgen sebebi - sol kezde onyng tarih ghylymynan qorgha­maq bolyp jýrgen kandidattyq dissertasiyasy dayyn eken. O.Ysmaghúlovty oralyp ótui de mýmkin bolmay qalghan. M.Túyaq­baev sol dissertasiyasyn son­ghy jyldary ghana qorghaugha mým­kindik alghan. Ony on jyl boyy O.Ysmaghúlov «teris» pikirde ket­­keni ýshin osylay jazalaghan. Qorghaghan kezde de O.Ysmaghúlov jas ghalymgha bir kezdegi «shatysuyn» betine salyq etip, qatang eskertip ótken.

Al әu basta Abylaydyng bas sýiegi jayly әngimeni maghan bas­tap aityp bergen sol kez­degi Týrkistan Qazaq-týrik uniy­ver­siy­tetining tarih kafedrasy­nyng mengerushisi, tarih ghylym­da­ry­nyng kandidaty Ziyabek Isabekovpen de O.Ysmaghúlov airyq­sha «eseptesken». «Qazaq eli» ga­­ze­tine mening alghashqy maqa­lam shyqqan boyda-aq júmysy­ma izdep kelgen Z.Isabekov: «Shal maghan qatty renjip qa­lypty», - dep, aralarynda bolghan әngimeni bayandaghan bolatyn. Sodan qaytyp kezdesken emes­piz. Keyinnen qyzmetinen ketip, Shymkentke sport mek­tebine auysqanyn estigenmin. Al ótken jyly onyng jýrek auruynan qay­tys bolghanyn bildim. Tarih ghylymy boyynsha dok­tor­lyq dissertasiya qamynda jýr­gen jannyng ghylymnan mýldem ketuge mәj­býr boluynyng ózi qanday is ekenin ghalymdar jaghy jaqsy týsinse kerek.

Aytqaly otyrghanymyz - Aby­lay handy «qayta jerleu» isi tóniregindegi shyndyqty jaltarmay aitqan jas ghalymdar­dyng da az beynet kórmegendigi; sonymen birge qayta-qayta ministr bolghysh M.Qúl-Múhammed pen akademik O.Ysmaghúlovtyng bylyqty әshkereleushilerdi jazalaudy ózara bólisui. O.Ysma­ghúlov - ghalymdardy, M.Qúl-Mú­­­ham­med - jazushyny. Jauap iyesi Á.Asqar megzegendey, Abylay handy «qayta jerleu» ja­uap­­kershiligi búrynghy Mәdeniyet, aqparat jәne kelisim ministri marqúm Altynbek Sәrsen­baev­tyng jauapkershiliginde qalar bol­sa, ministr men antropolog neden, kimnen saqtanyp, ghalym­dar men jazushyny qudalap jýr? 2005 jyly «Jas Alash» gaze­tin­de tarihshy Múhtar Qo­jaev Preziydentke ashyq hat jazyp, tosyn qadam jasaghan edi. Eleng etip, oqy qalsan, hatta bel­gisiz mýrdeni Abylay hangha teliytin­dey tyng derek, dәlelder aitu­dyng ornyna, әu basta ja­ryq kórgen O.Ysmaghúlovpen birigip jazghan kitabynyng qayta kóshir­mesi bolyp shyqty. Jәne osy hatqa O.Ysmaghúlovtyng qol qoy­may, sheginip qaluy da týsi­nik­siz.

Osy hatqa jauap maqalamdy aparghanda, «Jas Alash» gaze­tining sol kezdegi bas re­daktory J.Qorghasbek: «Sizdi qoldaytyn eshkim joq qoy, al ol hat­tyng artynda ministr M.Qúl-­­Múham­medting ózi túr», - dedi. Baqsaq, biz­de qoldaushysy bolmasa, shyn­dyqtyng ózi ótirikke ainalady eken de, qoldaushysy bar ótirik shyndyqqa ainalyp kete barady eken. Sonda dәlel­ge, qújat­qa jýginu degen bizde atymen joq boldy ghoy. O, Ghaja-ap!

Hatynyng sonynda Á.Asqar myrza: «Qadirli Tynymbay agha! Halqymyzdyng asa daryndy jazushysy retinde eldik múrat, últ­tyq qúndylyqtar tónireginde oi-pikirinizdi ortagha salyp, ja­nashyrlyq tanytqanynyzgha ýl­ken raqmet», - depti. «Daryndy ja­­­­­­zushy» degen sózdi estip otyr­­ghanym osy shyghar. Eki-ýsh kýn esengirep jýrdim de, esim qayta kirgende, Á.Asqardyng bú­ryn-sondy ózime jasaghan «jaq­sylyqtaryn» da oiyma týsir­dim. 2000 jyly sol kezdegi ýkimet basshysy (әlde orynbasary kezi) Imanghaly Tasmagham­betov jýz kitap shygharyp beruge jazushylargha uәde berdi. Uә­desin oryndady da. Sonda «Ay­qay» atty povester men әn­gi­me­ler jinaghymdy men de úsyn­ghanmyn. Qoljazbalardy jinap, baspagha ótkizudi bas­shy­lyq­qa alghan sol kezdegi ýki­met ýi­ining jauapty qyzmetkeri, aqyn Úlyqbek Esdәuletov bir kýni telefon soghyp: «Tynymbay agha, shyghatyn kitaptar tizimi Mәdeniyet jәne aqparat miy­nistr­ligine barghan sayyn siz syzylyp qala beresiz, tipti bir­jola qalyp qoya jazdaghan da sәtiniz boldy. Múnyng sebebi qalay?» - dedi.

Men Úlyqbekten: «Ti­zim miy­niys­trlikke taghy da bara ma? - dep súradym. «Taghy bir ret barady», - dedi ol. «Endeshe, mening kitabym tizim­nen taghy bir ret syzylady dep esep- te», - dedim men. Rasynda, solay boldy dep, Úlyq­bek keyin­nen aityp, kýlip jýr­di. Sonda meni tizim­nen sy­zyp otyrghan kim deysiz­der ghoy. M.Qúl-Mú­ham­med pen on­yng aitqanyn ar­ty­ghy­men or­yn­daytyn - osy Á.As­­qar. Pre­­ziydentimizding aty­nan maghan hat jazyp otyr­ghan azamat.

Sol Á.As­qar­dyng endigi «daryndy jazushy» deui meni ma­zaq etkeni me, әlde ózin mazaq etkeni me, týsinip kóri­niz. Keyde adamdardyng tagh­dyry degen de qyzyq-au. Bi­reu­ler ómir boyy jaqsy oilap, isin de adal atqaryp jý­rip-aq júrtqa jaqpaydy. Al bireulerge teris pighyldyng ózi mayday jaghady.

Tipti olar­gha osynday kelbet jarasa­tyn­­day da bolyp kórinedi. Men әngimelep otyr­ghan M.Qúl-­­Múhammed te, O.Ys­­­ma­­ghúlov ta jyl ayaghynda orden aldy. Demek, búl kisi­ler biy­likke únaydy. Atqarghan isteri de biylikting oiynan shy­ghyp túr. Osylay oila­masqa amalymyz da joq. Bizding M.­Qúl­-­Mú­ham­me­di­miz qayta-qayta ministr bolyp jýrgen tústa әdebiyet­ting sapasyna qaray baghalanuy degen payym mýl­dem joyyldy. Kim­ning kitabyn shygharu, kimdi shy­gharmau er­kin­de boldy. Kitap­qa qalam­aqy tóleu degen jazushylardy mazaq etu siyaq­ty birde­nege ainaldy. Ol osy miniys­trlikten ýsh ketip, ýsh kelgende, teatr­lardyng júmy­sy da beti­men ketti. Songhy ret kelui de men ýshin «tabysty» bola qoy­mady.

Mening 2008 jyly Mәde­niyet jәne aqparat ministr­ligi men Sh.Aymanov atyndaghy «Qazaq­filim» kinostudiyasy birigip jariyala­ghan jabyq konkursta bәige alghan «Ataqo­nys­tyng óri­gi» kino­ssena­riy­im­ning jolyn M.Qúl-Múhammed pen E.Aman­­shaev búl tústan da bógep ýlgerdi. «Óndiriske jibermey­tin bolsa, nege bәige berdi, nege maqtady!?» - dep sharshau da artyq. Óitkeni olargha ait­qa­ny­na kónetin, aidagha­nyna jý­re­tin (әlbette, qarajat mәse­­lesine oray) ssenarister ghana qajet bolyp jatyr. Ssenariy boyynsha filim týsiruge tórt re­jisserding niyet bildirgeni de dәlelge jýrmey túr. «Búl isimiz úyat emes pe?» - deytin esh­kim joq. «Úyat» degen sóz búl salada joyylghan. Qol­danystan qal­­ghan. Kino­sse­nariyimning osyn­sha kedergige úshyrau se­bebin súrap, әr kez­de jazghan eki hatyma da E.Amanshaev jauap ber­gen joq. Búl degeniniz ja­uap­syz­dyq qana emes, astam­su ghoy!

Bayqap otyrsyzdar, miy­nistrding de, ministr emes­te­rining de oiynda Tynymbay Núrmaghambetov degen jazushyny joq qylu bar sekildi. Biraq ózderining qyzmeti - әde­biyetti, óner men mәdeniyetti kó­gertu, kóktetu. Qanday ke­reghar qayshylyqqa toly qo­gham­da ómir sýrip jatyrmyz, aghayyn!

...Aqpan aiynyng bas kezin­de maghan oida joqta Astanadan jazushy Tólen Ábdikov telefon soqty. Aman-saulyq súrasudan keyingi әngimesinde bir kibirtik bar.

- Osy joly sening de mem­lekettik stiypendiya alatyn jó­ning bar edi... - dep bastady. - Bir qaghazdar auysyp ketip...

- Sonymen, joqpyz ghoy. Tó­­ke, aita almay túrghanynyz osy ma?

- Solay bolyp qaldy en­di... Osydan biraz әngime bol­dyn. Degenmen 2011 jylgha jazyp qoyyp otyr. Eger tynysh jýretin bolsan...

Maghan bәri de týsinikti bol­dy. «Tynysh jýrse» dep otyr­ghandary - mening Aby­lay ­hannyng «jerlenuin» qaytyp әngime etpeuimning kerektigi. Bolmasa meni kóshede bireu­lermen tóbelesip qalar dep uayymdamaytyn bolar. Preziydent apparatynyng ishki is­ter bóliminde kimning oiyna kelui mýmkin? Áriyne, Á.As­qar­dyn... Odan ózgeler me­ning qanday sharuamen ainalysyp jýrgen­digimnen habardar dep te oilamaymyn. «Sol ghoy» desem, Tólen agham Á.As­qardy qor­ghash­tap bolar em­es. «Endi kim?» - desem: «Osyn­daghy ji­gitter ghoy...» - deydi kýmiljip.

• Alla-au, búl ne degen tómendik?! Sonda mem­lekettik stiypendiya degen bolmashy nәrse mening ómirimnin, tirshiligimning mәni me eken? Mem­le­kettik stiypendiya alu maghan úly arman bolyp pa? Tólen Ábdikovti júmsap, menen syr tartyp otyrghan Álibek Asqardyng meni ýlken jazushygha balaghany taghy da qayda qaldy? Mine, syrttay ayalap, әspettep jýrgen Aq ýiimizde otyrghan keybir azamat­tardyng óre-dengeyi! Oi-pighyly!!

Bir anyq jay - bizding azamattarymyz әngimeleskende aqiqat jaghynda bolghansidy, qos­taydy. Júbatady. Biraq so­nynda әdiletsizding sózin sói­lep shyghady. Solargha bolysady. Nege? Múnday eki­jýz­­dilik ekeu emes, ýsheu emes. Kó-óp! Álde bizding hal­qymyzdyng mine­zi osylay ma edi? Osydan keyin elimizding ruhany salasy azdy, tozdy degen pikirge ilanbasqa da amalymyz qaldy ma?

Azamattarymyzdyng osynsha tómendigi jayly oilap oty­ryp, passionarlyq túr­ghy­­dan ólshegende, búl - últy­myzdyng shynymen ólip, óship, qúl­dy­rap bara jatqandyghy­nyng bel­gisi me? - degen qauip te es­­ke tý­sedi. Mәselen, ót­ken gha­syrdyng bas kezindegi zyya­lylarymyz ben qazirgi zyya­ly­­larymyzdy (Á.Asqar men T.Áb­­dikovti de amalsyz qosa­myz búl topqa) salystyryp ketey­ikshi. Ayyr­mashylyq jer men kóktey emes pe? Ayty­nyz­darshy, aityp tauysa almay, nәtiyjege jete de almay jýrgen Abylay handy «qayta jerleu» masqarasy ót­ken gha­syrdyng bas kezinde iske asuy mýmkin be edi? Anau Ahmet, Mirjaqyp, Álihan, Mús­­tafa­lar últymyzdyng atyna kýie bolyp jaghylar úyat is bolyp jatqanda, onasha kýbir­lesip, sybyrlasyp, bir jaghy­nan, oqiy­ghanyng nemen bi­te­rin qyzyqtap jýrer me edi?

Qúrsynshy deysing keyde... Aytqanynnyng aq-qarasyna mәn berer biyligi joq, biylik týgili, azamat taba almaytyn zamangha da jetken ekenbiz-au.

1993 jyly Resey bólek memleket bolghannan keyin, kiy­no­rejisser V.Govoruhin Amerikagha baryp, Aleksandr Sol­jenisynnan súhbat al­ghan.

Ángimening mәni - «bólek el boldyq, endi olay etemiz, bú­lay etemiz, otanymyzgha qayt­sanyzshy» degen mәse­lening tónireginde. Son­daghy Solje­niy­synnyng ait­qany ne deniz.

- Eger senderding sol jana qoghamdarynda úyat bolmaytyn bolsa, sol olay-búlay etken­derinning bәrinen de eshtene shyqpaydy, - dedi.

Jazushy­nyng solay aituynan boldy desek te, demesek te, búl kýn­­deri Reseyding kóshin qa­lay týzep alghandyghy aiday әlemge ayan. Ruhany salalarda dәl biz­degidey beti­men ketu­shilik aty­men joq. Niy­kolay II-ni qay­ta jerleu isin­de ketken oghashtyqtardy da qalay retke keltirgeni júrtqa belgili.

Mening aitpaghym - taghdyr tauqymetin bir kisidey kór­gen ýlken qalamgerding úyat degen sózge osynshalyq mәn berui. Osy sózding astyn syzuy! Ýsh-aq әrippen túratyn bolghan song ba, bizding qogham sol úyat degen sózinizdi asa mensinin­kiremey, shekesinen qarap túr. «Úyat­syzdyqpen-aq ómir sýre alamyz» degen sy­nayly da sekildi. Al sol she­kemizden qaraghandaghy ha­li­miz ózimizge de, ózgege de aiqay­lap-aq kórinip túr.

Jә, Abylay handy «qayta jerleu» mәse­lesine orala­yyq. Sonda búl әngimeni ómir boyy sandyqqa salyp, qúlyp­tap ústau mýmkin dep oilaymyz ba, әlde ghalymdarymyz bolyp, biylik bolyp, ashy da bolsa, aqiqatqa qaray búry­lamyz ba? Ol jaghyn biylik bolyp, gha­lymdar bolyp, qabyr­ghala­ry­men aqyldasyp kórer. Osyn­day soraqy isimiz ýshin halyq­aralyq úiymdargha jýgi­nui­miz tipti kýlkili bolar dep oilaymyn.

Al endi biyl sol Abylay hanymyzdyng tughanyna 300 jyl tolady! Maghan senbegender handy «qayta jerlep» jýrgen «túlghalargha» jýginse de bolady. Meninshe, Abylay­dyng 1711 jyly tughany dausyz sekildi. Atap ótpeske ha­lyq ta, biylik te úyalar dep oilaymyn. Sonda deymin-au, sol saltanatty jiynda Abylay han turaly bayandamany ministr M.Qúl-Mú­ham­med ja­­sar ma eken... Ál­de O.Ys­maghúlov... pa? Kim jasasa da, kóp júrttyng esinde aruaqqa jasaghan qiyanatymyz, mazaq etuimiz túrady emes pe? Qor­lyq degen osy ghoy. Jermen-jeksen bolyp alasaru, jerge kiru degeniniz de osy emes pe? Qúday basqa salghan son, amalymyz neshik?

«Qazaqstan» últtyq arna­synyng 13 aqpandaghy aptalyq sholu habarynda tarihshylar Abylay han turaly oi-pikir­lerin aityp jatty.

Sonda ózge tarihshylarmen jarysyp, aka­de­miyk-antro­polog O.Ys­ma­ghúlov ta sóilep qaldy. Sonda ol kisi ne aitty deysiz ghoy... «Abylay handiki» degen ataqty zorlap tanghan mýrdeni әli zerttep jýr eken. Sodan ol kisining (Abylay hannyn) jambas sý­y­e­ginen atqa kóp otyr­ghan­dy­ghynyng bir bel­gisin an­dap qap­ty. (Atqa kóp otyru da sýiek­ting Abylaydiki ekenin «anyq­tay» týskendey). HVIII ghasyrda qazaqtarda kólikting jaraulysy at bol­ghany belgili. O.Ys­ma­ghúlov erin­­bey zerttese, sol ghasyrgha tәn jambas sý­yekterining bәri­nen de atqa kóp otyrghan­dyq­tyng bel­gileri tabyluy mýmkin. «Men ne dey­min, dombyram ne deydi» de­gendi júrt osyndayda aitqan ghoy. O.Ysmaghúlovty tyndasa­nyz, mýrdening Aby­lay­diki eke­nin halyqqa әbden moyyndatyp bolghanday.

Endeshe, jabylyp aqyl qo­sayyq. Mýrdening qol sýiek­terin taghy bir qarap shyqsa, Abylaydyng dombyra tart­qany da (kýiler shygharghan ghoy) aiqyndaluy mýmkin...

Taghy bir sýiekterine ýnile týs­se, hannyng kóp әiel algha­nyna da kóz jetkize alady. Jәne osy aityp otyrghan­da­rymyz sýiekti O.Ysmaghú­lov­sha zertteu erekshelikteri re­tinde keyingi úrpaqqa anyz bolyp qalar edi...

Osylay etsek júrt moyynday qoya ma dep te bas qa­tyratyn eshtene joq. Ózde­rimen ózderi bolyp, guil­desip, birin-biri ótirik maq­ta­ghandar... órekpip, dýril­de­sip qol úryp jatqandar... kim­ning sózine qúlaq asyp, qay­sy­bir isting aq-qarasyn andap jat­qanday... Aghayyn, aiypqa bú­yyr­ma­ghay, bizding qoghamnyng jay-kýii osynday halde. Osyn­day dә­re­jede!

...Sonymen, Abylay han mýr­desining «qayta jerlenui» barysyndaghy «jerlengennen» keyingi bylyqtardy aityp bittim-au dep oilaymyn. Qorytyndysynda el preziy­dent­ining atyna eki hat (biri gazet arqyly, ekinshisi resmy týrde) jazdym. Odan artyq ne isteuime bolady?! «Sonda osy isinnen ne taptyn?» - dep súraytyndargha aldymen kór­gen beynet-kedergilerimdi tiz­­belep shyqqanymmen, jetken jetistigim dep, birdene aitugha úyatty bolyp otyrghan jay bar... Biylikting esigi men terezesin qayta-qayta qaghyp jýrip alghan jauabyma oqyr­mandar qana­ghattana qoymas, biraq bary - osy...

Degenmen osynday bey­net-kedergini arqama tanyp bergen taghdyryma da ókpe­leuge bolmas. Men maqala­larym, hattarym arqyly ar-úyat, aruaq­tardyng aldyndaghy, tarih pen ghylym aldyndaghy jauapker­shilik jayly oi-pi­kir­­ler aitumen birge, belgili dәrejede últymyzdyng namysyn da qor­ghaghan siyaqtymyn.

Óitkeni han­gha da, preziydentke de jasalghan qúrmet pen qiyanat sol elding memlekettik mәr­tebesi, memle­kettik ar-namysy dengeyinde ghana ól­shenuge, әngime bolugha tiyis jay­lar ekenin esimizden shy­gha­ryp alsaq, ony qaytadan esi­mizge týsiruimiz kerek. Mem­lekettik mәrtebe men ústa­nym­dy úlyq­tau dep osyny aitady!

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 09 (92) 09 nauryz  2011 jyl