ابىلاي حاندى  «قايتا جەرلەۋ»: اقيقات پەن اڭىز

قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا حات

جازۋشى تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ تۇركىستانداعى ابىلاي حان مۇردەسىن «قايتا جەرلەۋ» وقيعاسىنا دەيىن دە وسى ءبىر ءىستىڭ شيكىلىگى جايلى ماقالالارىن جاريالاپ، «حان سۇيەگى قايدا قالدى، اعايىن؟» («انا ءتىلى»، 1999 ج.), «ماسەلەنى بىلگەن كىم، ايدالاعا لاققان كىم؟» («ءححى عاسىر» گازەتى، 1999 ج.), «اكادەميادان كۇلكى ەستىلەدى» («ءححى-عاسىر»، 1999 ج.) جاريالاپ ۇلگىرگەن بولاتىن.

2001 جىلعى 17 ناۋرىزدا ابىلاي حان «قايتا جەرلەنگەن» سوڭ دا ءوز پىكىرىنىڭ راستىعىن دالەلدەيتىن ماقالالارىن جاريالاتىپ ءجۇردى. سوڭىنان قر پرەزيدەنتىنە ەكى رەت حات جازدى. ءبىرىنشىسى ءباسپاسوز ارقىلى («جۇما تايمس»، 2005 ج.) جاريالاندى دا، ەكىنشى حات وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اقورداعا، رەسمي تۇردە جىبەرىلگەن ەدى.

ءبىز بۇگىن گازەتىمىزدە «ابىلاي حان - 300 جىل» ايدارىن اشا وتىرىپ، جازۋشىنىڭ پرەزيدەنتكە جازعان سول حاتىن، وعان العان جاۋابىن جانە وسى توڭىرەگىندەگى وي-تولعانىستارىنا قاتىستى ماقالاسىن تولىق جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

رەداكتسيا

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

ابىلاي حاندى  «قايتا جەرلەۋ»: اقيقات پەن اڭىز

قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا حات

جازۋشى تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ تۇركىستانداعى ابىلاي حان مۇردەسىن «قايتا جەرلەۋ» وقيعاسىنا دەيىن دە وسى ءبىر ءىستىڭ شيكىلىگى جايلى ماقالالارىن جاريالاپ، «حان سۇيەگى قايدا قالدى، اعايىن؟» («انا ءتىلى»، 1999 ج.), «ماسەلەنى بىلگەن كىم، ايدالاعا لاققان كىم؟» («ءححى عاسىر» گازەتى، 1999 ج.), «اكادەميادان كۇلكى ەستىلەدى» («ءححى-عاسىر»، 1999 ج.) جاريالاپ ۇلگىرگەن بولاتىن.

2001 جىلعى 17 ناۋرىزدا ابىلاي حان «قايتا جەرلەنگەن» سوڭ دا ءوز پىكىرىنىڭ راستىعىن دالەلدەيتىن ماقالالارىن جاريالاتىپ ءجۇردى. سوڭىنان قر پرەزيدەنتىنە ەكى رەت حات جازدى. ءبىرىنشىسى ءباسپاسوز ارقىلى («جۇما تايمس»، 2005 ج.) جاريالاندى دا، ەكىنشى حات وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اقورداعا، رەسمي تۇردە جىبەرىلگەن ەدى.

ءبىز بۇگىن گازەتىمىزدە «ابىلاي حان - 300 جىل» ايدارىن اشا وتىرىپ، جازۋشىنىڭ پرەزيدەنتكە جازعان سول حاتىن، وعان العان جاۋابىن جانە وسى توڭىرەگىندەگى وي-تولعانىستارىنا قاتىستى ماقالاسىن تولىق جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

رەداكتسيا

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

سىزگە مەن وسىدان بەس جىل بۇ­رىن (19 ناۋرىز، 2005 ج. «جۇ­ما-تايمس» گازەتى) اشىق حات جاز­عان بولاتىنمىن. بىراق ول اشىق حاتتىڭ قولىڭىزعا ءتيۋى بىلاي تۇرسىن، كوتەرىلگەن ءما­سە­لە جايلى ءسىزدى حاباردار ەت­پە­گەندىگى دە ماعان تۇسىنىكتى. ءويت­كەنى حات وپپوزيتسيالىق گازەتتە جاريالاندى. ال ۇكىمەتتىك گازەتتەر ول اشىق حاتتى جاريا­لاۋدان باس تارتتى.

سىزگە ەكىنشى رەت قايىرىلىپ ايتقالى وتىرعانىم دا سول حا­تىمداعى ايتىلعان جاي - ابىلاي حان مۇردەسىنىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىنە قايتا جەر­لەنۋى حاقىندا بولماق.

1996 جىلدان باستالعان رەسەي پاتشاسى نيكولاي ءىى-ءشى مەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىن قايتا جەرلەۋ اڭگىمەسى دۇنيەنى شۋلاتىپ جاتقان كەزەڭدە بىزدە دە ابىلاي حان «مۇردەسى» بىلى­عىنىڭ قاباتتاسا شىققانى كوپ جۇرت­قا ءمالىم.

وسى ىسكە ءاۋ باستان كۇدىك كەل­تىرگەن ويلارىمدى مەن باس­پاسوز بەتتەرىنە جاريالاتىپ ءجۇر­گەنمىن. الايدا قايتكەن كۇن­دە دە ابىلاي حاندى قايتا جەرلەۋگە جاساقتالىپ العان مەم­لەكەتتىك كوميسسيا جەكەلەگەن ادامداردىڭ پىكىرىنە بولا بوگەلەردەي حالدە ەمەس ەكەن. ولار ابىلاي حاندى 2000 جىل­دىڭ ناۋرىزىندا «قايتا جەر­لەدى». ال «قايتا جەرلەپ» العان سوڭ، وزدەرىنىڭ ىستەرىنە كۇدىك كەلتىرگەندەرگە بيىكتەن قاراپ، بيىكتەن ءتىل قاتتى. ايتىلىپ جات­قان پىكىرلەردىڭ انىق-قانىعىنا دا ءمان بەرىپ اۋرەلەنبەدى. ەڭ قيىنى - بۇل ماسەلەگە بيلىك تە ارالاسپادى.

ەندى مەن سىزگە «ابىلاي حان­نىڭ مۇردەسى» اتالىپ جاتقان سول مۇردەنىڭ ءتۇبى شيكى ەكەندى­گىنە كۇدىك كەلتىرەتىن سەبەپتە­رىمدى ايتايىن.

1. 1974 جىلدىڭ 6 قىر­كۇ­يەگىندە قوجا احمەت ياسساۋي كە­سە­نەسىنىڭ شىعىس الاڭىندا جەر­لەنگەن ابىلاي حان مۇردەسى ەكسكوۆاتور ءشومىشى ارقىلى الى­­نىپ تاستالعان. بۇل جايدى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن 25 جىل باسقارعان داستانوۆ ورىنباي «جىبەك جولى» جۋرنا­لىنىڭ 1991 جىلعى ناۋرىز اي­ىن­داعى سانىندا جاريالان­عان «تۇركىستاندا جەرلەنگەن قا­زاق حاندارىنىڭ مۇڭى» اتتى ماقا­لاسىندا ارنايى مۇڭ-زار­مەن ايتقان. ماقالاداعى ەكسكوۆاتور جۇرگىزۋشىسى س.ماناسۋەۆ­تىڭ قولىمەن جازىلعان ءتىلحاتىن­دا مۇردەنىڭ بويى، سۇيەك ءول­شەم­دەرى دە كەلتىرىلگەن. ابىلاي حان مۇردەسىنەن ايىرىلعانى­مىزدى بەلگىلى مەملەكەت قاي­رات­كەرى ءارى ونەر زەرتتەۋشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ تە جازىپ كەتكەن.

مەن ول كىسىلەردىڭ سوزدەرىن ءبىر­سىپىرا ماقالالارىمدا كەل­تىردىم دە. الايدا ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەپ»، «جەڭىس­كە» جەتىپ جۇرگەن عالىمدارى­مىزدىڭ ەشقايسىسى دا بۇل ماسەلەگە ەلەڭ ەتكەن دە جوق.سون­داي-اق، 1974 جىلعى اتال­مىش وقيعا كەزىندە ياسساۋي كەسەنەسىندە قىزمەت ىستەگەن، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا قانىق، يۋنەسكو-نىڭ قازاقستان بو­يىنشا ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، شىعىس ەلدەرى ساۋلەتى اكادەمياسىنىڭ كوررەس­پون­دەنت-مۇشەسى تۇياقباەۆا بايان­نىڭ دا «ارگۋمەنتى ي فاكتى - كازاحستان» گازەتىندە (№ 52, 2001 ج.) «وشيبكا ۆەكا. پەرەزاحورونەنيە ابىلاي حانا بىلو لوجنىم» دەگەن تاقىرىپپەن بەر­­گەن سۇحباتىنا دا ەشكىم نازار اۋدارعان جوق.

2. عالىمداردىڭ شاتىسۋ­ىنا (قاساقانا شاتىسۋ دەسەك، ءدا­­لىرەك بولار) سەبەپ بولدى دەي­تىن­دەي جالعىز دالەل - ابىلاي حان مۇردەسى ءۇشىن سالىنعان كە­سە­نەنىڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جار­تىسىندا بۇزىلىپ، ۇگىلىپ، جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتۋىنەن بولعان. ول قۇرىلىستى ەڭ سوڭعى (1866 ج.) كورۋشى رەسەيدىڭ ءاس­­كەري ءتىلماشى ءارى زەرتتەۋشى­سى مير­­سالىق بەكچۋرين ەدى.

ۇلتى - تاتار. شىعىس الا­ڭىن­داعى كوپ كەسەنەلەر قابىر­عالارى بۇزىلىپ، ۇگىتىلگەن قا­لىپ­تا بولعانىمەن، سول كەزدەگى ياسساۋي كەسەنەسى قىزمەتكەر­لەرىنىڭ ۇقىپتىلىعىمەن ءار كەسەنەگە تيەسىلى جازۋلاردىڭ ساق­تالعانىن زەرتتەۋشى «مەچەت ازرەت سۋلتانا» دەگەن وچەركىندە اتاپ جازعان. وچەركتە «مەجدۋ پروچيم، يزۆەستنوگو ابىلاي حانا...» دەپ ابىلاي حان كەسەنە­سىنە توقتالىپ، ەسىمىن ايرىقشا اتاعان جەر دە بار.

ميرسالىق بەكچۋرينمەن ءتۇر­كىستانعا شامالاس كەلىپ (ول دا 1866 ج.), ابىلاي حاننىڭ ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ شىعىس الا­ڭىنا جەرلەنگەنىن كۇندەلىك-كىتا­بىندا جازىپ كەتۋشىلەردىڭ ءبىرى - اعىلشىن ساياحاتشىسى ا.ك.گەينس بولدى.

بىراق ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز بۇل فاكتىلەردەن وزدەرىن اۋلاق ۇستادى. تاريحشى-انتروپولوگ­تارعا ۇناعانى حح عاسىردىڭ ىشىندە كەسەنە قايتا جوندەلگەن كەزدەرى انا بولمەدە ءبىر، مىنا بولمەدە ءبىر جاتقان ابىلاي حان­نىڭ قۇلپىتاسى ەدى. كوك تاس­تاردىڭ ءار بولمەدە جاتۋى سە­بە­بىنىڭ ءبىرى - «40 جىلداردان باستاپ، قالا جۇرتىنىڭ قۇ­رىلىس ءۇشىن الگى تاستاردى ۇر­لاي بەرۋىنەن دە بولدى»، - دە­گەندى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەس­كەنى­مىزدە مارقۇم ورىنباي داستانوۆ ايتقان.

• ەڭ وكىنىشتىسى سول - ابىلاي حاندىكى دەپ جۇرگەن كوك تاستىڭ وزبەك عالىمدارى ب.م.بابادجانوۆ پەن ءا.ك.مۋمينەۆتەر قايتا وقىعاندا، XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءامىر-زادا ءالي دەگەندىكى بولىپ شىعۋى دا ءبىزدىڭ تاريحشى، انتروپولوگتاردى ويلاندىرۋعا ءتيىس ەدى. بىراق ول كىسىلەر بۇعان دا توقتالمادى.

3. بەلگىلى عالىم، ساياحاتشى، ابىلاي حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ابىلاي حان تۋرالى ماقالاسىنداعى «... ۋمەر ۆ 1781 گودۋ ي پوحورونەن ۆ فاميلنوم سكلەپە پود مەچەتيۋ حادجي احمەتا ياسساۆي» (سوب. سوچ.//II-ە يزدانيە // - الما-اتا، 1985. - ستر. 115) دەگەن سوزىنە تۇرۋعا دا ابدەن بولاتىن ەدى. ابىلاي حاندى جەر­لەۋشىلەر بۇل سوزگە دە ەلەڭ-قۇلاڭ ەتپەدى. سويلەمدى ورىسشا كەلتىرۋىمىزدىڭ دە سەبەبى بار. عالىمدار «پود مەچەتيۋ» دەگەن ءسوزدى مەشىتتىڭ ءىشى دەپ الىپ، ءوز «پايدالارىنا» جاراتقان بولدى. بىراق ولار «ۆ فاميلنوم سكلە­پە» دەگەن سوزگە ءمان بەرىپ جاتپادى. بۇل ءسوز «اۋلەت بەيىتىندە» دەگەن ۇعىم بەرسە كەرەك، جانە سول شىعىس الاڭدا جەرلەنگەن جاڭگىر حان مەن بولات حان، سەمەكە حان مەن جولبارىس حاندار، تاۋكە حان مەن ەسىم حان­داردىڭ دا تورە تۇقىمىنان ەكەن­­دىگىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق قوي.

4. ابىلاي حاندى قايتا جەرلەۋ جونىندە ارنايى قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قو­رى­تىندىسىنداعى انتروپولو­گيا­لىق تالداۋ جاساپ، مۇردەنى ابىلاي حانعا «ۇقساتقان» جەر­لەرى تىستەر توڭىرەگىندە بولاتىن. «مىنا مۇردەدە دە ءتىس جوق ەكەن، ابىلايدا دا قارتايعان شاعىندا ءتىس بولماعان...» - دەگەن. الايدا مۇردەنى تۇتاستاي قازىپ العان ساتتە ەكى كۇرەك ءتىستىڭ شىعا كەلۋى اتالمىش ءىستىڭ شارۋاسىن ءبىرجولا شايقاپ كەتكەن ەدى. ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن و. Cماعۇلوۆ، م.قوجاەۆ، ا.ورازاققىزى بىرىگىپ جاز­عان «ابىلاي حان» كىتابىندا ءبىر ءتىس بولىپ كورسەتىلگەن. ال كەيى­نى­رەك، گازەت بەتىندە جارىق كور­گەن مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى يساتاي قۇلمامبەت «ابىلاي حاننىڭ اناتومياسى نەمەسە انتروپولوگيالىق قا­لى­بى» اتتى ماقالاسىندا ءمۇر­دەنىڭ انتروپولوگيالىق قالىپ­قا كەلتىرىلگەن كورىنىسىنىڭ ءتىسى بولماعان كىسىگە مۇلدەم ۇقسا­ماي­تىنىن ستوماتولوگ-دارىگەر رەتىندە دالەلدەپ بەردى.

سونان سوڭ تاريحشى، انتروپولوگتار: «ابىلايعا ۇقساتىپ جۇرگەن بۇل مۇردەنىڭ استىندا تاعى ءبىر مۇردە بولعان. ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىندە قاتارلاپ جەرلەنگەن مۇردەلەر دە بار»، - دەسە، عالىمدار الگى سوڭىنان تابىلعان تىستەردى استىڭعى مۇردە دەپ تە الەككە ءتۇستى. ءوزى ابىلاي حان بولسا، ول نە­گە قاتارلاپ جەرلەنگەندەردىڭ ىشىندە جۇرەدى؟ حالقىنىڭ حان مۇردەسىنە جەكە ورىن تاۋىپ بە­رە الماعانى ما؟ سوسىن «اس­تىڭ­عى مۇردەنىڭ ءتىسى ۇستىڭگى ءمۇر­دەنىڭ يىعىندا ءجۇر ەكەن» دەگەن ۋاجگە قالايشا سەنە سالۋىمىز كەرەك؟

5. مەنىڭ قولىما 1994 جىلى ءبىر توپ يگى جاقسىلارىمىزدىڭ ءسىزدىڭ اتىڭىزعا جازعان حاتى ءتۇستى. سول جىلدىڭ 28 قازا­نىندا تىركەلگەن ول حاتقا 29 قازاندا ءسىز قول قويعانسىز.

• وسى حاتتاعى «دەلو ۆ توم، چتو ۆ 1978-1979 گ. پو پروەكتۋ «بلاگوۋسترويستۆا» تەرريتوري كومپلەكسا حادجا احمەدا ياساۆي (اۆتورى ت.ب.سۋ­­لەيمەنوۆ - سويۋز ديزاينەروۆ كازاحستانا، گ.س.سادىرباەۆ - ارحيتەكتور يۋجنو-كازاحستانسكوي وبلاستي ي در.) بىلي سنەسەنى 12 گا سرەدنەۆەكوۆوگو گورودكا تۋركەستان ي نا ەگو مەستو ناچاتو سترويتەلستۆو فونتانوۆ، باسسەين، پودپورنىي ستە­نوك ي رازليچنىە ۋۆەسەليتەلنىە ۋچرەجدەنيا. ۆ ەتوم پروەكتە پرەدپولاگالوس پرودولجيت ناچاتىي ەششيو ۆ 1974 گ. سنوس نەكروپوليا ي ستاۆكي (كرەمليا) كازاحسكيح حانوۆ: تاۆاكەل، تاۋكە، ابىلاي، جانگير، ەسيم ي در.»، - دەگەن سويلەمدەردى وقىعاندا «1974 جىلدىڭ 6 قىركۇ­يەگىندە حاندار الاڭىنىڭ ەكسكوۆاتورمەن تۇگەل قوپارىلعانىن پرەزي­دەنتىمىز دە، يگى جاقسىلارىمىز دا تۇگەل بىلەدى ەكەن-اۋ»، - دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنبىز.

سوندا: «ابىلاي حان ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىنە جەرلەنگەن بە، الدە سىرتىنا جەرلەنگەن بە... دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندەگى تالاسىمىزعا مىناداي ايعاق ءبىرجولا نۇكتە قويىپ تۇرعان جوق پا؟» - دەپ تە ويلادىق.

ەڭ قىزىعى سول - يگى جاقسى­لا­رى­مىزدى باستاپ، حاتقا ءبى­رىن­شى بولىپ قول قويعان سول كەز­دەگى باس تاريحشىمىز - ۇلتتىق اكا­دە­ميامىزدىڭ جا­نىن­داعى ش.ءۋا­ليحانوۆ اتىندا­عى تاريح ين­ستي­تۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ماناش قوزى­باەۆتىڭ 2000 جىلدىڭ ناۋ­رىزىنداعى ابىلاي حاندى قايتا جەرلەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان مەملە­كەتتىك كوميسسيانىڭ ءتو­را­عاسى بولىپ جۇرۋىنە دە قاي­ران قالعانىمىز راس.

6. «ابىلاي حاندى قايتا جەر­لەۋ دەگەن ماسەلەگە نەگىز بولعان سەبەپتەر نە؟» دەگەن ماسەلەگە توقتالساق، تاريحشىلار ساناتىنداعى مۇحتار قوجا­ەۆ باسپاسوزدەرگە بەرگەن سۇح­بات­تارىندا بۇل ىسكە ءوزى مۇ­رىندىق بولعانىن جاسىرمايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، 1997 جىل­دىڭ كۇزىندە ءسىز تۇركىستانداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇلكەن كەزدەسۋ جاساعانسىز. سول كەزدەسۋدە ءسىز: «دەرەكتەردى جي­ناقتاڭدار، ورتاعا سالىڭدار. ابىلاي حاننىڭ سۇيەگى ەكەندىگىن دالەلدەسەڭدەر، مەن قولداي­مىن»، - دەپسىز. سودان ول ىلە-شالا عالىمداردى ابىلاي حان مۇردەسىن ىزدەۋگە شاقىرعان، ۇيىمداستىرعان. «ايناتاس اس­تىنان الىنعان قابىر ابىلاي حاندىكى ەكەنىن جورامالداعان مەن ايگىلى عالىم، ۇستازىم ورا­زاق سماعۇلۇلىنا بارىپ ايت­قان­مىن. وسىدان كەيىن سۇيەكتى زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇيىمداس­تىرىلدى»، - دەيدى ول «ايعاق» گازەتىنە 1998 جىلدىڭ 12 تامىزىندا بەرگەن سۇحباتىندا.

شىن مانىندە، 1995 جىلى ياسساۋي كەسەنەسىن قايتا ءجون­دەۋگە بايلانىستى ۋاقىتشا الىنعان مۇردەلەردىڭ ءبىرىنىڭ باسىن و.سماعۇلوۆ، م.قوجاەۆ، ز.يسابەكوۆ ۇشەۋى بارىپ، ءازى­رەت سۇلتان مۇراجايى قىزمەت­كەرلەرىنەن سۇراپ الىپ كەتكەن. ال 1996 جىلدىڭ كوكتە­مىندە انتروپولوگ ورازاق سما­عۇ­لوۆ ازىرەت سۇلتان مۇرا­جايىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە: «بۇل باس ءسۇي­ەگى ابىلاي حاندىكى ەكەن»، - دەيدى.

• مۇراجاي قىزمەتكەرلە­رىنىڭ نارازىلىعىنا قا­راماستان، باس سۇيەگى ماسكەۋدەگى گەراسيموۆ اتىنداعى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا «ابىلاي حاننىڭ باسى» بولىپ اتتانادى. وندا ابىلاي حاننىڭ باسى رەتىندە زەرتتەلەدى. اي­رىقشا تاڭداناتىنى-مىز - وسىلاي بەرەكەسىز باستالعان ءىس پەن اڭگىمەگە بيلىك مەملەكەتتىك ءدا­رەجەدە ءمان بەرىپ، ابىلاي حان مۇردەسىن قايتا جەر­لەۋ­گە مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلعان. ول كو­ميسسيا اڭگىمەنىڭ ءوتى­رىك-راسىنا قاراپ جات­پاي، ماقساتتا­رىن جۇزەگە اسىرعان.

اتقارىلعان ءىستىڭ وتىرىك ەكە­نىن دە ءبىلدىرىپ جۇرگەن - ءوز­دەرى.

و.سماعۇلوۆ 1999 جىل­دىڭ 29-شى مامىرىندا «ەگە­مەندى قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «ماسەلەنى ءبىلۋ جانە ايدالاعا لاعۋ» دەگەن ما­قالاسىندا بۇرىن: «ابى­لايدىڭ سۇيەگى ەكەنىن دالەل­دەيتىن فاك­تىلەرىمىز جەتىپ جاتىر»، - دەگەن عالىمىمىز ەندى: «... بىراق ارحيۆ ماتەريالدارى جازبا قۇ­جاتتار مەن ادەبيەت­تەر، اڭىز-اڭگىمەلەر - بارلىعى دا ابى­لايدىڭ جەرلەنگەن جەرى تۇركىس­تان قالاسى ەكەنىن راستايتىن. سويتە تۇرا، ابىلاي قابىرىنىڭ ءدال قاي جەردە جاتقانىن بۇگىنگى كۇنى ەشبىر قۇلپىتاستار دا، بىردە-ءبىر ادام دا دالەلدەپ بەرۋى ەكىتالاي»، - دەيدى.

ال اراعا ءبىر جىل سالىپ («جاس الاش» 6 ءساۋىر، 2000 ج.): «يۆان گروزنىيدىڭ سۇيەگىن كورگەندەگى اسەردەن ابىلاي حاننىڭ سۇيەگىن اشقانداعى اسەرىم مۇلدە ەرەكشە. ونى ءوزىم جان-تانىممەن سەزىنگەندەي بولدىم»، - دەيدى.

تاعى دا سول «جاس الاش» گازەتىنە 2000 جىل­دىڭ ءساۋىر ايىندا بەرگەن سۇح­باتىندا: «1995 جىلى مامىردا تۇركىستانعا بارعاندا ابىلاي حاننىڭ سۇيەگى مونوليت-بلوك كۇيىندە قازىپ الىنىپ قويعان ەكەن، ونى اشىپ جىبەر­گەندەگى اسە­رىم ەرەكشە. اسىرە­سە ونىڭ مۇرىن سۇيەگىنىڭ ەرەك­شەلىگى مە­نىڭ تۇلا بويىمدى شىمىرلاتىپ جىبەردى. مەن: «ياپىراي، قا­زاقتا دا وسىنداي بەينە بولادى ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم»، - دەيدى.

سوندا بۇل كىسىنىڭ قاي سوزىنە يلانۋعا بولادى؟ جانە زەرتتەمەي جاتىپ-اق شەشىمدى پىكىر ايتۋ انتروپولوگيا عىلىمىنا ءتان نارسە دەيمىز بە؟

وتىرىك ىسىنە بەرەكەسى قاشقان كەزدەرى و.سماعۇلوۆ پەن م.قو­جاەۆ ءوز سالالارىنداعى ء(بال­كىم، ىستەرى ءتۇسىپ جۇرگەن) تاريح­شى­لاردىڭ بولعان ءىستى دۇرىس، بۇ­رىس تا دەمەيتىن، ايدالاعا لاققان ماقالالارىن دا ۇيىم­داستىرىپ كوردى. قاي ۋاقىتتا دا وتىرىكتى شىن دەپ ايتۋدان اسقان ازاپ تا، مازاق تا جوق. سوندىقتان مۇنداي ارەكەتتەر دە عالىمدار ءۇشىن ارتىق اۋرە عانا بولدى.

جانە «ابىلاي حان ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىنە جەرلەنگەن بە، الدە سىرتىنا جەرلەنگەن بە؟» دەگەن تالاس پىكىردى اۋەلى تاريحشىلار شەشە الماي جاتقاندا، انتروپولوگ­تىڭ بىلەك سىبانىپ ارالاسۋى قالاي؟ قايدا جەرلەنگەنى شە­شىلگەن سوڭ بارىپ انتروپولوگيا عىلى­مىنا كەزەك تيمەي مە؟

ابىلاي حان مۇردەسىن قايتا جەرلەۋ جۇزەگە اسپاي جاتىپ-اق، سول وقيعادان ەكى جىل بۇرىن جارىق كورگەن جاڭا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» ءى-تومىنا (17-بەت) «ابىلاي اقساراي مەن قابىرحانانىڭ اراسىندا جەرلەنگەن» دەپ جازىپ قويۋلارىن قالاي تۇسىنەرسىز؟

بۇل ءىستىڭ اينالاسى وسىنداي جۇمباق وقيعا، جۇمباق سۇراق­تارعا تولى. ماسەلەنىڭ مۇلدەم وتىرىك ەكەنىنە كوزى جەتكەن قاي­سىبىر گازەتتەر قۇل­پىتاستى «ابىلاي حاننىڭ باسىنا قويىل­عان بەلگى ەدى» دەپ تە («قازاق ادەبيەتى»، 2 مامىر، 2001 ج.) دالباسالادى.

بىراق ۇلت نامىسىنا تيەردەي وسى قاتەلىك ءالى كۇنگە دەيىن رەسمي تۇردە مويىندالماي كەلەدى. تۇركىستان قالاسىنداعى ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىنە ورناتىلعان قۇلپىتاس پەن ونداعى جازۋلار ەندىگى جەردە الىس-جاقىننان كەلۋشىلەردى دە، سول وتىرىكتى ونەگە دەپ قابىلدار ۇرپاقتاردى دا شاتىستىراتىنى انىق.

7. قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىش­­ۇلى! رەسەيدە نيكولاي ءىى پاتشا مەن ونىڭ وتباسى مۇشە­لەرىن جەرلەۋدىڭ نەمەن باستالىپ، نەمەن اياقتالعا­نىنان ءسىز­دى حاباردار دەپ ويلايمىن. وندا دا ماسەلەنى دۋىلداتىپ، ەلدى، عىلىمدى ابىرويسىز ەتىپ جۇرگەن - تاريحشى-عالىمدار. ءبىر­اق رەسەي ۇلكەن، وركەنيەتتى ەل عوي. مۇردەلەردى دنك ءادىسى بويىنشا الەمدىك دەڭگەيدە زەرت­تەۋگە مۇمكىندىك بەردى دە، اڭگىمەنى سول زەرتتەۋ ناتيجە­سىمەن ءبىتىردى.

كەيىنگى زەرتتەۋ اۋەلگى زەرت­تەۋلەردى جوققا شى­عاردى. ال پاتشاسى قايتا جەرلەنگەن تۇس­تاعى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى بوريس نەمتسوۆ ءىستىڭ شيكىلىگى بىلىنگەن تۇستا ورتالىق تەلەديداردان سويلەپ، كەمشى­لىگىن مويىندادى. اڭگىمە وسىمەن تىندى. قايتا جەرلەۋ­دىڭ ورىندالۋىنا پارمەن جا­ساعان سول كەزدەگى رەسەي پرە­زيدەنتى بوريس ەلتسيندى دە كىنا­لاپ جاتقان ەشكىم جوق.

ءىستىڭ وڭ شەشىلۋىنە بۇل ىسكە رەسەي حريستيان شىركەۋى قوعا­مىنىڭ ءاۋ باستان كۇدىكپەن قا­راپ، دۇرىس ۇستانىم جاساۋىنىڭ اسەرى كوپ بولدى. بىزدەگى مۇ­سىلماندار قوعامى ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» كەزىندەگى بولىپ جاتقان بىلىقتارعا ءمان دە بەرگەن جوق. تاريحىمىزداعى ابىلاي حان دا، ونىڭ مۇردەسى دە ءبىز ءۇشىن ءىى-ءشى نيكولايدان كەم ەمەس-ءتى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، مۇردە جوق. ال جالعان مۇردە ارقىلى ءوزىمىزدى، وزگەنى، كەلەر ۇرپاقتى الداۋ نە ءۇشىن كەرەك؟ كىمگە كەرەك؟

ابىلاي حاندى قايتا جەرلەۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميس­سياعا ەنگەن كىسىلەردە قازىر ءۇن جوق. ءتىپتى ولاردىڭ ءبىرازى وسىن­داي كوميسسياعا مۇشە بولعانىن ۇمىتىپ قالسا دا، تاڭدانۋعا بولماس.

ەندىگى جەردە وسى ابىرويسىز ءىستىڭ «ابىرويلى» ورىنداۋشىسى رەتىندە باسپاسوزدە قاي­تا-قايتا سۇحبات بەرگىش مۇحتار قوجاەۆتىڭ 1997 جىلى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ءسىزدىڭ: «تاريحشىلار، دەرەك­تەر­دى جي­ناڭ­دار، ورتاعا سالىڭدار. ابىلاي حاننىڭ سۇيەگى ەكەنىن دالەل­دەسەڭدەر، مەن قولدايمىن»، - دەگەن ءسوزىڭىزدى ءالسىن-ءالسىن قايتا­لاۋى مەن ياسساۋي كەسەنە­سىن­دەگى ابىلاي حاندىكى بولىپ تۇرعان قۇلپىتاستاعى «قۇلپىتاس ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءپار­مەنىمەن ورناتىلدى» دەگەن جازۋدى دا مەن عالىمداردىڭ ءسىز­گە دەگەن قۇرمەتى دەۋدەن اۋلاق­پىن.

مۇنىڭ ءبارى - وزدەرىنىڭ ءاش­كەرە حالدەرىن ءسىزدىڭ اتىڭىز ارقىلى بۇركەمەلەۋى. ءبىر جاعى­نان، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى وزگەلەرگە ايبات ءارى قورعان ەتىپ وتىرعانى دا جۇمباق ەمەس.

• ابىلاي حان مۇردەسىنىڭ «قايتا جەرلەنۋىنە» ايرىقشا اتسالىسقان جانداردىڭ ءبىرى قازىرگى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بولعانى بەلگىلى. عىلىم ءۇشىن ايتارلىقتاي ۇلەسى بولماساداعى باس تاريحشىمىز ماناش قو­زىباەۆتىڭ كۇيەۋ با­لا­سى رەتىندە دە وسىلاي بەلسەندىلىك تانىتۋىنا بولاتىندىعىنا ءارتۇرلى جاعدايلار سەبەپشى بولعان دا شىعار. بىراق

م.قۇل-مۇحاممەدتىڭ وسى ورايدا ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ بەدەلىنەن گورى، قايىن اتاسى

م.قو­­زىباەۆ پەن ءوز ابىرويىن كوبىرەك ويلاعان­دىعى وكىنىشتى بولدى.

مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى بولىپ م.قۇل-مۇحام­مەدتىڭ نەشە رەت كەلىپ، نەشە رەت كەتكەنىن دە جۇرت ەسەپتەي الماي قالدى. وسى ارالىقتاردا ول ماعان اتالمىش ءىستى اشكە­رەلەگەن ماقالالاردىڭ اۆتورى رەتىندە ءارتۇرلى كەدەرگىلەر جاساۋدى ۇمىتقان جوق. شىعارمام مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسى­نىلسا - ەسەبىن تاۋىپ قۇلاتتى. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن وزگە ەلدەر تىلدەرىنە اۋدارىلاتىن تىزىمنەن مەنىڭ كىتاپتارىم سىزىلىپ تۇردى، جاڭا كىتاپتا­رىمنىڭ باسىلۋىنا دا كەدەر­گىلەر جاساپ باقتى.

قۇلپىتاستاعى ءسىزدىڭ اتى­ڭىزدىڭ تۇرۋىنان بولار جانە سول ابىرويسىز ءىستى كەۋدەسىن توسەپ قورعاپ جۇرگەن مينيستر م.قۇل-مۇحاممەدتەن دە جاس­قانعاندارى شىعار، ءادىل پىكىر ايتۋعا كەلگەندە ماعان تىلەك­تەستىكتەرىن وڭاشادا بىلدىرگەن­دەرىمەن، عالىمدار دا، زيالى قاۋىم دا اڭگىمەگە كورىنىپ ارالاسا المادى.

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى! ايتۋدان دا، جازۋدان دا شارشاپ، سوڭعى جىلدارى مەن بۇل ماسەلەنى جىلى جاۋىپ قويعان ەدىم. ەندى قايتا قولعا الىپ وتىرعانىم - جۇرتقا ءما­لىم قازاقستان 2010 جىلى وبسە-گە توراعالىق ەتەتىن بول­دىق. بۇل وقيعا، ءسوز جوق، قازاق ەلى ءۇشىن دە، ول ەلدى باسقارىپ وتىرعان ءسىز ءۇشىن دە ۇلكەن ابىروي.

وركەنيەتتى ەلدەرمەن تە­ڭەي­تىن دارەجە دەپ تە ەسەپ­تەيمىن. ءوز باستاۋىڭىزبەن ءور­كە­نيەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەگەن ۇمتىلىسى­مىز دا - ەلدىكتىڭ بەلگىسى! كوپ جىلداردان بەرى استانا الەمدىك دارەجەدەگى ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءماجىلىس قۇرار مەكەنىنە اينالدى. ەل بولىپ جەمقورلىقپەن كۇرەسىپ جاتىرمىز. وسىنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن بيلىكتىڭ دە، حالىقتىڭ دا ۇلكەن ماقساتتاعى تازارۋى، ونەگەلى بەتبۇرىس نىشانىنداي كورىندى.

ءسوز ەتكەن ماسەلەمدى تۇجى­رىمداي كەلە ايتارىم - ماسەلە بىرەۋدىڭ جەڭىپ، بىرەۋدىڭ جەڭى­لۋ­ىن­دە ەمەس. بۇل ارادا ۇلت ابىرويى تومەندەپ، جەڭىلىپ تۇر!

ويتكەنى مۇنداي قاتەلىكتى ەل ىشىندە، جۇرت اراسىندا بولا بەرەر كوپ كەمشىلىكتەردىڭ قاتا­رى­نا ەسەپتەۋگە كەلمەيدى. جاسى­رۋى­مىزعا دا بولمايتىن مۇن­داي ۇياتسىز، كورگەنسىز ءىس - مادەنيەتى، ورەسى دامىماعان، الەمدىك وركەنيەتتىڭ ۇلى كوشىنىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان ەلدىڭ باسىندا بولسا عانا كەشىرۋگە دە، تۇسىنۋگە دە بولسا بولار...

• ابىلاي - ءبىر كەزدەگى حالقىمىزدىڭ حانى! قازاقتا حان كوپ، بىراق قازاق حالقىن بىرىكتىرىپ، ەل دارەجەسىنە كوتەرگەن وسى ابىلاي ەمەس پە؟ مۇنداي كىسىلەردىڭ اتى مەملەكەتتىك مارتەبە دەڭگەيىندە قۇرمەتتەلسە، قورعالسا كەرەك. ەندەشە، ماسەلەنى ەلىمىزدى بۇرىن-سوڭدى باسقارعان جانداردى قۇرمەتتەۋ ونەگەسى تۇرعىسىنان ءتۇسىنۋىمىز دە قاجەت سەكىلدى. سونداي-اق، بىرەۋلەردىڭ بەدەلى ءۇشىن تاريحتىڭ دا، عىلىمنىڭ دا شىندىعىن اياققا باسۋ ادەتىنەن دە ارىلاتىن ۋاقىت جەتكەن شىعار.

سوندىقتان بۇل ءىستىڭ ەلىمىز­دىڭ اتىنا، ابىرويىنا لايىق بولىپ شەشىلۋىنە ءسىزدىڭ عانا كومەگىڭىز قاجەت بولىپ تۇر دەپ ەسەپتەيمىن.

بۇل ورايدا تاريحشى، ان­ترو­پولوگتار جاساعان وسى سوراقىلىق ءوز باسشىلى­عىڭىز­بەن قايتا قارالسا دەگەن پىكىر­دەمىن. ول ءۇشىن رەسەيدىڭ نيكولاي ءىى مەن ونىڭ وتباسى مۇردە­لەرىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە دنك ءادىسى بويىنشا زەرتتەلۋى بىزگە ۇلگى بولۋعا ءتيىس.

عىلىمدى، عىلىمنىڭ شىن­دىعىن قۇرمەتتەيتىن ەلدەردە بۇدان وزگە ءتاسىل دە، امال دا جوق. مەن بايان ەتكەن ماسەلە حاقىندا ءسىزدى ءادىل شەشىم جاسايدى دەگەن سەنىمدەمىن.

قۇرمەتپەن،

تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ

10 ناۋرىز، 2010 جىل

 

شىندىق ءۇشىن جازالانۋ نەمەسە ۇيات تۋرالى ءسوز

كولەمى ءبىر بەتتەن شامالى عانا اساتىن حات «ءسىزدىڭ ابىلاي حان مۇردەسىنىڭ قايتا جەرلەنۋىنە قاتىستى جازعان حاتىڭىزبەن ەلباسى مۇقيات تانىستى»، - دەگەن سويلەممەن باستالىپتى. حات يەسىنىڭ بۇل سوزىنە سەنبەسكە امالىم دا جوق. ويتكەنى «ول كىسى وقىماعان، وقىتپاعانسىڭدار» دەۋ ءۇشىن دالەلىم بولۋى كەرەك قوي. حاتتا ودان ءارى «سوعان بايلانىستى ءبىلىم جانە عىلىم، مادەنيەت مينيسترلىكتەرىنە ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ماماندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، تاعى ءبىر انىقتاپ، تياناقتى ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن تاپسىرمالار بەرىلدى. سوڭىنان وسى مينيسترلىكتەردىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرى جان-جاقتى قورىتىندىلاندى»، - دەگەن سويلەم دە كوڭىل جۇباتقانداي.

 

اڭگىمە وسى مينيستر­لىك­تەر­­دىڭ جاۋابىن بەرەر جەردە سۇ­ي­ىلىپ تۇر. نەمەسە حات جازۋشى پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ ىشكى ىستەر ءبولىمى مەنگەرۋشىسىنىڭ ورىن­باسارى الىبەك اسقار سۇ­يىلتىپ تۇر. مادەنيەت جانە اق­پارات مينيسترلىگىنىڭ قورى­تىن­دىلارى رەتىندە ايتىلىپ وتىر­عانى... بەلگىلى عالىمداردىڭ تۇركىستانعا بارىپ ابىلاي حان­دىكى دەپ جۇرگەن مۇردەنى جەرلە­گەنى، انتروپولوگ و.ىسماعۇ­لوۆ­تىڭ (ان­ترو­پولوگ­تىڭ ءوزى ۇنەمى يسما­عۇلوۆ دەپ جازۋشى ەدى) «ابى­لاي حاننىڭ سۇيەگى - وسى» دەگەن قورى­تىندىعا كەلۋى. ول ءسۇي­ەك­تىڭ رەسەي عىلىم اكادە­ميا­سىنا قا­راس­تى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋ­تىنىڭ   م.گەراسيموۆ اتىنداعى لابوراتورياسىندا رەكونسترۋكتسيادان وتكەنى... مۇنىڭ ءبارى بۇرىننان ايتىلىپ، ابدەن جا­ۋىر بولعان ءسوي­لەمدەر ەدى. بىراق ءا.اسقار دا ءوزى وتىرىكتەن تۇراتىن ىسكە جاڭا ءسوي­لەم، تىڭ ويدى قايدان ىزدەپ تابا قويسىن.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيستر­لىگى بەرىپ وتىرعان جاۋاپتى دا قا­نا­عات ەتۋ قيىن-اق. سول بايا­عى انتروپولوگ و.ىسماعۇلوۆ «ابىلاي حان مۇردەسىنىڭ قوجا اح­مەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىندەگى «ايناتاس» دەپ اتالاتىن قۇلپى­تاستىڭ استىندا بولعاندىعىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەگەن» دەگەن ءسوي­لەمىن قايتالاعان دا قويعان. مەن وسى ايتىلعاندار­دىڭ ءوتى­­رىك ەكەندىگىن دالەلدەپ اۋرە بولىپ جۇرگەن جوقپىن با؟ قان­شاما دالەلمەن جازعان جەتى ءبو­لىكتەن تۇراتىن حاتقا تىم بول­ماسا ەكى-ءۇش بولىكتەن تۇرار جاۋابى بولماس پا؟ مەن ايتقان سول ءما­سە­لەلەرگە حات يەسى دە، قو­رى­تىن­دى پىكىرلەرىن ۇسىنعان مينيستر­لىكتەر دە نەگە توقتال­ماعان؟

• ءبىر مەملەكەتتىڭ مادە­نيەت، ءبىلىم جانە عىلىم سياقتى ەلدىڭ رۋحاني سالالارىن باسقارىپ وتىرعان ەكى بىردەي ۇلكەن مينيس­ترلىكتىڭ جاۋابى وسىنداي دا ءمانسىز، ءنارسىز سىلدىر سۋ بولا ما ەكەن؟ تىم بولماسا مەنىڭ «ابىلاي حان ءمۇر­دەسى 1974 جىلى 6 قىركۇيەكتە ەكسكوۆاتور شومىشىمەن الىنىپ، دالاعا تاستالعان» دەگەن سوزىمە ءۋاج قايدا؟ عالىمدار اتقارعان ىستەرىنە سەنىمدى بولسا، وسى ءسوزدى نەگە جوققا شىعارمايدى؟ وتىرىك ەكەنىن نەگە دالەل­دەمەيدى؟

مەنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، جازىپ ءجۇر­گە­نىم ءشوپ-شوپشەكتىڭ جايى ەمەس، قازاقتىڭ حانى ابىلاي ءمۇر­دەسىنىڭ «قايتا جەرلەنۋىنىڭ» شيكىلىگى جايلى. وركەنيەتتى ەل­دەر­دەگىشە، ابىلايدىڭ «جاڭا» مۇردەسىن دنك ءادىسى بويىنشا زەرت­تەۋ ماسەلەسى اۋىزعا دا ىلىنەر ەمەس. عالىمدار بۇلاي زەرت­تەۋدەن قاشاتىن سەكىلدى.

حاتتاعى تاعى ءبىر ءمان بەر­گە­نىم - «كوميسسيا جۇمىسىنا سول كەزدەگى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم ءمينيسترى  ا.سارسەنباەۆ باسشىلىق جاسا­عان»، - دەپ، اقىرى باياندى بولمايتىن وسى ءبىر بىلىق ءىستىڭ جاۋاپكەر­شىلىگىن مارقۇم التىنبەك ءسار­سەن­باەۆقا وپ-وڭاي ارتا سالۋلارى بولدى. وسى پيعىل­داعى جاندار ءبىر نارسەنى ەسكەرمەي وتىر. بۇل ارادا «مىناۋ ابىلاي حاننىڭ مۇردەسى» دەپ جا­سالعان مەملەكەتتىك كو­ميس­سيا مۇشەلەرىنىڭ عىلىمي قو­رى­تىندىسىنىڭ جانىندا ا.ءسار­­سەنباەۆتىڭ مينيسترلىك قىز­مەتى تۇك تە ەمەس. ول - جاي ورىن­­داۋ­شى عانا. عىلىمي قو­رى­تىندى جاساپ جۇرگەندەر تاريحشىلار، انتروپولوگتار عوي.

ال جالپى ءىستىڭ ابىرويىنا يەلىك ەتىپ جۇرگەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى بولسا، ينستيتۋتتىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى م.قوزى­باەۆ پەن ونىڭ سەناتور ءارى بيزنەسمەن كۇيەۋ بالاسى (ەكەۋى دە - ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» جونىندەگى مەملەكەتتىك كو­ميسسيانىڭ مۇشەلەرى) م.قۇل-مۇحاممەد بۇل اتقارىلعان ىستەگى اڭگىمەدەن قالايشا سىرت قالا الادى؟ كوميسسيا مۇشەلىگىن بىلاي قويعاندا، ابىلاي حاندى «قاي­تا جەرلەۋ» ءۇشىن تۇركىستانعا باراتىنداردى ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ بانكەتىن، كولىكتەرىن قامداعان م.قۇل-مۇحاممەد ەكە­­­نىن جۇرت ءالى ۇمىتقان جوق. بۇل ورايدا «حاندى قايتا جەرلەۋگە» دەپ ۇكىمەتتەن قوماقتى قارجى بولىنگەنىنەن دە حاباردارمىز. سوندىقتان مۇنداي نە­سىبەلى جەردە م.قۇل-مۇحام­مەد­تىڭ بەلسەنە ارالاسىپ كەتۋى ەش­كىمدى دە تاڭداندىرا قويماس دەپ ويلايمىن.

حاتتا قايتا-قايتا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى بولا ءجۇرىپ، مانسابىن پايدالانىپ، م.قۇل-مۇحاممەدتىڭ مەنىڭ شى­عار­­ماشىلىق ىسىمە ءاداۋىر كە­دەر­­گىلەر جاساعانىن دا ايتقان­مىن. ءا.اسقار مىرزانىڭ حاتىندا ول تۋرالى ءبىراۋىز دا جاۋاپ جوق. ال جازۋشىنىڭ شىعار­ما­شى­لىعى دەگەن ءسوز - ونىڭ تاع­دىرى. سوندا مەنىڭ شىعار­ما­شى­لى­عىمنىڭ دا، تاعدىرىمنىڭ دا قۇنى ءبىر تيىن بولعانى ما؟ مەن: «ءبىزدىڭ ەلدە ەلباسىنا حات جازۋ مەن مەكەمەدەگى پروف­سويۋزدىڭ باستىعىنا حات جازۋ­دىڭ ايىرماشىلىعى بار ما ءوزى؟» - دەگەندى دە امالسىز ويلا­دىم. اڭگىمەنى ەندىگى جەردە كە­ڭەيتىڭكىرەپ ايتار بولساق، ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋگە» باي­لانىستى وقيعادان زارداپ شەككەن مەن عانا ەمەسپىن. 1997-1998 جىلدار شاماسىندا ابىلاي حاندى «قايتا جەر­­لەۋ» ءىسىنىڭ جالعاندىعى تۋرالى باسپاسوزدە ماقالالار جا­زىپ، كوزگە تۇسكەن، سول كەزدەگى ازىرەت-سۇلتان مۇ­را­جايىنىڭ عىلىمي قىزمەت­كەرى مارات تۇ­ياق­­باەۆ تا ءبىر كەزدەس­كەندە انتروپولوگ ورازاق ىس­ما­عۇلوۆتان كورگەن تاۋقىمەتىن مۇڭ ەتىپ ايت­قان. «مەنى بالاشا تۇرعىزىپ قو­يىپ، ۇرىستى»، - دەدى ول. «سەن نەگە ورنىڭنان تۇ­را­سىڭ؟» - دەپ ەدىم، ما­رات ءىنىم كۇل­دى. كۇلگەن سەبەبى - سول كەزدە ونىڭ تاريح عىلىمىنان قورعا­ماق بولىپ جۇرگەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى دايىن ەكەن. و.ىسماعۇلوۆتى ورالىپ ءوتۋى دە مۇمكىن بولماي قالعان. م.تۇياق­باەۆ سول ديسسەرتاتسياسىن سوڭ­عى جىلدارى عانا قورعاۋعا ءمۇم­كىندىك العان. ونى ون جىل بويى و.ىسماعۇلوۆ «تەرىس» پىكىردە كەت­­كەنى ءۇشىن وسىلاي جازالاعان. قورعاعان كەزدە دە و.ىسماعۇلوۆ جاس عالىمعا ءبىر كەزدەگى «شاتىسۋىن» بەتىنە سالىق ەتىپ، قاتاڭ ەسكەرتىپ وتكەن.

ال ءاۋ باستا ابىلايدىڭ باس سۇيەگى جايلى اڭگىمەنى ماعان باس­تاپ ايتىپ بەرگەن سول كەز­دەگى تۇركىستان قازاق-تۇرىك ۋني­ۆەر­سي­تەتىنىڭ تاريح كافەدراسى­نىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىم­دا­رى­نىڭ كانديداتى زيابەك يسابەكوۆپەن دە و.ىسماعۇلوۆ ايرىق­شا «ەسەپتەسكەن». «قازاق ەلى» گا­­زە­تىنە مەنىڭ العاشقى ماقا­لام شىققان بويدا-اق جۇمىسى­ما ىزدەپ كەلگەن ز.يسابەكوۆ: «شال ماعان قاتتى رەنجىپ قا­لىپتى»، - دەپ، ارالارىندا بولعان اڭگىمەنى بايانداعان بولاتىن. سودان قايتىپ كەزدەسكەن ەمەس­پىز. كەيىننەن قىزمەتىنەن كەتىپ، شىمكەنتكە سپورت مەك­تەبىنە اۋىسقانىن ەستىگەنمىن. ال وتكەن جىلى ونىڭ جۇرەك اۋرۋىنان قاي­تىس بولعانىن ءبىلدىم. تاريح عىلىمى بويىنشا دوك­تور­لىق ديسسەرتاتسيا قامىندا ءجۇر­گەن جاننىڭ عىلىمنان مۇلدەم كەتۋگە ءماج­بۇر بولۋىنىڭ ءوزى قانداي ءىس ەكەنىن عالىمدار جاعى جاقسى تۇسىنسە كەرەك.

ايتقالى وتىرعانىمىز - ابى­لاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» ءىسى توڭىرەگىندەگى شىندىقتى جالتارماي ايتقان جاس عالىمدار­دىڭ دا از بەينەت كورمەگەندىگى; سونىمەن بىرگە قايتا-قايتا مينيستر بولعىش م.قۇل-مۇحاممەد پەن اكادەميك و.ىسماعۇلوۆتىڭ بىلىقتى اشكەرەلەۋشىلەردى جازالاۋدى ءوزارا ءبولىسۋى. و.ىسما­عۇلوۆ - عالىمداردى، م.قۇل-مۇ­­­حام­مەد - جازۋشىنى. جاۋاپ يەسى ءا.اسقار مەگزەگەندەي، ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» جا­ۋاپ­­كەرشىلىگى بۇرىنعى مادەنيەت، اقپارات جانە كەلىسىم ءمينيسترى مارقۇم التىنبەك سارسەن­باەۆ­تىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە قالار بول­سا، مينيستر مەن انتروپولوگ نەدەن، كىمنەن ساقتانىپ، عالىم­دار مەن جازۋشىنى قۋدالاپ ءجۇر؟ 2005 جىلى «جاس الاش» گازە­تىن­دە تاريحشى مۇحتار قو­جاەۆ پرەزيدەنتكە اشىق حات جازىپ، توسىن قادام جاساعان ەدى. ەلەڭ ەتىپ، وقي قالساڭ، حاتتا بەل­گىسىز مۇردەنى ابىلاي حانعا تەليتىن­دەي تىڭ دەرەك، دالەلدەر ايتۋ­دىڭ ورنىنا، ءاۋ باستا جا­رىق كورگەن و.ىسماعۇلوۆپەن بىرىگىپ جازعان كىتابىنىڭ قايتا كوشىر­مەسى بولىپ شىقتى. جانە وسى حاتقا و.ىسماعۇلوۆتىڭ قول قوي­ماي، شەگىنىپ قالۋى دا ءتۇسى­نىك­سىز.

وسى حاتقا جاۋاپ ماقالامدى اپارعاندا، «جاس الاش» گازە­تىنىڭ سول كەزدەگى باس رە­داكتورى ج.قورعاسبەك: «ءسىزدى قولدايتىن ەشكىم جوق قوي، ال ول حات­تىڭ ارتىندا مينيستر م.قۇل-­­مۇحام­مەدتىڭ ءوزى تۇر»، - دەدى. باقساق، ءبىز­دە قولداۋشىسى بولماسا، شىن­دىقتىڭ ءوزى وتىرىككە اينالادى ەكەن دە، قولداۋشىسى بار وتىرىك شىندىققا اينالىپ كەتە بارادى ەكەن. سوندا دالەل­گە، قۇجات­قا جۇگىنۋ دەگەن بىزدە اتىمەن جوق بولدى عوي. و، عاجا-اپ!

حاتىنىڭ سوڭىندا ءا.اسقار مىرزا: «قادىرلى تىنىمباي اعا! حالقىمىزدىڭ اسا دارىندى جازۋشىسى رەتىندە ەلدىك مۇرات، ۇلت­تىق قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە وي-پىكىرىڭىزدى ورتاعا سالىپ، جا­ناشىرلىق تانىتقانىڭىزعا ءۇل­كەن راقمەت»، - دەپتى. «دارىندى جا­­­­­­زۋشى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ وتىر­­عانىم وسى شىعار. ەكى-ءۇش كۇن ەسەڭگىرەپ ءجۇردىم دە، ەسىم قايتا كىرگەندە، ءا.اسقاردىڭ بۇ­رىن-سوڭدى وزىمە جاساعان «جاق­سىلىقتارىن» دا ويىما ءتۇسىر­دىم. 2000 جىلى سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى (الدە ورىنباسارى كەزى) يمانعالي تاسماعام­بەتوۆ ءجۇز كىتاپ شىعارىپ بەرۋگە جازۋشىلارعا ۋادە بەردى. ءۋا­دەسىن ورىندادى دا. سوندا «اي­قاي» اتتى پوۆەستەر مەن ءاڭ­گى­مە­لەر جيناعىمدى مەن دە ۇسىن­عانمىن. قولجازبالاردى جيناپ، باسپاعا وتكىزۋدى باس­شى­لىق­قا العان سول كەزدەگى ۇكى­مەت ءۇي­ىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ ءبىر كۇنى تەلەفون سوعىپ: «تىنىمباي اعا، شىعاتىن كىتاپتار ءتىزىمى مادەنيەت جانە اقپارات مي­نيستر­لىگىنە بارعان سايىن ءسىز سىزىلىپ قالا بەرەسىز، ءتىپتى ءبىر­جولا قالىپ قويا جازداعان دا ءساتىڭىز بولدى. مۇنىڭ سەبەبى قالاي؟» - دەدى.

مەن ۇلىقبەكتەن: «ءتى­زىم مي­نيس­ترلىككە تاعى دا بارا ما؟ - دەپ سۇرادىم. «تاعى ءبىر رەت بارادى»، - دەدى ول. «ەندەشە، مەنىڭ كىتابىم ءتىزىم­نەن تاعى ءبىر رەت سىزىلادى دەپ ەسەپ- تە»، - دەدىم مەن. راسىندا، سولاي بولدى دەپ، ۇلىق­بەك كەيىن­نەن ايتىپ، كۇلىپ ءجۇر­دى. سوندا مەنى ءتىزىم­نەن سى­زىپ وتىرعان كىم دەيسىز­دەر عوي. م.قۇل-مۇ­حام­مەد پەن ون­ىڭ ايتقانىن ار­تى­عى­مەن ور­ىن­دايتىن - وسى ءا.اس­­قار. پرە­­زيدەنتىمىزدىڭ اتى­نان ماعان حات جازىپ وتىر­عان ازامات.

سول ءا.اس­قار­دىڭ ەندىگى «دارىندى جازۋشى» دەۋى مەنى ما­زاق ەتكەنى مە، الدە ءوزىن مازاق ەتكەنى مە، ءتۇسىنىپ كورى­ڭىز. كەيدە ادامداردىڭ تاع­دىرى دەگەن دە قىزىق-اۋ. ءبى­رەۋ­لەر ءومىر بويى جاقسى ويلاپ، ءىسىن دە ادال اتقارىپ ءجۇ­رىپ-اق جۇرتقا جاقپايدى. ال بىرەۋلەرگە تەرىس پيعىلدىڭ ءوزى مايداي جاعادى.

ءتىپتى ولار­عا وسىنداي كەلبەت جاراسا­تىن­­داي دا بولىپ كورىنەدى. مەن اڭگىمەلەپ وتىر­عان م.قۇل-­­مۇحاممەد تە، و.ىس­­­ما­­عۇلوۆ تا جىل اياعىندا وردەن الدى. دەمەك، بۇل كىسى­لەر بي­لىككە ۇنايدى. اتقارعان ىستەرى دە بيلىكتىڭ ويىنان شى­عىپ تۇر. وسىلاي ويلا­ماسقا امالىمىز دا جوق. ءبىزدىڭ م.­قۇل­-­مۇ­حام­مە­دى­مىز قايتا-قايتا مينيستر بولىپ جۇرگەن تۇستا ادەبيەت­تىڭ ساپاسىنا قاراي باعالانۋى دەگەن پايىم ءمۇل­دەم جويىلدى. كىم­نىڭ كىتابىن شىعارۋ، كىمدى شى­عارماۋ ەر­كىن­دە بولدى. كىتاپ­قا قالام­اقى تولەۋ دەگەن جازۋشىلاردى مازاق ەتۋ سياق­تى بىردە­ڭەگە اينالدى. ول وسى مينيس­ترلىكتەن ءۇش كەتىپ، ءۇش كەلگەندە، تەاتر­لاردىڭ جۇمى­سى دا بەتى­مەن كەتتى. سوڭعى رەت كەلۋى دە مەن ءۇشىن «تابىستى» بولا قوي­مادى.

مەنىڭ 2008 جىلى مادە­نيەت جانە اقپارات مينيستر­لىگى مەن ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاق­فيلم» كينوستۋدياسى بىرىگىپ جاريالا­عان جابىق كونكۋرستا بايگە العان «اتاقو­نىس­تىڭ ءورى­گى» كينو­ستسەنا­ري­ىم­نىڭ جولىن م.قۇل-مۇحاممەد پەن ە.امان­­شاەۆ بۇل تۇستان دا بوگەپ ۇلگەردى. «وندىرىسكە جىبەرمەي­تىن بولسا، نەگە بايگە بەردى، نەگە ماقتادى!؟» - دەپ شارشاۋ دا ارتىق. ويتكەنى ولارعا ايت­قا­نى­نا كونەتىن، ايداعا­نىنا ءجۇ­رە­تىن (البەتتە، قاراجات ماسە­­لەسىنە وراي) ستسەناريستەر عانا قاجەت بولىپ جاتىر. ستسەناري بويىنشا فيلم تۇسىرۋگە ءتورت رە­جيسسەردىڭ نيەت بىلدىرگەنى دە دالەلگە جۇرمەي تۇر. «بۇل ءىسىمىز ۇيات ەمەس پە؟» - دەيتىن ەش­كىم جوق. «ۇيات» دەگەن ءسوز بۇل سالادا جويىلعان. قول­دانىستان قال­­عان. كينو­ستسە­ناريىمنىڭ وسىن­شا كەدەرگىگە ۇشىراۋ سە­بەبىن سۇراپ، ءار كەز­دە جازعان ەكى حاتىما دا ە.امانشاەۆ جاۋاپ بەر­گەن جوق. بۇل دەگەنىڭىز جا­ۋاپ­سىز­دىق قانا ەمەس، استام­سۋ عوي!

بايقاپ وتىرسىزدار، مي­نيستردىڭ دە، مينيستر ەمەس­تە­رىنىڭ دە ويىندا تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ دەگەن جازۋشىنى جوق قىلۋ بار سەكىلدى. بىراق وزدەرىنىڭ قىزمەتى - ادە­بيەتتى، ونەر مەن مادەنيەتتى كو­گەرتۋ، كوكتەتۋ. قانداي كە­رەعار قايشىلىققا تولى قو­عام­دا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، اعايىن!

...اقپان ايىنىڭ باس كەزىن­دە ماعان ويدا جوقتا استانادان جازۋشى تولەن ابدىكوۆ تەلەفون سوقتى. امان-ساۋلىق سۇراسۋدان كەيىنگى اڭگىمەسىندە ءبىر كىبىرتىك بار.

- وسى جولى سەنىڭ دە مەم­لەكەتتىك ستيپەنديا الاتىن ءجو­نىڭ بار ەدى... - دەپ باستادى. - ءبىر قاعازدار اۋىسىپ كەتىپ...

- سونىمەن، جوقپىز عوي. ءتو­­كە، ايتا الماي تۇرعانىڭىز وسى ما؟

- سولاي بولىپ قالدى ەن­دى... وسىدان ءبىراز اڭگىمە بول­دىڭ. دەگەنمەن 2011 جىلعا جازىپ قويىپ وتىر. ەگەر تىنىش جۇرەتىن بولساڭ...

ماعان ءبارى دە تۇسىنىكتى بول­دى. «تىنىش جۇرسە» دەپ وتىر­عاندارى - مەنىڭ ابى­لاي ­حاننىڭ «جەرلەنۋىن» قايتىپ اڭگىمە ەتپەۋىمنىڭ كەرەكتىگى. بولماسا مەنى كوشەدە بىرەۋ­لەرمەن توبەلەسىپ قالار دەپ ۋايىمدامايتىن بولار. پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ ىشكى ءىس­تەر بولىمىندە كىمنىڭ ويىنا كەلۋى مۇمكىن؟ ارينە، ءا.اس­قار­دىڭ... ودان وزگەلەر مە­نىڭ قانداي شارۋامەن اينالىسىپ جۇرگەن­دىگىمنەن حاباردار دەپ تە ويلامايمىن. «سول عوي» دەسەم، تولەن اعام ءا.اس­قاردى قور­عاش­تاپ بولار ەم­ەس. «ەندى كىم؟» - دەسەم: «وسىن­داعى ءجى­گىتتەر عوي...» - دەيدى كۇمىلجىپ.

• اللا-اۋ، بۇل نە دەگەن تومەندىك؟! سوندا مەم­لەكەتتىك ستيپەنديا دەگەن بولماشى نارسە مەنىڭ ءومىرىمنىڭ، تىرشىلىگىمنىڭ ءمانى مە ەكەن؟ مەم­لە­كەتتىك ستيپەنديا الۋ ماعان ۇلى ارمان بولىپ پا؟ تولەن ابدىكوۆتى جۇمساپ، مەنەن سىر تارتىپ وتىرعان الىبەك اسقاردىڭ مەنى ۇلكەن جازۋشىعا بالاعانى تاعى دا قايدا قالدى؟ مىنە، سىرتتاي ايالاپ، اسپەتتەپ جۇرگەن اق ۇيىمىزدە وتىرعان كەيبىر ازامات­تاردىڭ ورە-دەڭگەيى! وي-پيعىلى!!

ءبىر انىق جاي - ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز اڭگىمەلەسكەندە اقيقات جاعىندا بولعانسيدى، قوس­تايدى. جۇباتادى. بىراق سو­ڭىندا ادىلەتسىزدىڭ ءسوزىن ءسوي­لەپ شىعادى. سولارعا بولىسادى. نەگە؟ مۇنداي ەكى­جۇز­­دىلىك ەكەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەمەس. كو-ءوپ! الدە ءبىزدىڭ حال­قىمىزدىڭ مىنە­زى وسىلاي ما ەدى؟ وسىدان كەيىن ەلىمىزدىڭ رۋحاني سالاسى ازدى، توزدى دەگەن پىكىرگە يلانباسقا دا امالىمىز قالدى ما؟

ازاماتتارىمىزدىڭ وسىنشا تومەندىگى جايلى ويلاپ وتى­رىپ، پاسسيونارلىق تۇر­عى­­دان ولشەگەندە، بۇل - ۇلتى­مىزدىڭ شىنىمەن ءولىپ، ءوشىپ، قۇل­دى­راپ بارا جاتقاندىعى­نىڭ بەل­گىسى مە؟ - دەگەن قاۋىپ تە ەس­­كە ءتۇ­سەدى. ماسەلەن، ءوت­كەن عا­سىردىڭ باس كەزىندەگى زىيا­لىلارىمىز بەن قازىرگى زىيا­لى­­لارىمىزدى ء(ا.اسقار مەن ت.ءاب­­دىكوۆتى دە امالسىز قوسا­مىز بۇل توپقا) سالىستىرىپ كەتەي­ىكشى. ايىر­ماشىلىق جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟ ايتى­ڭىز­دارشى، ايتىپ تاۋىسا الماي، ناتيجەگە جەتە دە الماي جۇرگەن ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» ماسقاراسى ءوت­كەن عا­سىردىڭ باس كەزىندە ىسكە اسۋى مۇمكىن بە ەدى؟ اناۋ احمەت، مىرجاقىپ، ءاليحان، مۇس­­تافا­لار ۇلتىمىزدىڭ اتىنا كۇيە بولىپ جاعىلار ۇيات ءىس بولىپ جاتقاندا، وڭاشا كۇبىر­لەسىپ، سىبىرلاسىپ، ءبىر جاعى­نان، وقي­عانىڭ نەمەن ءبى­تە­رىن قىزىقتاپ جۇرەر مە ەدى؟

قۇرسىنشى دەيسىڭ كەيدە... ايتقانىڭنىڭ اق-قاراسىنا ءمان بەرەر بيلىگى جوق، بيلىك تۇگىلى، ازامات تابا المايتىن زامانعا دا جەتكەن ەكەنبىز-اۋ.

1993 جىلى رەسەي بولەك مەملەكەت بولعاننان كەيىن، كي­نو­رەجيسسەر ۆ.گوۆورۋحين امەريكاعا بارىپ، الەكساندر سول­جەنيتسىننان سۇحبات ال­عان.

اڭگىمەنىڭ ءمانى - «بولەك ەل بولدىق، ەندى ولاي ەتەمىز، بۇ­لاي ەتەمىز، وتانىمىزعا قايت­ساڭىزشى» دەگەن ماسە­لەنىڭ توڭىرەگىندە. سون­داعى سولجە­ني­تسىننىڭ ايت­قانى نە دەڭىز.

- ەگەر سەندەردىڭ سول جاڭا قوعامدارىڭدا ۇيات بولمايتىن بولسا، سول ولاي-بۇلاي ەتكەن­دەرىڭنىڭ بارىنەن دە ەشتەڭە شىقپايدى، - دەدى.

جازۋشى­نىڭ سولاي ايتۋىنان بولدى دەسەك تە، دەمەسەك تە، بۇل كۇن­­دەرى رەسەيدىڭ كوشىن قا­لاي تۇزەپ العاندىعى ايداي الەمگە ايان. رۋحاني سالالاردا ءدال ءبىز­دەگىدەي بەتى­مەن كەتۋ­شىلىك اتى­مەن جوق. ني­كولاي ءىى-ءنى قاي­تا جەرلەۋ ءىسىن­دە كەتكەن وعاشتىقتاردى دا قالاي رەتكە كەلتىرگەنى جۇرتقا بەلگىلى.

مەنىڭ ايتپاعىم - تاعدىر تاۋقىمەتىن ءبىر كىسىدەي كور­گەن ۇلكەن قالامگەردىڭ ۇيات دەگەن سوزگە وسىنشالىق ءمان بەرۋى. وسى ءسوزدىڭ استىن سىزۋى! ءۇش-اق ارىپپەن تۇراتىن بولعان سوڭ با، ءبىزدىڭ قوعام سول ۇيات دەگەن ءسوزىڭىزدى اسا مەنسىنىڭ­كىرەمەي، شەكەسىنەن قاراپ تۇر. «ۇيات­سىزدىقپەن-اق ءومىر سۇرە الامىز» دەگەن سى­ڭايلى دا سەكىلدى. ال سول شە­كەمىزدەن قاراعانداعى حا­لى­مىز وزىمىزگە دە، وزگەگە دە ايقاي­لاپ-اق كورىنىپ تۇر.

ءجا، ابىلاي حاندى «قايتا جەرلەۋ» ماسە­لەسىنە ورالا­يىق. سوندا بۇل اڭگىمەنى ءومىر بويى ساندىققا سالىپ، قۇلىپ­تاپ ۇستاۋ مۇمكىن دەپ ويلايمىز با، الدە عالىمدارىمىز بولىپ، بيلىك بولىپ، اششى دا بولسا، اقيقاتقا قاراي بۇرى­لامىز با؟ ول جاعىن بيلىك بولىپ، عا­لىمدار بولىپ، قابىر­عالا­رى­مەن اقىلداسىپ كورەر. وسىن­داي سوراقى ءىسىمىز ءۇشىن حالىق­ارالىق ۇيىمدارعا جۇگى­نۋى­مىز ءتىپتى كۇلكىلى بولار دەپ ويلايمىن.

ال ەندى بيىل سول ابىلاي حانىمىزدىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولادى! ماعان سەنبەگەندەر حاندى «قايتا جەرلەپ» جۇرگەن «تۇلعالارعا» جۇگىنسە دە بولادى. مەنىڭشە، ابىلاي­دىڭ 1711 جىلى تۋعانى داۋسىز سەكىلدى. اتاپ وتپەسكە حا­لىق تا، بيلىك تە ۇيالار دەپ ويلايمىن. سوندا دەيمىن-اۋ، سول سالتاناتتى جيىندا ابىلاي حان تۋرالى باياندامانى مينيستر م.قۇل-مۇ­حام­مەد جا­­سار ما ەكەن... ءال­دە و.ىس­ماعۇلوۆ... پا؟ كىم جاساسا دا، كوپ جۇرتتىڭ ەسىندە ارۋاققا جاساعان قياناتىمىز، مازاق ەتۋىمىز تۇرادى ەمەس پە؟ قور­لىق دەگەن وسى عوي. جەرمەن-جەكسەن بولىپ الاسارۋ، جەرگە كىرۋ دەگەنىڭىز دە وسى ەمەس پە؟ قۇداي باسقا سالعان سوڭ، امالىمىز نەشىك؟

«قازاقستان» ۇلتتىق ارنا­سىنىڭ 13 اقپانداعى اپتالىق شولۋ حابارىندا تاريحشىلار ابىلاي حان تۋرالى وي-پىكىر­لەرىن ايتىپ جاتتى.

سوندا وزگە تاريحشىلارمەن جارىسىپ، اكا­دە­ميك-انترو­پولوگ و.ىس­ما­عۇلوۆ تا سويلەپ قالدى. سوندا ول كىسى نە ايتتى دەيسىز عوي... «ابىلاي حاندىكى» دەگەن اتاقتى زورلاپ تاڭعان مۇردەنى ءالى زەرتتەپ ءجۇر ەكەن. سودان ول كىسىنىڭ (ابىلاي حاننىڭ) جامباس ءسۇ­ي­ە­گىنەن اتقا كوپ وتىر­عان­دى­عىنىڭ ءبىر بەل­گىسىن اڭ­داپ قاپ­تى. (اتقا كوپ وتىرۋ دا سۇيەك­تىڭ ابىلايدىكى ەكەنىن «انىق­تاي» تۇسكەندەي). حVIII عاسىردا قازاقتاردا كولىكتىڭ جاراۋلىسى ات بول­عانى بەلگىلى. و.ىس­ما­عۇلوۆ ەرىن­­بەي زەرتتەسە، سول عاسىرعا ءتان جامباس ءسۇ­يەكتەرىنىڭ ءبارى­نەن دە اتقا كوپ وتىرعان­دىق­تىڭ بەل­گىلەرى تابىلۋى مۇمكىن. «مەن نە دەي­مىن، دومبىرام نە دەيدى» دە­گەندى جۇرت وسىندايدا ايتقان عوي. و.ىسماعۇلوۆتى تىڭداسا­ڭىز، مۇردەنىڭ ابى­لاي­دىكى ەكە­نىن حالىققا ابدەن مويىنداتىپ بولعانداي.

ەندەشە، جابىلىپ اقىل قو­سايىق. مۇردەنىڭ قول سۇيەك­تەرىن تاعى ءبىر قاراپ شىقسا، ابىلايدىڭ دومبىرا تارت­قانى دا (كۇيلەر شىعارعان عوي) ايقىندالۋى مۇمكىن...

تاعى ءبىر سۇيەكتەرىنە ۇڭىلە ءتۇس­سە، حاننىڭ كوپ ايەل العا­نىنا دا كوز جەتكىزە الادى. جانە وسى ايتىپ وتىرعان­دا­رىمىز سۇيەكتى و.ىسماعۇ­لوۆ­شا زەرتتەۋ ەرەكشەلىكتەرى رە­تىندە كەيىنگى ۇرپاققا اڭىز بولىپ قالار ەدى...

وسىلاي ەتسەك جۇرت مويىنداي قويا ما دەپ تە باس قا­تىراتىن ەشتەڭە جوق. وزدە­رىمەن وزدەرى بولىپ، گۋىل­دەسىپ، ءبىرىن-ءبىرى وتىرىك ماق­تا­عاندار... ورەكپىپ، ءدۇرىل­دە­سىپ قول ۇرىپ جاتقاندار... كىم­نىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، قاي­سى­بىر ءىستىڭ اق-قاراسىن اڭداپ جات­قانداي... اعايىن، ايىپقا بۇ­يىر­ما­عاي، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جاي-كۇيى وسىنداي حالدە. وسىن­داي ءدا­رە­جەدە!

...سونىمەن، ابىلاي حان ءمۇر­دەسىنىڭ «قايتا جەرلەنۋى» بارىسىنداعى «جەرلەنگەننەن» كەيىنگى بىلىقتاردى ايتىپ ءبىتتىم-اۋ دەپ ويلايمىن. قورىتىندىسىندا ەل پرەزي­دەنت­ىنىڭ اتىنا ەكى حات ء(بىرى گازەت ارقىلى، ەكىنشىسى رەسمي تۇردە) جازدىم. ودان ارتىق نە ىستەۋىمە بولادى؟! «سوندا وسى ىسىڭنەن نە تاپتىڭ؟» - دەپ سۇرايتىندارعا الدىمەن كور­گەن بەينەت-كەدەرگىلەرىمدى ءتىز­­بەلەپ شىققانىممەن، جەتكەن جەتىستىگىم دەپ، بىردەڭە ايتۋعا ۇياتتى بولىپ وتىرعان جاي بار... بيلىكتىڭ ەسىگى مەن تەرەزەسىن قايتا-قايتا قاعىپ ءجۇرىپ العان جاۋابىما وقىر­ماندار قانا­عاتتانا قويماس، بىراق بارى - وسى...

دەگەنمەن وسىنداي بەي­نەت-كەدەرگىنى ارقاما تاڭىپ بەرگەن تاعدىرىما دا وكپە­لەۋگە بولماس. مەن ماقالا­لارىم، حاتتارىم ارقىلى ار-ۇيات، ارۋاق­تاردىڭ الدىنداعى، تاريح پەن عىلىم الدىنداعى جاۋاپكەر­شىلىك جايلى وي-ءپى­كىر­­لەر ايتۋمەن بىرگە، بەلگىلى دارەجەدە ۇلتىمىزدىڭ نامىسىن دا قور­عاعان سياقتىمىن.

ويتكەنى حان­عا دا، پرەزيدەنتكە دە جاسالعان قۇرمەت پەن قيانات سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءمار­تەبەسى، مەملە­كەتتىك ار-نامىسى دەڭگەيىندە عانا ءول­شەنۋگە، اڭگىمە بولۋعا ءتيىس جاي­لار ەكەنىن ەسىمىزدەن شى­عا­رىپ الساق، ونى قايتادان ەسى­مىزگە ءتۇسىرۋىمىز كەرەك. مەم­لەكەتتىك مارتەبە مەن ۇستا­نىم­دى ۇلىق­تاۋ دەپ وسىنى ايتادى!

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 09 (92) 09 ناۋرىز  2011 جىل