Абылай ханды  «Қайта жерлеу»: Ақиқат пен аңыз

ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа хат

Жазушы Тынымбай Нұрмағанбетов Түркістандағы Абылай хан мүрдесін «қайта жерлеу» оқиғасына дейін де осы бір істің шикілігі жайлы мақалаларын жариялап, «Хан сүйегі қайда қалды, ағайын?» («Ана тілі», 1999 ж.), «Мәселені білген кім, айдалаға лаққан кім?» («ХХІ ғасыр» газеті, 1999 ж.), «Академиядан күлкі естіледі» («ХХІ-ғасыр», 1999 ж.) жариялап үлгірген болатын.

2001 жылғы 17 наурызда Абылай хан «қайта жерленген» соң да өз пікірінің растығын дәлелдейтін мақалаларын жариялатып жүрді. Соңынан ҚР Президентіне екі рет хат жазды. Біріншісі баспасөз арқылы («Жұма таймс», 2005 ж.) жарияланды да, екінші хат өткен жылдың сәуір айында Ақордаға, ресми түрде жіберілген еді.

Біз бүгін газетімізде «Абылай хан - 300 жыл» айдарын аша отырып, жазушының президентке жазған сол хатын, оған алған жауабын және осы төңірегіндегі ой-толғаныстарына қатысты мақаласын толық жариялауды жөн көрдік.

Редакция

Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы!

Абылай ханды  «Қайта жерлеу»: Ақиқат пен аңыз

ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа хат

Жазушы Тынымбай Нұрмағанбетов Түркістандағы Абылай хан мүрдесін «қайта жерлеу» оқиғасына дейін де осы бір істің шикілігі жайлы мақалаларын жариялап, «Хан сүйегі қайда қалды, ағайын?» («Ана тілі», 1999 ж.), «Мәселені білген кім, айдалаға лаққан кім?» («ХХІ ғасыр» газеті, 1999 ж.), «Академиядан күлкі естіледі» («ХХІ-ғасыр», 1999 ж.) жариялап үлгірген болатын.

2001 жылғы 17 наурызда Абылай хан «қайта жерленген» соң да өз пікірінің растығын дәлелдейтін мақалаларын жариялатып жүрді. Соңынан ҚР Президентіне екі рет хат жазды. Біріншісі баспасөз арқылы («Жұма таймс», 2005 ж.) жарияланды да, екінші хат өткен жылдың сәуір айында Ақордаға, ресми түрде жіберілген еді.

Біз бүгін газетімізде «Абылай хан - 300 жыл» айдарын аша отырып, жазушының президентке жазған сол хатын, оған алған жауабын және осы төңірегіндегі ой-толғаныстарына қатысты мақаласын толық жариялауды жөн көрдік.

Редакция

Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы!

Сізге мен осыдан бес жыл бұ­рын (19 наурыз, 2005 ж. «Жұ­ма-таймс» газеті) ашық хат жаз­ған болатынмын. Бірақ ол ашық хаттың қолыңызға тиюі былай тұрсын, көтерілген мә­се­ле жайлы Сізді хабардар ет­пе­гендігі де маған түсінікті. Өйт­кені хат оппозициялық газетте жарияланды. Ал үкіметтік газеттер ол ашық хатты жария­лаудан бас тартты.

Сізге екінші рет қайырылып айтқалы отырғаным да сол ха­тымдағы айтылған жай - Абылай хан мүрдесінің Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің ішіне қайта жер­ленуі хақында болмақ.

1996 жылдан басталған Ресей патшасы Николай ІІ-ші мен оның отбасы мүшелерін қайта жерлеу әңгімесі дүниені шулатып жатқан кезеңде бізде де Абылай хан «мүрдесі» былы­ғының қабаттаса шыққаны көп жұрт­қа мәлім.

Осы іске әу бастан күдік кел­тірген ойларымды мен бас­пасөз беттеріне жариялатып жүр­генмін. Алайда қайткен күн­де де Абылай ханды қайта жерлеуге жасақталып алған Мем­лекеттік комиссия жекелеген адамдардың пікіріне бола бөгелердей халде емес екен. Олар Абылай ханды 2000 жыл­дың наурызында «қайта жер­леді». Ал «қайта жерлеп» алған соң, өздерінің істеріне күдік келтіргендерге биіктен қарап, биіктен тіл қатты. Айтылып жат­қан пікірлердің анық-қанығына да мән беріп әуреленбеді. Ең қиыны - бұл мәселеге билік те араласпады.

Енді мен Сізге «Абылай хан­ның мүрдесі» аталып жатқан сол мүрденің түбі шикі екенді­гіне күдік келтіретін себепте­рімді айтайын.

1. 1974 жылдың 6 қыр­кү­йегінде Қожа Ахмет Яссауи ке­се­несінің шығыс алаңында жер­ленген Абылай хан мүрдесі эксковатор шөміші арқылы алы­­нып тасталған. Бұл жайды Қожа Ахмет Яссауи кесенесін 25 жыл басқарған Дастанов Орынбай «Жібек жолы» журна­лының 1991 жылғы наурыз ай­ын­дағы санында жариялан­ған «Түркістанда жерленген қа­зақ хандарының мұңы» атты мақа­ласында арнайы мұң-зар­мен айтқан. Мақаладағы эксковатор жүргізушісі С.Манасуев­тің қолымен жазылған тілхатын­да мүрденің бойы, сүйек өл­шем­дері де келтірілген. Абылай хан мүрдесінен айырылғаны­мызды белгілі мемлекет қай­рат­кері әрі өнер зерттеушісі Өзбекәлі Жәнібеков те жазып кеткен.

Мен ол кісілердің сөздерін бір­сыпыра мақалаларымда кел­тірдім де. Алайда Абылай ханды «қайта жерлеп», «жеңіс­ке» жетіп жүрген ғалымдары­мыздың ешқайсысы да бұл мәселеге елең еткен де жоқ.Сон­дай-ақ, 1974 жылғы атал­мыш оқиға кезінде Яссауи кесенесінде қызмет істеген, мәселенің мән-жайына қанық, ЮНЕСКО-ның Қазақстан бо­йынша ұлттық комиссиясының мүшесі, Шығыс елдері сәулеті академиясының коррес­пон­дент-мүшесі Тұяқбаева Баян­ның да «Аргументы и факты - Казахстан» газетінде (№ 52, 2001 ж.) «Ошибка века. Перезахоронение Абылай хана было ложным» деген тақырыппен бер­­ген сұхбатына да ешкім назар аударған жоқ.

2. Ғалымдардың шатысу­ына (қасақана шатысу десек, дә­­лірек болар) себеп болды дей­тін­дей жалғыз дәлел - Абылай хан мүрдесі үшін салынған ке­се­ненің ХІХ ғасырдың екінші жар­тысында бұзылып, үгіліп, жер бетінен жоғалып кетуінен болған. Ол құрылысты ең соңғы (1866 ж.) көруші Ресейдің әс­­кери тілмашы әрі зерттеуші­сі Мир­­салық Бекчурин еді.

Ұлты - татар. Шығыс ала­ңын­дағы көп кесенелер қабыр­ғалары бұзылып, үгітілген қа­лып­та болғанымен, сол кездегі Яссауи кесенесі қызметкер­лерінің ұқыптылығымен әр кесенеге тиесілі жазулардың сақ­талғанын зерттеуші «Мечеть Азрет Султана» деген очеркінде атап жазған. Очеркте «Между прочим, известного Абылай хана...» деп Абылай хан кесене­сіне тоқталып, есімін айрықша атаған жер де бар.

Мирсалық Бекчуринмен Түр­кістанға шамалас келіп (ол да 1866 ж.), Абылай ханның Яссауи кесенесінің шығыс ала­ңына жерленгенін күнделік-кіта­бында жазып кетушілердің бірі - ағылшын саяхатшысы А.К.Гейнс болды.

Бірақ біздің ғалымдарымыз бұл фактілерден өздерін аулақ ұстады. Тарихшы-антрополог­тарға ұнағаны ХХ ғасырдың ішінде кесене қайта жөнделген кездері ана бөлмеде бір, мына бөлмеде бір жатқан Абылай хан­ның құлпытасы еді. Көк тас­тардың әр бөлмеде жатуы се­бе­бінің бірі - «40 жылдардан бастап, қала жұртының құ­рылыс үшін әлгі тастарды ұр­лай беруінен де болды», - де­генді кездесіп, әңгімелес­кені­мізде марқұм Орынбай Дастанов айтқан.

• Ең өкініштісі сол - Абылай хандікі деп жүрген көк тастың өзбек ғалымдары Б.М.Бабаджанов пен Ә.К.Муминевтер қайта оқығанда, XV ғасырда өмір сүрген Әмір-Зада Әли дегендікі болып шығуы да біздің тарихшы, антропологтарды ойландыруға тиіс еді. Бірақ ол кісілер бұған да тоқталмады.

3. Белгілі ғалым, саяхатшы, Абылай ханның тікелей ұрпағы Шоқан Уәлихановтың Абылай хан туралы мақаласындағы «... умер в 1781 году и похоронен в фамильном склепе под мечетью Хаджи Ахмета Яссави» (Соб. соч.//II-е издание // - Алма-Ата, 1985. - Стр. 115) деген сөзіне тұруға да әбден болатын еді. Абылай ханды жер­леушілер бұл сөзге де елең-құлаң етпеді. Сөйлемді орысша келтіруіміздің де себебі бар. Ғалымдар «под мечетью» деген сөзді мешіттің іші деп алып, өз «пайдаларына» жаратқан болды. Бірақ олар «в фамильном скле­пе» деген сөзге мән беріп жатпады. Бұл сөз «әулет бейітінде» деген ұғым берсе керек, және сол шығыс алаңда жерленген Жәңгір хан мен Болат хан, Семеке хан мен Жолбарыс хандар, Тәуке хан мен Есім хан­дардың да төре тұқымынан екен­­дігіне ешкімнің дауы жоқ қой.

4. Абылай ханды қайта жерлеу жөнінде арнайы құрылған Мемлекеттік комиссияның қо­ры­тындысындағы антрополо­гия­лық талдау жасап, мүрдені Абылай ханға «ұқсатқан» жер­лері тістер төңірегінде болатын. «Мына мүрдеде де тіс жоқ екен, Абылайда да қартайған шағында тіс болмаған...» - деген. Алайда мүрдені тұтастай қазып алған сәтте екі күрек тістің шыға келуі аталмыш істің шаруасын біржола шайқап кеткен еді. Істің басы-қасында жүрген О. Cмағұлов, М.Қожаев, А.Оразаққызы бірігіп жаз­ған «Абылай хан» кітабында бір тіс болып көрсетілген. Ал кейі­ні­рек, газет бетінде жарық көр­ген медицина ғылымдарының кандидаты Исатай Құлмамбет «Абылай ханның анатомиясы немесе антропологиялық қа­лы­бы» атты мақаласында мүр­денің антропологиялық қалып­қа келтірілген көрінісінің тісі болмаған кісіге мүлдем ұқса­май­тынын стоматолог-дәрігер ретінде дәлелдеп берді.

Сонан соң тарихшы, антропологтар: «Абылайға ұқсатып жүрген бұл мүрденің астында тағы бір мүрде болған. Яссауи кесенесінің ішінде қатарлап жерленген мүрделер де бар», - десе, ғалымдар әлгі соңынан табылған тістерді астыңғы мүрде деп те әлекке түсті. Өзі Абылай хан болса, ол не­ге қатарлап жерленгендердің ішінде жүреді? Халқының хан мүрдесіне жеке орын тауып бе­ре алмағаны ма? Сосын «ас­тың­ғы мүрденің тісі үстіңгі мүр­денің иығында жүр екен» деген уәжге қалайша сене салуымыз керек?

5. Менің қолыма 1994 жылы бір топ игі жақсыларымыздың Сіздің атыңызға жазған хаты түсті. Сол жылдың 28 қаза­нында тіркелген ол хатқа 29 қазанда Сіз қол қойғансыз.

• Осы хаттағы «Дело в том, что в 1978-1979 г. по проекту «благоустройства» территорий комплекса Хаджа Ахмеда Ясави (авторы Т.Б.Су­­лейменов - Союз дизайнеров Казахстана, Г.С.Садырбаев - архитектор Южно-Казахстанской области и др.) были снесены 12 га средневекового городка Туркестан и на его место начато строительство фонтанов, бассейн, подпорный сте­нок и различные увеселительные учреждения. В этом проекте предполагалось продолжить начатый ещё в 1974 г. снос некрополя и ставки (кремля) казахских ханов: Тавакель, Тауке, Абылай, Жангир, Есим и др.», - деген сөйлемдерді оқығанда «1974 жылдың 6 қыркү­йегінде хандар алаңының эксковатормен түгел қопарылғанын прези­дентіміз де, игі жақсыларымыз да түгел біледі екен-ау», - деген қорытындыға келгенбіз.

Сонда: «Абылай хан Яссауи кесенесінің ішіне жерленген бе, әлде сыртына жерленген бе... деген мәселе төңірегіндегі таласымызға мынадай айғақ біржола нүкте қойып тұрған жоқ па?» - деп те ойладық.

Ең қызығы сол - игі жақсы­ла­ры­мызды бастап, хатқа бі­рін­ші болып қол қойған сол кез­дегі бас тарихшымыз - Ұлттық Ака­де­миямыздың жа­нын­дағы Ш.Уә­лиханов атында­ғы Тарих ин­сти­тутының директоры, академик Манаш Қозы­баевтың 2000 жылдың нау­рызындағы Абылай ханды қайта жерлеу мақсатында құрылған Мемле­кеттік комиссияның тө­ра­ғасы болып жүруіне де қай­ран қалғанымыз рас.

6. «Абылай ханды қайта жер­леу деген мәселеге негіз болған себептер не?» деген мәселеге тоқталсақ, тарихшылар санатындағы Мұхтар Қожа­ев баспасөздерге берген сұх­бат­тарында бұл іске өзі мұ­рындық болғанын жасырмайды. Оның айтуынша, 1997 жыл­дың күзінде Сіз Түркістандағы Қазақ-түрік университетінде үлкен кездесу жасағансыз. Сол кездесуде Сіз: «Деректерді жи­нақтаңдар, ортаға салыңдар. Абылай ханның сүйегі екендігін дәлелдесеңдер, мен қолдай­мын», - депсіз. Содан ол іле-шала ғалымдарды Абылай хан мүрдесін іздеуге шақырған, ұйымдастырған. «Айнатас ас­тынан алынған қабір Абылай хандікі екенін жорамалдаған мен әйгілі ғалым, ұстазым Ора­зақ Смағұлұлына барып айт­қан­мын. Осыдан кейін сүйекті зерттеу жұмыстары ұйымдас­тырылды», - дейді ол «Айғақ» газетіне 1998 жылдың 12 тамызында берген сұхбатында.

Шын мәнінде, 1995 жылы Яссауи кесенесін қайта жөн­деуге байланысты уақытша алынған мүрделердің бірінің басын О.Смағұлов, М.Қожаев, З.Исабеков үшеуі барып, Әзі­рет Сұлтан мұражайы қызмет­керлерінен сұрап алып кеткен. Ал 1996 жылдың көкте­мінде антрополог Оразақ Сма­ғұ­лов Әзірет Сұлтан мұра­жайының қызметкерлеріне: «Бұл бас сүй­егі Абылай хандікі екен», - дейді.

• Мұражай қызметкерле­рінің наразылығына қа­рамастан, бас сүйегі Мәскеудегі Герасимов атындағы зерттеу институтына «Абылай ханның басы» болып аттанады. Онда Абылай ханның басы ретінде зерттеледі. Ай­рықша таңданатыны-мыз - осылай берекесіз басталған іс пен әңгімеге билік мемлекеттік дә­режеде мән беріп, Абылай хан мүрдесін қайта жер­леу­ге Мемлекеттік комиссия құрылған. Ол ко­миссия әңгіменің өті­рік-расына қарап жат­пай, мақсатта­рын жүзеге асырған.

Атқарылған істің өтірік еке­нін де білдіріп жүрген - өз­дері.

О.Смағұлов 1999 жыл­дың 29-шы мамырында «Еге­менді Қазақстан» газетінде жарияланған «Мәселені білу және айдалаға лағу» деген ма­қаласында бұрын: «Абы­лайдың сүйегі екенін дәлел­дейтін фак­тілеріміз жетіп жатыр», - деген ғалымымыз енді: «... бірақ архив материалдары жазба құ­жаттар мен әдебиет­тер, аңыз-әңгімелер - барлығы да Абы­лайдың жерленген жері Түркіс­тан қаласы екенін растайтын. Сөйте тұра, Абылай қабірінің дәл қай жерде жатқанын бүгінгі күні ешбір құлпытастар да, бірде-бір адам да дәлелдеп беруі екіталай», - дейді.

Ал араға бір жыл салып («Жас Алаш» 6 сәуір, 2000 ж.): «Иван Грозныйдың сүйегін көргендегі әсерден Абылай ханның сүйегін ашқандағы әсерім мүлде ерекше. Оны өзім жан-тәніммен сезінгендей болдым», - дейді.

Тағы да сол «Жас Алаш» газетіне 2000 жыл­дың сәуір айында берген сұх­батында: «1995 жылы мамырда Түркістанға барғанда Абылай ханның сүйегі монолит-блок күйінде қазып алынып қойған екен, оны ашып жібер­гендегі әсе­рім ерекше. Әсіре­се оның мұрын сүйегінің ерек­шелігі ме­нің тұла бойымды шымырлатып жіберді. Мен: «Япырай, қа­зақта да осындай бейне болады екен-ау деп ойладым», - дейді.

Сонда бұл кісінің қай сөзіне илануға болады? Және зерттемей жатып-ақ шешімді пікір айту антропология ғылымына тән нәрсе дейміз бе?

Өтірік ісіне берекесі қашқан кездері О.Смағұлов пен М.Қо­жаев өз салаларындағы (бәл­кім, істері түсіп жүрген) тарих­шы­лардың болған істі дұрыс, бұ­рыс та демейтін, айдалаға лаққан мақалаларын да ұйым­дастырып көрді. Қай уақытта да өтірікті шын деп айтудан асқан азап та, мазақ та жоқ. Сондықтан мұндай әрекеттер де ғалымдар үшін артық әуре ғана болды.

Және «Абылай хан Яссауи кесенесінің ішіне жерленген бе, әлде сыртына жерленген бе?» деген талас пікірді әуелі тарихшылар шеше алмай жатқанда, антрополог­тың білек сыбанып араласуы қалай? Қайда жерленгені ше­шілген соң барып антропология ғылы­мына кезек тимей ме?

Абылай хан мүрдесін қайта жерлеу жүзеге аспай жатып-ақ, сол оқиғадан екі жыл бұрын жарық көрген жаңа «Қазақ энциклопедиясының» І-томына (17-бет) «Абылай Ақсарай мен қабірхананың арасында жерленген» деп жазып қоюларын қалай түсінерсіз?

Бұл істің айналасы осындай жұмбақ оқиға, жұмбақ сұрақ­тарға толы. Мәселенің мүлдем өтірік екеніне көзі жеткен қай­сыбір газеттер құл­пытасты «Абылай ханның басына қойыл­ған белгі еді» деп те («Қазақ әдебиеті», 2 мамыр, 2001 ж.) далбасалады.

Бірақ ұлт намысына тиердей осы қателік әлі күнге дейін ресми түрде мойындалмай келеді. Түркістан қаласындағы Яссауи кесенесінің ішіне орнатылған құлпытас пен ондағы жазулар ендігі жерде алыс-жақыннан келушілерді де, сол өтірікті өнеге деп қабылдар ұрпақтарды да шатыстыратыны анық.

7. Құрметті Нұрсұлтан Әбіш­­ұлы! Ресейде Николай ІІ патша мен оның отбасы мүше­лерін жерлеудің немен басталып, немен аяқталға­нынан Сіз­ді хабардар деп ойлаймын. Онда да мәселені дуылдатып, елді, ғылымды абыройсыз етіп жүрген - тарихшы-ғалымдар. Бір­ақ Ресей үлкен, өркениетті ел ғой. Мүрделерді ДНК әдісі бойынша әлемдік деңгейде зерт­теуге мүмкіндік берді де, әңгімені сол зерттеу нәтиже­сімен бітірді.

Кейінгі зерттеу әуелгі зерт­теулерді жоққа шы­ғарды. Ал патшасы қайта жерленген тұс­тағы Ресей үкіметінің вице-премьері Борис Немцов істің шикілігі білінген тұста орталық теледидардан сөйлеп, кемші­лігін мойындады. Әңгіме осымен тынды. Қайта жерлеу­дің орындалуына пәрмен жа­саған сол кездегі Ресей пре­зиденті Борис Ельцинді де кінә­лап жатқан ешкім жоқ.

Істің оң шешілуіне бұл іске Ресей христиан шіркеуі қоға­мының әу бастан күдікпен қа­рап, дұрыс ұстаным жасауының әсері көп болды. Біздегі Мұ­сылмандар қоғамы Абылай ханды «қайта жерлеу» кезіндегі болып жатқан былықтарға мән де берген жоқ. Тарихымыздағы Абылай хан да, оның мүрдесі де біз үшін ІІ-ші Николайдан кем емес-ті. Бірақ, өкінішке қарай, мүрде жоқ. Ал жалған мүрде арқылы өзімізді, өзгені, келер ұрпақты алдау не үшін керек? Кімге керек?

Абылай ханды қайта жерлеу жөніндегі Мемлекеттік комис­сияға енген кісілерде қазір үн жоқ. Тіпті олардың біразы осын­дай комиссияға мүше болғанын ұмытып қалса да, таңдануға болмас.

Ендігі жерде осы абыройсыз істің «абыройлы» орындаушысы ретінде баспасөзде қай­та-қайта сұхбат бергіш Мұхтар Қожаевтың 1997 жылы Қазақ-түрік университетіндегі Сіздің: «Тарихшылар, дерек­тер­ді жи­наң­дар, ортаға салыңдар. Абылай ханның сүйегі екенін дәлел­десеңдер, мен қолдаймын», - деген сөзіңізді әлсін-әлсін қайта­лауы мен Яссауи кесене­сін­дегі Абылай хандікі болып тұрған құлпытастағы «Құлпытас Елбасы Н.Назарбаевтың пәр­менімен орнатылды» деген жазуды да мен ғалымдардың Сіз­ге деген құрметі деуден аулақ­пын.

Мұның бәрі - өздерінің әш­кере халдерін Сіздің атыңыз арқылы бүркемелеуі. Бір жағы­нан, Сіздің атыңызды өзгелерге айбат әрі қорған етіп отырғаны да жұмбақ емес.

• Абылай хан мүрдесінің «қайта жерленуіне» айрықша атсалысқан жандардың бірі қазіргі Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед болғаны белгілі. Ғылым үшін айтарлықтай үлесі болмасадағы бас тарихшымыз Манаш Қо­зыбаевтың күйеу ба­ла­сы ретінде де осылай белсенділік танытуына болатындығына әртүрлі жағдайлар себепші болған да шығар. Бірақ

М.Құл-Мұхаммедтің осы орайда ұлтымыздың, мемлекетіміздің беделінен гөрі, қайын атасы

М.Қо­­зыбаев пен өз абыройын көбірек ойлаған­дығы өкінішті болды.

Мәдениет және ақпарат министрі болып М.Құл-Мұхам­медтің неше рет келіп, неше рет кеткенін де жұрт есептей алмай қалды. Осы аралықтарда ол маған аталмыш істі әшке­релеген мақалалардың авторы ретінде әртүрлі кедергілер жасауды ұмытқан жоқ. Шығармам Мемлекеттік сыйлыққа ұсы­нылса - есебін тауып құлатты. Мемлекеттік тапсырыспен өзге елдер тілдеріне аударылатын тізімнен менің кітаптарым сызылып тұрды, жаңа кітапта­рымның басылуына да кедер­гілер жасап бақты.

Құлпытастағы Сіздің аты­ңыздың тұруынан болар және сол абыройсыз істі кеудесін төсеп қорғап жүрген министр М.Құл-Мұхаммедтен де жас­қанғандары шығар, әділ пікір айтуға келгенде маған тілек­тестіктерін оңашада білдірген­дерімен, ғалымдар да, зиялы қауым да әңгімеге көрініп араласа алмады.

Құрметті Нұрсұлтан Әбіш­ұлы! Айтудан да, жазудан да шаршап, соңғы жылдары мен бұл мәселені жылы жауып қойған едім. Енді қайта қолға алып отырғаным - жұртқа мә­лім Қазақстан 2010 жылы ОБСЕ-ге төрағалық ететін бол­дық. Бұл оқиға, сөз жоқ, қазақ елі үшін де, ол елді басқарып отырған Сіз үшін де үлкен абырой.

Өркениетті елдермен те­ңей­тін дәреже деп те есеп­теймін. Өз бастауыңызбен өр­ке­ниетті елу елдің қатарына қосыламыз деген ұмтылысы­мыз да - елдіктің белгісі! Көп жылдардан бері Астана әлемдік дәрежедегі дін өкілдерінің мәжіліс құрар мекеніне айналды. Ел болып жемқорлықпен күресіп жатырмыз. Осының бәрі мен үшін биліктің де, халықтың да үлкен мақсаттағы тазаруы, өнегелі бетбұрыс нышанындай көрінді.

Сөз еткен мәселемді тұжы­рымдай келе айтарым - мәселе біреудің жеңіп, біреудің жеңі­лу­ін­де емес. Бұл арада ұлт абыройы төмендеп, жеңіліп тұр!

Өйткені мұндай қателікті ел ішінде, жұрт арасында бола берер көп кемшіліктердің қата­ры­на есептеуге келмейді. Жасы­руы­мызға да болмайтын мұн­дай ұятсыз, көргенсіз іс - мәдениеті, өресі дамымаған, әлемдік өркениеттің ұлы көшінің соңында келе жатқан елдің басында болса ғана кешіруге де, түсінуге де болса болар...

• Абылай - бір кездегі халқымыздың ханы! Қазақта хан көп, бірақ қазақ халқын біріктіріп, ел дәрежесіне көтерген осы Абылай емес пе? Мұндай кісілердің аты мемлекеттік мәртебе деңгейінде құрметтелсе, қорғалса керек. Ендеше, мәселені елімізді бұрын-соңды басқарған жандарды құрметтеу өнегесі тұрғысынан түсінуіміз де қажет секілді. Сондай-ақ, біреулердің беделі үшін тарихтың да, ғылымның да шындығын аяққа басу әдетінен де арылатын уақыт жеткен шығар.

Сондықтан бұл істің еліміз­дің атына, абыройына лайық болып шешілуіне Сіздің ғана көмегіңіз қажет болып тұр деп есептеймін.

Бұл орайда тарихшы, ан­тро­пологтар жасаған осы сорақылық өз басшылы­ғыңыз­бен қайта қаралса деген пікір­демін. Ол үшін Ресейдің Николай ІІ мен оның отбасы мүрде­лерінің әлемдік деңгейде ДНК әдісі бойынша зерттелуі бізге үлгі болуға тиіс.

Ғылымды, ғылымның шын­дығын құрметтейтін елдерде бұдан өзге тәсіл де, амал да жоқ. Мен баян еткен мәселе хақында Сізді әділ шешім жасайды деген сенімдемін.

Құрметпен,

Тынымбай Нұрмағанбетов

10 наурыз, 2010 жыл

 

Шындық үшін жазалану немесе ұят туралы сөз

Көлемі бір беттен шамалы ғана асатын хат «Сіздің Абылай хан мүрдесінің қайта жерленуіне қатысты жазған хатыңызбен Елбасы мұқият танысты», - деген сөйлеммен басталыпты. Хат иесінің бұл сөзіне сенбеске амалым да жоқ. Өйткені «Ол кісі оқымаған, оқытпағансыңдар» деу үшін дәлелім болуы керек қой. Хатта одан әрі «Соған байланысты Білім және ғылым, Мәдениет министрліктеріне мәселенің мән-жайын мамандармен бірлесе отырып, тағы бір анықтап, тиянақты сараптама жасау үшін тапсырмалар берілді. Соңынан осы министрліктердің ұсыныс-пікірлері жан-жақты қорытындыланды», - деген сөйлем де көңіл жұбатқандай.

 

Әңгіме осы министр­лік­тер­­дің жауабын берер жерде сұ­й­ылып тұр. Немесе хат жазушы Президент аппаратының ішкі істер бөлімі менгерушісінің орын­басары Әлібек Асқар сұ­йылтып тұр. Мәдениет және ақ­парат министрлігінің қоры­тын­дылары ретінде айтылып отыр­ғаны... белгілі ғалымдардың Түркістанға барып Абылай хан­дікі деп жүрген мүрдені жерле­гені, антрополог О.Ысмағұ­лов­тың (ан­тро­полог­тың өзі үнемі Исма­ғұлов деп жазушы еді) «Абы­лай ханның сүйегі - осы» деген қоры­тындыға келуі. Ол сүй­ек­тің Ресей Ғылым акаде­мия­сына қа­рас­ты Этнология және антропология институ­тының   М.Герасимов атындағы лабораториясында реконструкциядан өткені... Мұның бәрі бұрыннан айтылып, әбден жа­уыр болған сөй­лемдер еді. Бірақ Ә.Асқар да өзі өтіріктен тұратын іске жаңа сөй­лем, тың ойды қайдан іздеп таба қойсын.

Білім және ғылым министр­лігі беріп отырған жауапты да қа­на­ғат ету қиын-ақ. Сол бая­ғы антрополог О.Ысмағұлов «Абылай хан мүрдесінің Қожа Ах­мет Яссауи кесенесінің ішіндегі «Айнатас» деп аталатын құлпы­тастың астында болғандығын ғылыми тұрғыда дәлелдеген» деген сөй­лемін қайталаған да қойған. Мен осы айтылғандар­дың өті­­рік екендігін дәлелдеп әуре болып жүрген жоқпын ба? Қан­шама дәлелмен жазған жеті бө­ліктен тұратын хатқа тым бол­маса екі-үш бөліктен тұрар жауабы болмас па? Мен айтқан сол мә­се­лелерге хат иесі де, қо­ры­тын­ды пікірлерін ұсынған министр­ліктер де неге тоқтал­маған?

• Бір мемлекеттің Мәде­ниет, Білім және ғылым сияқты елдің рухани салаларын басқарып отырған екі бірдей үлкен минис­трліктің жауабы осындай да мәнсіз, нәрсіз сылдыр су бола ма екен? Тым болмаса менің «Абылай хан мүр­десі 1974 жылы 6 қыркүйекте эксковатор шөмішімен алынып, далаға тасталған» деген сөзіме уәж қайда? Ғалымдар атқарған істеріне сенімді болса, осы сөзді неге жоққа шығармайды? Өтірік екенін неге дәлел­демейді?

Менің ізіне түсіп, жазып жүр­ге­нім шөп-шөпшектің жайы емес, қазақтың ханы Абылай мүр­десінің «қайта жерленуінің» шикілігі жайлы. Өркениетті ел­дер­дегіше, Абылайдың «жаңа» мүрдесін ДНК әдісі бойынша зерт­теу мәселесі ауызға да ілінер емес. Ғалымдар бұлай зерт­теуден қашатын секілді.

Хаттағы тағы бір мән бер­ге­нім - «Комиссия жұмысына сол кездегі Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі  А.Сәрсенбаев басшылық жаса­ған», - деп, ақыры баянды болмайтын осы бір былық істің жауапкер­шілігін марқұм Алтынбек Сәр­сен­баевқа оп-оңай арта салулары болды. Осы пиғыл­дағы жандар бір нәрсені ескермей отыр. Бұл арада «мынау Абылай ханның мүрдесі» деп жа­салған мемлекеттік ко­мис­сия мүшелерінің ғылыми қо­ры­тындысының жанында А.Сәр­­сенбаевтың министрлік қыз­меті түк те емес. Ол - жай орын­­дау­шы ғана. Ғылыми қо­ры­тынды жасап жүргендер тарихшылар, антропологтар ғой.

Ал жалпы істің абыройына иелік етіп жүрген Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты болса, институттың сол кездегі директоры М.Қозы­баев пен оның сенатор әрі бизнесмен күйеу баласы (екеуі де - Абылай ханды «қайта жерлеу» жөніндегі мемлекеттік ко­миссияның мүшелері) М.Құл-Мұхаммед бұл атқарылған істегі әңгімеден қалайша сырт қала алады? Комиссия мүшелігін былай қойғанда, Абылай ханды «қай­та жерлеу» үшін Түркістанға баратындарды ұйымдастырып, олардың банкетін, көліктерін қамдаған М.Құл-Мұхаммед еке­­­нін жұрт әлі ұмытқан жоқ. Бұл орайда «Ханды қайта жерлеуге» деп үкіметтен қомақты қаржы бөлінгенінен де хабардармыз. Сондықтан мұндай не­сібелі жерде М.Құл-Мұхам­мед­тің белсене араласып кетуі еш­кімді де таңдандыра қоймас деп ойлаймын.

Хатта қайта-қайта Мәдениет және ақпарат министрі бола жүріп, мансабын пайдаланып, М.Құл-Мұхаммедтің менің шы­ғар­­машылық ісіме әдәуір ке­дер­­гілер жасағанын да айтқан­мын. Ә.Асқар мырзаның хатында ол туралы бірауыз да жауап жоқ. Ал жазушының шығар­ма­шы­лығы деген сөз - оның тағ­дыры. Сонда менің шығар­ма­шы­лы­ғымның да, тағдырымның да құны бір тиын болғаны ма? Мен: «Біздің елде Елбасына хат жазу мен мекемедегі проф­союздың бастығына хат жазу­дың айырмашылығы бар ма өзі?» - дегенді де амалсыз ойла­дым. Әңгімені ендігі жерде ке­ңейтіңкіреп айтар болсақ, Абылай ханды «қайта жерлеуге» бай­ланысты оқиғадан зардап шеккен мен ғана емеспін. 1997-1998 жылдар шамасында Абылай ханды «қайта жер­­леу» ісінің жалғандығы туралы баспасөзде мақалалар жа­зып, көзге түскен, сол кездегі Әзірет-Сұлтан мұ­ра­жайының ғылыми қызмет­кері Марат Тұ­яқ­­баев та бір кездес­кенде антрополог Оразақ Ыс­ма­ғұловтан көрген тауқыметін мұң етіп айт­қан. «Мені балаша тұрғызып қо­йып, ұрысты», - деді ол. «Сен неге орныңнан тұ­ра­сың?» - деп едім, Ма­рат інім күл­ді. Күлген себебі - сол кезде оның тарих ғылымынан қорға­мақ болып жүрген кандидаттық диссертациясы дайын екен. О.Ысмағұловты оралып өтуі де мүмкін болмай қалған. М.Тұяқ­баев сол диссертациясын соң­ғы жылдары ғана қорғауға мүм­кіндік алған. Оны он жыл бойы О.Ысмағұлов «теріс» пікірде кет­­кені үшін осылай жазалаған. Қорғаған кезде де О.Ысмағұлов жас ғалымға бір кездегі «шатысуын» бетіне салық етіп, қатаң ескертіп өткен.

Ал әу баста Абылайдың бас сүйегі жайлы әңгімені маған бас­тап айтып берген сол кез­дегі Түркістан Қазақ-түрік уни­вер­си­тетінің тарих кафедрасы­ның меңгерушісі, тарих ғылым­да­ры­ның кандидаты Зиябек Исабековпен де О.Ысмағұлов айрық­ша «есептескен». «Қазақ елі» га­­зе­тіне менің алғашқы мақа­лам шыққан бойда-ақ жұмысы­ма іздеп келген З.Исабеков: «Шал маған қатты ренжіп қа­лыпты», - деп, араларында болған әңгімені баяндаған болатын. Содан қайтып кездескен емес­піз. Кейіннен қызметінен кетіп, Шымкентке спорт мек­тебіне ауысқанын естігенмін. Ал өткен жылы оның жүрек ауруынан қай­тыс болғанын білдім. Тарих ғылымы бойынша док­тор­лық диссертация қамында жүр­ген жанның ғылымнан мүлдем кетуге мәж­бүр болуының өзі қандай іс екенін ғалымдар жағы жақсы түсінсе керек.

Айтқалы отырғанымыз - Абы­лай ханды «қайта жерлеу» ісі төңірегіндегі шындықты жалтармай айтқан жас ғалымдар­дың да аз бейнет көрмегендігі; сонымен бірге қайта-қайта министр болғыш М.Құл-Мұхаммед пен академик О.Ысмағұловтың былықты әшкерелеушілерді жазалауды өзара бөлісуі. О.Ысма­ғұлов - ғалымдарды, М.Құл-Мұ­­­хам­мед - жазушыны. Жауап иесі Ә.Асқар мегзегендей, Абылай ханды «қайта жерлеу» жа­уап­­кершілігі бұрынғы Мәдениет, ақпарат және келісім министрі марқұм Алтынбек Сәрсен­баев­тың жауапкершілігінде қалар бол­са, министр мен антрополог неден, кімнен сақтанып, ғалым­дар мен жазушыны қудалап жүр? 2005 жылы «Жас Алаш» газе­тін­де тарихшы Мұхтар Қо­жаев Президентке ашық хат жазып, тосын қадам жасаған еді. Елең етіп, оқи қалсаң, хатта бел­гісіз мүрдені Абылай ханға телитін­дей тың дерек, дәлелдер айту­дың орнына, әу баста жа­рық көрген О.Ысмағұловпен бірігіп жазған кітабының қайта көшір­месі болып шықты. Және осы хатқа О.Ысмағұловтың қол қой­май, шегініп қалуы да түсі­нік­сіз.

Осы хатқа жауап мақаламды апарғанда, «Жас Алаш» газе­тінің сол кездегі бас ре­дакторы Ж.Қорғасбек: «Сізді қолдайтын ешкім жоқ қой, ал ол хат­тың артында министр М.Құл-­­Мұхам­медтің өзі тұр», - деді. Бақсақ, біз­де қолдаушысы болмаса, шын­дықтың өзі өтірікке айналады екен де, қолдаушысы бар өтірік шындыққа айналып кете барады екен. Сонда дәлел­ге, құжат­қа жүгіну деген бізде атымен жоқ болды ғой. О, Ғажа-ап!

Хатының соңында Ә.Асқар мырза: «Қадірлі Тынымбай аға! Халқымыздың аса дарынды жазушысы ретінде елдік мұрат, ұлт­тық құндылықтар төңірегінде ой-пікіріңізді ортаға салып, жа­нашырлық танытқаныңызға үл­кен рақмет», - депті. «Дарынды жа­­­­­­зушы» деген сөзді естіп отыр­­ғаным осы шығар. Екі-үш күн есеңгіреп жүрдім де, есім қайта кіргенде, Ә.Асқардың бұ­рын-соңды өзіме жасаған «жақ­сылықтарын» да ойыма түсір­дім. 2000 жылы сол кездегі үкімет басшысы (әлде орынбасары кезі) Иманғали Тасмағам­бетов жүз кітап шығарып беруге жазушыларға уәде берді. Уә­десін орындады да. Сонда «Ай­қай» атты повестер мен әң­гі­ме­лер жинағымды мен де ұсын­ғанмын. Қолжазбаларды жинап, баспаға өткізуді бас­шы­лық­қа алған сол кездегі үкі­мет үй­інің жауапты қызметкері, ақын Ұлықбек Есдәулетов бір күні телефон соғып: «Тынымбай аға, шығатын кітаптар тізімі Мәдениет және ақпарат ми­нистр­лігіне барған сайын сіз сызылып қала бересіз, тіпті бір­жола қалып қоя жаздаған да сәтіңіз болды. Мұның себебі қалай?» - деді.

Мен Ұлықбектен: «Ті­зім ми­нис­трлікке тағы да бара ма? - деп сұрадым. «Тағы бір рет барады», - деді ол. «Ендеше, менің кітабым тізім­нен тағы бір рет сызылады деп есеп- те», - дедім мен. Расында, солай болды деп, Ұлық­бек кейін­нен айтып, күліп жүр­ді. Сонда мені тізім­нен сы­зып отырған кім дейсіз­дер ғой. М.Құл-Мұ­хам­мед пен он­ың айтқанын ар­ты­ғы­мен ор­ын­дайтын - осы Ә.Ас­­қар. Пре­­зидентіміздің аты­нан маған хат жазып отыр­ған азамат.

Сол Ә.Ас­қар­дың ендігі «дарынды жазушы» деуі мені ма­зақ еткені ме, әлде өзін мазақ еткені ме, түсініп көрі­ңіз. Кейде адамдардың тағ­дыры деген де қызық-ау. Бі­реу­лер өмір бойы жақсы ойлап, ісін де адал атқарып жү­ріп-ақ жұртқа жақпайды. Ал біреулерге теріс пиғылдың өзі майдай жағады.

Тіпті олар­ға осындай келбет жараса­тын­­дай да болып көрінеді. Мен әңгімелеп отыр­ған М.Құл-­­Мұхаммед те, О.Ыс­­­ма­­ғұлов та жыл аяғында орден алды. Демек, бұл кісі­лер би­лікке ұнайды. Атқарған істері де биліктің ойынан шы­ғып тұр. Осылай ойла­масқа амалымыз да жоқ. Біздің М.­Құл­-­Мұ­хам­ме­ді­міз қайта-қайта министр болып жүрген тұста әдебиет­тің сапасына қарай бағалануы деген пайым мүл­дем жойылды. Кім­нің кітабын шығару, кімді шы­ғармау ер­кін­де болды. Кітап­қа қалам­ақы төлеу деген жазушыларды мазақ ету сияқ­ты бірде­ңеге айналды. Ол осы минис­трліктен үш кетіп, үш келгенде, театр­лардың жұмы­сы да беті­мен кетті. Соңғы рет келуі де мен үшін «табысты» бола қой­мады.

Менің 2008 жылы Мәде­ниет және ақпарат министр­лігі мен Ш.Айманов атындағы «Қазақ­фильм» киностудиясы бірігіп жарияла­ған жабық конкурста бәйге алған «Атақо­ныс­тың өрі­гі» кино­сцена­рий­ім­нің жолын М.Құл-Мұхаммед пен Е.Аман­­шаев бұл тұстан да бөгеп үлгерді. «Өндіріске жібермей­тін болса, неге бәйге берді, неге мақтады!?» - деп шаршау да артық. Өйткені оларға айт­қа­ны­на көнетін, айдаға­нына жү­ре­тін (әлбетте, қаражат мәсе­­лесіне орай) сценаристер ғана қажет болып жатыр. Сценарий бойынша фильм түсіруге төрт ре­жиссердің ниет білдіргені де дәлелге жүрмей тұр. «Бұл ісіміз ұят емес пе?» - дейтін еш­кім жоқ. «Ұят» деген сөз бұл салада жойылған. Қол­даныстан қал­­ған. Кино­сце­нарийімнің осын­ша кедергіге ұшырау се­бебін сұрап, әр кез­де жазған екі хатыма да Е.Аманшаев жауап бер­ген жоқ. Бұл дегеніңіз жа­уап­сыз­дық қана емес, астам­су ғой!

Байқап отырсыздар, ми­нистрдің де, министр емес­те­рінің де ойында Тынымбай Нұрмағамбетов деген жазушыны жоқ қылу бар секілді. Бірақ өздерінің қызметі - әде­биетті, өнер мен мәдениетті кө­герту, көктету. Қандай ке­реғар қайшылыққа толы қо­ғам­да өмір сүріп жатырмыз, ағайын!

...Ақпан айының бас кезін­де маған ойда жоқта Астанадан жазушы Төлен Әбдіков телефон соқты. Аман-саулық сұрасудан кейінгі әңгімесінде бір кібіртік бар.

- Осы жолы сенің де мем­лекеттік стипендия алатын жө­нің бар еді... - деп бастады. - Бір қағаздар ауысып кетіп...

- Сонымен, жоқпыз ғой. Тө­­ке, айта алмай тұрғаныңыз осы ма?

- Солай болып қалды ен­ді... Осыдан біраз әңгіме бол­дың. Дегенмен 2011 жылға жазып қойып отыр. Егер тыныш жүретін болсаң...

Маған бәрі де түсінікті бол­ды. «Тыныш жүрсе» деп отыр­ғандары - менің Абы­лай ­ханның «жерленуін» қайтып әңгіме етпеуімнің керектігі. Болмаса мені көшеде біреу­лермен төбелесіп қалар деп уайымдамайтын болар. Президент аппаратының ішкі іс­тер бөлімінде кімнің ойына келуі мүмкін? Әрине, Ә.Ас­қар­дың... Одан өзгелер ме­нің қандай шаруамен айналысып жүрген­дігімнен хабардар деп те ойламаймын. «Сол ғой» десем, Төлен ағам Ә.Ас­қарды қор­ғаш­тап болар ем­ес. «Енді кім?» - десем: «Осын­дағы жі­гіттер ғой...» - дейді күмілжіп.

• Алла-ау, бұл не деген төмендік?! Сонда мем­лекеттік стипендия деген болмашы нәрсе менің өмірімнің, тіршілігімнің мәні ме екен? Мем­ле­кеттік стипендия алу маған ұлы арман болып па? Төлен Әбдіковті жұмсап, менен сыр тартып отырған Әлібек Асқардың мені үлкен жазушыға балағаны тағы да қайда қалды? Міне, сырттай аялап, әспеттеп жүрген Ақ үйімізде отырған кейбір азамат­тардың өре-деңгейі! Ой-пиғылы!!

Бір анық жай - біздің азаматтарымыз әңгімелескенде ақиқат жағында болғансиды, қос­тайды. Жұбатады. Бірақ со­ңында әділетсіздің сөзін сөй­леп шығады. Соларға болысады. Неге? Мұндай екі­жүз­­ділік екеу емес, үшеу емес. Кө-өп! Әлде біздің хал­қымыздың міне­зі осылай ма еді? Осыдан кейін еліміздің рухани саласы азды, тозды деген пікірге иланбасқа да амалымыз қалды ма?

Азаматтарымыздың осынша төмендігі жайлы ойлап оты­рып, пассионарлық тұр­ғы­­дан өлшегенде, бұл - ұлты­мыздың шынымен өліп, өшіп, құл­ды­рап бара жатқандығы­ның бел­гісі ме? - деген қауіп те ес­­ке тү­седі. Мәселен, өт­кен ға­сырдың бас кезіндегі зыя­лыларымыз бен қазіргі зыя­лы­­ларымызды (Ә.Асқар мен Т.Әб­­діковті де амалсыз қоса­мыз бұл топқа) салыстырып кетей­ікші. Айыр­машылық жер мен көктей емес пе? Айты­ңыз­даршы, айтып тауыса алмай, нәтижеге жете де алмай жүрген Абылай ханды «қайта жерлеу» масқарасы өт­кен ға­сырдың бас кезінде іске асуы мүмкін бе еді? Анау Ахмет, Міржақып, Әлихан, Мұс­­тафа­лар ұлтымыздың атына күйе болып жағылар ұят іс болып жатқанда, оңаша күбір­лесіп, сыбырласып, бір жағы­нан, оқи­ғаның немен бі­те­рін қызықтап жүрер ме еді?

Құрсыншы дейсің кейде... Айтқаныңның ақ-қарасына мән берер билігі жоқ, билік түгілі, азамат таба алмайтын заманға да жеткен екенбіз-ау.

1993 жылы Ресей бөлек мемлекет болғаннан кейін, ки­но­режиссер В.Говорухин Америкаға барып, Александр Сол­женицыннан сұхбат ал­ған.

Әңгіменің мәні - «бөлек ел болдық, енді олай етеміз, бұ­лай етеміз, отанымызға қайт­саңызшы» деген мәсе­ленің төңірегінде. Сон­дағы Солже­ни­цынның айт­қаны не деңіз.

- Егер сендердің сол жаңа қоғамдарыңда ұят болмайтын болса, сол олай-бұлай еткен­деріңнің бәрінен де ештеңе шықпайды, - деді.

Жазушы­ның солай айтуынан болды десек те, демесек те, бұл күн­­дері Ресейдің көшін қа­лай түзеп алғандығы айдай әлемге аян. Рухани салаларда дәл біз­дегідей беті­мен кету­шілік аты­мен жоқ. Ни­колай ІІ-ні қай­та жерлеу ісін­де кеткен оғаштықтарды да қалай ретке келтіргені жұртқа белгілі.

Менің айтпағым - тағдыр тауқыметін бір кісідей көр­ген үлкен қаламгердің ұят деген сөзге осыншалық мән беруі. Осы сөздің астын сызуы! Үш-ақ әріппен тұратын болған соң ба, біздің қоғам сол ұят деген сөзіңізді аса менсінің­кіремей, шекесінен қарап тұр. «Ұят­сыздықпен-ақ өмір сүре аламыз» деген сы­ңайлы да секілді. Ал сол ше­кемізден қарағандағы ха­лі­міз өзімізге де, өзгеге де айқай­лап-ақ көрініп тұр.

Жә, Абылай ханды «қайта жерлеу» мәсе­лесіне орала­йық. Сонда бұл әңгімені өмір бойы сандыққа салып, құлып­тап ұстау мүмкін деп ойлаймыз ба, әлде ғалымдарымыз болып, билік болып, ащы да болса, ақиқатқа қарай бұры­ламыз ба? Ол жағын билік болып, ға­лымдар болып, қабыр­ғала­ры­мен ақылдасып көрер. Осын­дай сорақы ісіміз үшін халық­аралық ұйымдарға жүгі­нуі­міз тіпті күлкілі болар деп ойлаймын.

Ал енді биыл сол Абылай ханымыздың туғанына 300 жыл толады! Маған сенбегендер ханды «қайта жерлеп» жүрген «тұлғаларға» жүгінсе де болады. Меніңше, Абылай­дың 1711 жылы туғаны даусыз секілді. Атап өтпеске ха­лық та, билік те ұялар деп ойлаймын. Сонда деймін-ау, сол салтанатты жиында Абылай хан туралы баяндаманы министр М.Құл-Мұ­хам­мед жа­­сар ма екен... Әл­де О.Ыс­мағұлов... па? Кім жасаса да, көп жұрттың есінде аруаққа жасаған қиянатымыз, мазақ етуіміз тұрады емес пе? Қор­лық деген осы ғой. Жермен-жексен болып аласару, жерге кіру дегеніңіз де осы емес пе? Құдай басқа салған соң, амалымыз нешік?

«Қазақстан» ұлттық арна­сының 13 ақпандағы апталық шолу хабарында тарихшылар Абылай хан туралы ой-пікір­лерін айтып жатты.

Сонда өзге тарихшылармен жарысып, ака­де­мик-антро­полог О.Ыс­ма­ғұлов та сөйлеп қалды. Сонда ол кісі не айтты дейсіз ғой... «Абылай хандікі» деген атақты зорлап таңған мүрдені әлі зерттеп жүр екен. Содан ол кісінің (Абылай ханның) жамбас сү­й­е­гінен атқа көп отыр­ған­ды­ғының бір бел­гісін аң­дап қап­ты. (Атқа көп отыру да сүйек­тің Абылайдікі екенін «анық­тай» түскендей). ХVIII ғасырда қазақтарда көліктің жараулысы ат бол­ғаны белгілі. О.Ыс­ма­ғұлов ерін­­бей зерттесе, сол ғасырға тән жамбас сү­йектерінің бәрі­нен де атқа көп отырған­дық­тың бел­гілері табылуы мүмкін. «Мен не дей­мін, домбырам не дейді» де­генді жұрт осындайда айтқан ғой. О.Ысмағұловты тыңдаса­ңыз, мүрденің Абы­лай­дікі еке­нін халыққа әбден мойындатып болғандай.

Ендеше, жабылып ақыл қо­сайық. Мүрденің қол сүйек­терін тағы бір қарап шықса, Абылайдың домбыра тарт­қаны да (күйлер шығарған ғой) айқындалуы мүмкін...

Тағы бір сүйектеріне үңіле түс­се, ханның көп әйел алға­нына да көз жеткізе алады. Және осы айтып отырған­да­рымыз сүйекті О.Ысмағұ­лов­ша зерттеу ерекшеліктері ре­тінде кейінгі ұрпаққа аңыз болып қалар еді...

Осылай етсек жұрт мойындай қоя ма деп те бас қа­тыратын ештеңе жоқ. Өзде­рімен өздері болып, гуіл­десіп, бірін-бірі өтірік мақ­та­ғандар... өрекпіп, дүріл­де­сіп қол ұрып жатқандар... кім­нің сөзіне құлақ асып, қай­сы­бір істің ақ-қарасын аңдап жат­қандай... Ағайын, айыпқа бұ­йыр­ма­ғай, біздің қоғамның жай-күйі осындай халде. Осын­дай дә­ре­жеде!

...Сонымен, Абылай хан мүр­десінің «қайта жерленуі» барысындағы «жерленгеннен» кейінгі былықтарды айтып біттім-ау деп ойлаймын. Қорытындысында ел прези­дент­інің атына екі хат (бірі газет арқылы, екіншісі ресми түрде) жаздым. Одан артық не істеуіме болады?! «Сонда осы ісіңнен не таптың?» - деп сұрайтындарға алдымен көр­ген бейнет-кедергілерімді тіз­­белеп шыққаныммен, жеткен жетістігім деп, бірдеңе айтуға ұятты болып отырған жай бар... Биліктің есігі мен терезесін қайта-қайта қағып жүріп алған жауабыма оқыр­мандар қана­ғаттана қоймас, бірақ бары - осы...

Дегенмен осындай бей­нет-кедергіні арқама таңып берген тағдырыма да өкпе­леуге болмас. Мен мақала­ларым, хаттарым арқылы ар-ұят, аруақ­тардың алдындағы, тарих пен ғылым алдындағы жауапкер­шілік жайлы ой-пі­кір­­лер айтумен бірге, белгілі дәрежеде ұлтымыздың намысын да қор­ғаған сияқтымын.

Өйткені хан­ға да, президентке де жасалған құрмет пен қиянат сол елдің мемлекеттік мәр­тебесі, мемле­кеттік ар-намысы деңгейінде ғана өл­шенуге, әңгіме болуға тиіс жай­лар екенін есімізден шы­ға­рып алсақ, оны қайтадан есі­мізге түсіруіміз керек. Мем­лекеттік мәртебе мен ұста­ным­ды ұлық­тау деп осыны айтады!

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 09 (92) 09 наурыз  2011 жыл