Tughan elding dýr túlghalarynyng biri, aituly әdebiyetshi, memlekettik jәne halyqaralyq «Alash» әdeby syilyqtarynyng iyegeri, respublikagha enbegi singen qayratker, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Zeynolla Serikqaliyevting búl dýniyeden ótkenine de jeti jyldan astam uaqyt boldy. Artynda mol әdeby múrasy qaldy. Onyng qazirgi jay-kýii qanday? Kózi tirisindegi tirligi, әdeby orta, ýy túrmysyna aralasy qalay edi, júmys isteu ereksheligi she?

Mine, biz osynday súraqtardy onyng jary, belgili ghalym Mayra Satybaldiyevagha qoyghan bolatynbyz.

- Zekenning dýniyeden ótkenine de birshama uaqyt bolypty. Osy kezende ol kisining әdeby múrasyn jýielep, zerdeleude qanday is-әreketter jasalyndy?

- Ol auyrarynyng aldynda ghana «Arys» baspasyna syn kitabyn tapsyrghan-dy. Biraq onyng jeke jinaq bolyp shyqqanyn kóre almady. Odan song ózining songhy mezgilde qyzmet etken «Rariytet» baspasy onyng memlekettik syilyq alghan «Altyn jamby» dep atalatyn syn kitabyn Ziy-naida Yakovlovna Kimning audarmasymen «Zolotaya emblema» degen atpen orys tilinde ja-riyalady.

Tughan elding dýr túlghalarynyng biri, aituly әdebiyetshi, memlekettik jәne halyqaralyq «Alash» әdeby syilyqtarynyng iyegeri, respublikagha enbegi singen qayratker, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Zeynolla Serikqaliyevting búl dýniyeden ótkenine de jeti jyldan astam uaqyt boldy. Artynda mol әdeby múrasy qaldy. Onyng qazirgi jay-kýii qanday? Kózi tirisindegi tirligi, әdeby orta, ýy túrmysyna aralasy qalay edi, júmys isteu ereksheligi she?

Mine, biz osynday súraqtardy onyng jary, belgili ghalym Mayra Satybaldiyevagha qoyghan bolatynbyz.

- Zekenning dýniyeden ótkenine de birshama uaqyt bolypty. Osy kezende ol kisining әdeby múrasyn jýielep, zerdeleude qanday is-әreketter jasalyndy?

- Ol auyrarynyng aldynda ghana «Arys» baspasyna syn kitabyn tapsyrghan-dy. Biraq onyng jeke jinaq bolyp shyqqanyn kóre almady. Odan song ózining songhy mezgilde qyzmet etken «Rariytet» baspasy onyng memlekettik syilyq alghan «Altyn jamby» dep atalatyn syn kitabyn Ziy-naida Yakovlovna Kimning audarmasymen «Zolotaya emblema» degen atpen orys tilinde ja-riyalady.

«Zeynollanyng 70 jyldyghyna oray әueli ýsh tomdyghyn, odan song segiz tomdyghyn shygharamyz» degen әngime bolyp, osyghan oray dosy Zúlqarnay Sahiyev biraz ter tókti. Biraq týrli sebepter boldy ma, qaydam, әiteuir әngime sony «qoy, boldy»-gha auysty. Qazirde «Rariytet» baspasy ýsh tomdyghyn shygharamyz degen pighylda jýrgen siyaqty. Basqa esh ózgeris joq.

- Zekeng múraghatynda búryn esh jerde jariyalanbaghan qoljazbalary bar ma edi?

- Shynymdy aitsam, men onyng múraghatyna dendep kirisip, әr dýniyesin paraqtaghan eshtenem joq. Áytse de onda jariyalanbaghan dýniyeler az siyaqty. Zekeng óz isine asqan úqypty edi ghoy. Árbir jana dýniyesin der kezinde bas-tyryp, týrli basylymdargha jóneltip otyratyn jәne әr materialynyng jaryq kóruin qadaghalaytyn. Áytse de ýide belin bughan qaghazdary kóp. Didar Amantay, Áliya Bópejanova siyaqty dostary «qaghazdaryn qarayyq, retteyik» dep, qayta-qayta mazalap jýr. Kelip jatsa, kóredi. Nening bar, nening joghyn naqtylaydy ghoy.

Al ózime salsa, Zeynekennen biraz nәrse qalghan siyaqty bolady da túrady. Ýide buma-buma týiinshekter barshylyq. Kezinde: «Osylardyng bәrin ne isteymiz, mynau sarghayghan gazet qiyndylary nege kerek?» - degenimde, ol sәl ghana jymighan qalpy: «Az uaqyt shyda, bәrine de kezek keledi», - deushi edi. Endi, mine, aramyzda ol jaq. Álgi qaghazdardy aqtaru, irikteuding kezegi bizge de jetken siyaqty. Biraq arada qansha uaqyt ótti, әli de sol bayaghy «qol tiymeydi» degen dәlel bar.

- Ol kisi tәulikting qay shaghynda júmys istegendi jaqsy kórushi edi?

- Aldymen aitarym, Zeynolla shygharmashylyq demalys alyp, ailap jazu ýsteline baylanyp kórgen joq. Údayy qyzmette jýrdi. Ol tәulikting kýndizgi segiz saghatynda enbek zanyna say júmysta bolady. Sodan song ýige kele sala tamaghyn ishedi de, birden úiqygha ketedi. Týngi saghat 12-1-lerde túryp ap, jazu-syzuyna kóshedi. Saghat tanghy 4-5-terde qaytadan jata qalyp, 8-derde júmysyna ketetin.

- Kezekti enbek demalysyn qalay paydalanatyn? Bir jaqtargha barushy ma edi?

- Ár týrli. Keyde Qap tauyna joldama alyp, jazushylardyng shygharmashylyq ýilerinde demalatyn. Aragha 2-3 jyl salyp, ózining tughan auyly Ganushkinge baryp, apa-qaryndasy, tuystaryna qydyratyn. Onda da aghayyngha degen sәlemi 3-4 kýnnen әri aspay, qaytadan jazu ýsteline tanylatyn. Ol úzaq jazghandy jaqsy kóretin, bar ómiri kitap oqu, jazumen ótti ghoy.

Jazudan qoly bosasa, jayau jýrgendi, taugha kóterilip, qydyrghandy qalaytyn. Abay men Jambyldyn, Qanysh pen Ghabittyng mereytoylaryna oray ótkizilgen 100-150 shaqyrymdyq jayau jýristerge qatysty. Mahambetting 200 jyldyghyna oray Atyrau - Qaraoy baghytyndaghy jýriske osynshalyqty qatysqysy kelgen. Biraq mendegen auru mýmkindik bermedi.

Ol sol auyryp jýrgeninde biraz qalamger bop Mekkege qajylyqqa bardy. Áytse de óte sharshap, kónili pәs bolyp qaytty. Zekeng - tabighatynda aqtarylyp, syr ashugha joq, tomagha túiyq jan. Biraq sol sapardan oralghanda: «Mekkege adam kóp barady eken. Degenmen bәri birdey qúdaygha qúlshylyq qúryp, payghambargha degen senimmen emes, әnsheyin daqpyrt, baylyq shashugha qúmar siyaqty. Shynayy sezim, jýrek tazalyghy joq. Men kórgenning kóbi qúdaysyz, jeke bastyng jalghan mәrtebesin izdegender. Teginde olar óte qauipti», - degeni bar.

- Zeynolla aghanyng adam retindegi qanday erekshelikterin aitar ediniz?

- Ol pende bolyp bireudi jamandamaytyn. Jaqsy kórgenin de, únatpaghanyn da kóp sezdirmeytin. Bir sózben aitqanda, onda janymen aqtarylyp, jýregin jalanashtau degen joq. Áytse de ýige bireu kep, qonaq bolsa, qúraq úshyp, ayaghynyng úshymen jýretin. Keng otyryp, әngimeleskendi qalaytyn. Onda adamdy han dep, qara dep bólu joq, jýregi qalay qabyldasa, solay syilaytyn. Biraq maghan «ýige kelgen qay qonaqty da jayrandap qabyldap, jaqsy dәm úsyn, kýlimdep shygharyp sal» dep eskertip otyratyn. Al ekeuara otyrghanda, ol eshkimdi jamandyqqa qimaytyn. Óz basym onyng barlyq kónil kýiin tek kózinen ghana úghatynmyn. Onyng kózi eshteneni jasyryp kórgen joq.

- Ol kisi ýy ishinde qazan-oshaqqa aralasyp, qolyna pyshaq, ojau ústaytyn ba edi?

- Joq, ondaymen isi bolmaytyn. Keyde men úzaq issapargha ketip bara jatsam, kýndelikti jeytin taghamyn әzirlep, tek jylyta qoyatynday qalypta qaldyryp ketsem, qaytyp oralghanda әlgilerding ýstinen az-múz shúqyghany bolmasa, eshbirining múrtyn búzbaytynyn kóretinmin. Kerek deseniz, dýkenderdegi nannyn, sýtting baghasy, ózine qajetti kóilekting mólsherin de bilmeytin. Ákelseng - kiyedi, dayyndasang - ishedi, jeydi, qalghany - jazu ghana. Sodan song kýndelikti júmysyn biletin.

Birde bazar aralap jýrsek, bireulerding saudalasyp, kerildeskenin túra qap, tyndap túr. Men búl nege qyzyghyp ketti eken dep: «Nemene, әlgi zatty sening de alghyng kelip ketti me?» - desem, «Jogha, ýp-ýlken adamdardyng týkke túrmaytyn birdene ýshin ónesh sozyp, saudalasqany qyzyq ta», - dep mәz bolady.

Taghy birde júmystan oralsam, «Mayra-au, men bir keremet bal alyp qoydym, dәmi tamasha!» degeni. Men bir ynghaysyzdyqtyng bolghanyn bayqadym da: «Onyndy qaydan aldyn?» - dep edim, «Ýige әkeldi», - deydi.

«Tatyp kórding be?» - deymin men.

«Nege tatam, ózi ýige әkelip túr emes pe?»

Men ýndemedim.

Sóitse, seker qosyp, qoymaljyndanghan sirop eken. Osyny aitqanymda ol:

«Jaqsy, ózim óz bolghaly alghan dәmim ghoy. Qajet bolsa, bir jyl jalasam da, tauysarmyn», - dep, renjip qaldy. Men juyp-shaydym. «Dýniyening bәri sen siyaqty tek adaldar ghana emes, aramza, ótirikshiler de bar. Sondyqtan búl jalghan aldau men aldanudan da túrady», - dep edim, ol: «Tirlikte tәtti de bar, ashy da az emes», - dep qosyp qoydy.

- Ol ózining qazaq әdebiyetinde tiri Belinskiy ekenin biletin be edi?

- Biletin. Biraq ony qyzmetinde paydalanbaytyn. Ol ómirde (әdebiyette) aitam degenin aitty. Zeynollanyng aitqany kóbine songhy sóz bolatyn. Onyng ghylymy izdenisterining birazy dýniyeden ótken klassikter tuyndylaryn taldau, býgingining kózqarasymen bagha beru, saralau bolyp keletin. Árbir izdenisin ayaqtaghan sayyn, sonysyna quanyp, shattanatyn.

Bir qaraghanda, onyng әdebiyettegi tústastary ylghy bir túlghaly, týrli janrdyng alyptary bolatyn. Olar ózderi jayly Zeynollanyng zerdelep, jazghanyn qalaytyn. Tipti keybiri múnyng moynyn búrmaghanyna renjip: «Sen ylghy da әdebiyetting ólgen alyptary turaly jazasyn. Sonda sening bizdi jazuyng ýshin óluimiz kerek pe?» - dep qaghytatyn.

- Siz qalay oilaysyz, ol nege ghylym doktory bolmady?

- Kezinde búl súraqty kóp adam ózine de qoyatyn. Sonda ol jauap bermey, berse de: «Ataghy darday bolsa da, aty shyqpaghan, zaty joq, әdil sózden ada, jaghympaz doktorlar kóbeyip ketti. Solardyng arasynda ózim ketip qalmayynshy dep qaymygham», - deytin. Biraq ol talay qorghaushylargha opponent boldy. Sonda olar kóptegen doktordan kandidat Zeynekenning týiindegen oiyn dúrys jәne әdil dep otyratyn.

Ásirese jastargha qol úshyn kóbirek bergendi jaqsy kóretin jәne bir ereksheligi - әdeby óndeu, resensiya berude tek qútylu ýshin emes, baryn salyp, әr isti yqylasymen isteytin.

Ol ómirde kóbine óziniki emes, ózgening sharuasymen әure bolyp jýretin. Al әlgindey ghylymy ataq jóninde aita qalsan: «Mening adamdar arasynda akademik ataghym emes, tek Zeynolla Serikqaliyev degen atym qalsa jaraydy», - deytin.

Osy arada bir syrdy ashsam, men onyng әielimin ghoy, soghan say býiregim oghan kóbirek búratyn da shyghar, talay ghylymy kenes, qorghaularda onyng minberge kóteriluining ózi ýlken bedel, shynayy bagha edi ghoy. Onysyn eshuaqytta búldap ta kórgen joq, búldamaytyn da. Eshqashan syr ashyp, ózine aitylghan nebir jyly sózdi ýige aityp kelmeytin.

- Ádebiyetshiler arasynda ony jaqsy kórmeytin qalamger joqqa tәn. Biraq ol kisining shyn dostary kimder edi?

- Ol ras, Zeynollanyng jora-joldasy kóp edi. Bәrimen de sәlemi týzu, jaqsy qarym-qatynasta bolatyn. Tәjikelesip, bet jyrtysqan biri joq. Biraq ol óz qúrdastaryna asqan qúrmetpen qaraytyn. Tipti olardyng keybir oghash qylyqtaryn da joqqa shygharyp otyrushy edi. Aghalaryna da tilekshi. Hamza Esenjanov, Tayyr Jarokov, Ábu atamyz, onyng qyzy Rayhan apay, Júmeken Nәjimedenov, Asqar Sýleymenovterge degen sýiispenshiligi joghary boldy. Olardyng júbaylary, aghayyn-tuystarymen aralasy ýzilmeytin. Ásirese Asqardyng anasy Aytolyny óz anasynday syilaytyn. Asqardyng tughan, qaytqan kýnderinde apaygha mindetti týrde әdeyilep sәlem berip, әngimesin tyndaytyn, dosyn eske alatyn.

Ózi qaytys bolarynyng aldynda Aytolygha qalayda bir sәlem bergendi qalady. Biraq mendegen auru tóseginen túrghyzbady. Túra almaytynyn bildi. Sosyn maghan: «Mayra, sen Aytolygha bar, sәlem ber! Asqardyng tughan kýnimen (29 jeltoqsan) qúttyqtap, «jýzge jetiniz!» dep tileu tile, «qyryqtyng biri - qydyr, biz jetpesek te, ol jeter», - dedi. Men aitqanyn oryndadym.

Álginde aitqan Rayhan apay ekeui qatty dos bolatyn. Anda-sanda ol kisi: «Zeynolla, as salyp qoydym, kelip jep ketinder», - dep telefon shalatyn. Sosyn ekeui mәz bolyp, úzaq-úzaq әngimelesushi edi.

Sol siyaqty Júmeken agha ýiindegi Nәsip jengemiz de Zeynolla qaytys bolghanda: «Júmekenim ólgenmen, ony óltirmeytin Zeynollam bar deushi edim. Endi kimge ýmit artamyz? Mening Júmekenim shynymen de ólgen eken ghoy, búdan bylay ol joq bizge», - dep eniregende, etegi jasqa tolghan.

- Ol kisi aurudy qalay qabyldady? Qorqaq pa edi?

- Zeynolla úzaq auyrdy. Bir jaghynan aldanyp qaldy. Dәrigerler eki jylday әureledi, tórt ret tereng taldau jasap, synama aldy. Joqtan ózge dәlelder aityp, eng sonynda kelip bauyr asty bezden týsken qaterli isik dep tapty.

Shyny kerek, oghan deyin Zeynolla tipti de auyryp kórgen emes. Soghan say bastapqyda aurudy moyyndamady. Onyng ýstine dәrigerding әr týrli saraptary ony oilandyrghan da joq. Áytse de ol sonynda tәbetining nasharlap, az uaqytta 16 keli salmaq joghaltqanyna kýdiktenip: «Osy men rak emes pe ekem?» - dep, emdeu oryndarynan qashatyndy shyghardy. Biraq uayym jep, shaghym aityp kórgen joq. Esh tapsyrma da aitqan emes. Mýmkin ol ózining búl ómirde qúday bergen ózine tәn mindetti abyroymen oryndaghanyna sendi me?..

Solay degenmen de, onyng ómirde ókinishti jaylary kóp edi. Artynda úrpaq qalmady. Alghashqy joldasy Elimirany óte jaqsy kóretin. Onyng suretin óle-ólgenshe kitap sóresinen alghan joq. Men de oghan esh qarsylyq bildirgen emespin. Áytse de ol bәibishesi turaly birde-bir әngime aityp kórgen emes. Bar-joghy «Myna surette júmysyng bolmasyn» dep bir ret eskertti. Keyinnen búl mәseleni janghyrtqan emespiz.

Shyndyghynda, ol әdebiyet ýshin tughan jan edi. Ony Zeynolla (Qabdolov) aghasy aitqanday, «ardyng isi» dep biletin. Soghan say ol әr kýnin әdebiyetke arnap, ony qyzghyshtay qoryp, ýkileytin, janyna balap ótti. Sondyqtan ony qazaq әdebiyetinen bólip qarau mýmkin emes siyaqty.

- Otbasynda qalay ómir sýrdinizder, bәri de tәtti me?

- Men Zekenmen 18 jasymda tanystym. Onda ol QazPIY-ding aspiranty, men II kurs studenti bolatynmyn. Aragha on jyl salyp ýilendik, 26 jyl bir shanyraqtyng astynda ómir sýrdik. Bәri de keremet dey almaymyn. Óitkeni ómir ghoy, týrli jaghdaylar bolady. Biraq ol qashan da úzaq kýndik issapardan da, kýni boyghy júmystan da ýige jetkenshe asyghatyn jәne qashan da tabaldyryqtan attaghanda jýzinde әdemi bir jymighan jylylyq bolatyn. Men ony ylghy da saghynyp, kýtip otyratynmyn.

Ol qoly bosta dombyra tartyp, kýy shalghandy únatatyn, mening key-keyde әn salghanymdy qalaytyn.

Ol óz ortasynda asa bedeldi iri túlgha edi. Men ýshin Zeynolla Serikqaliyev - úly adam. Al úlylardyng úlyqtar isi kóp bolady. Olar úmytylmaydy da. La-yymda ol qazaq әdebiyeti ýshin de sol qalypta qalsa eken dep oilaymyn.

- Súhbatynyzgha rahmet!

Biz biletin biregey synshy Zeynolla Serikqaliyev - әdebiyet ýshin qaytalanbas iri túlgha. Jastardyng janashyry, júrtshylyqtyng sýiiktisi edi. Oghan osy әngime arqyly taghy da bir kóz jetkizuge bolatyn siyaqty. Jatqan jering jayly, topyraghyng torqa bolsyn, asyl agha!

Ótepbergen Álimgereev

http://www.aorda.kz/?p=10625