Qazirgi tanda Qaraghandy oblysynyng eldi mekenderindegi, qalalaryndaghy, audan ortalyqtaryndaghy kóshe ataularynyng basym kópshiligi últtyq bolmysymyzgha mýlde say kelmeydi. Kóshe ataularynyng Qazaqstan tarihyna qatysy joqtyghy óz aldyna, kópshiligi, tipti maghynadan júrday ataular. Búny resmy organnyng ózi rastay alady. Atap aitqanda, Qaraghandy oblysynyng Tilderdi damytu jónindegi basqarmasy jaqynda audan, qala kóshelerining ataularyna saraptama jýrgizgen bolatyn. Sol saraptama audan, qalalardaghy kóshe ataularynyng kóbisining el tarihyna eshqanday qatysy joq, jat ataular ekenin, sondyqtan qazirgi talaptargha say etip, memlekettik sipatymyzgha sәikes týbegeyli retteudi qajet etetinin kórsetip berdi.

Qazirgi tanda Qaraghandy oblysynyng eldi mekenderindegi, qalalaryndaghy, audan ortalyqtaryndaghy kóshe ataularynyng basym kópshiligi últtyq bolmysymyzgha mýlde say kelmeydi. Kóshe ataularynyng Qazaqstan tarihyna qatysy joqtyghy óz aldyna, kópshiligi, tipti maghynadan júrday ataular. Búny resmy organnyng ózi rastay alady. Atap aitqanda, Qaraghandy oblysynyng Tilderdi damytu jónindegi basqarmasy jaqynda audan, qala kóshelerining ataularyna saraptama jýrgizgen bolatyn. Sol saraptama audan, qalalardaghy kóshe ataularynyng kóbisining el tarihyna eshqanday qatysy joq, jat ataular ekenin, sondyqtan qazirgi talaptargha say etip, memlekettik sipatymyzgha sәikes týbegeyli retteudi qajet etetinin kórsetip berdi.
Mysaly, Shahtinsk qalasyndaghy 214 kóshening 12-ning atauy ghana qazaqsha atalghan. Saran qalasyndaghy 210 kóshening 11-i ghana qazaq tilinde. Qaraghandy qalasynyng Qazybek by audanynda 253 kóshe bar, sonyng 32-si ghana qazaqsha, al Oktyabri audanyna qarasty Prishahtinsk eldi mekeninde 204 kóshening tek 12-si, Mayqúdyqta 96 kóshening nebәri 6-uy ghana qazaqsha. Temirtau qalasynda - 10,5%, Priozersk qalasynda - 14,7%, Balqash qalasynda - 25% Jezqazghan qalasynda - 30,5%, Osakarov audanynda - 4,1%, Búqar jyrau audanynda - 13,8%, Abay audanynda - 19,3% qúrasa, jalpy oblys boyynsha kóshe ataularynyng memlekettik tildegi payyzy 35,6% ghana qúraydy. Osydan-aq boljay beriniz, qayda túryp jatqanynyzdy.
«Toponimikalyq jýktemeleri joq, moralidyq túrghydan eskirgen, últtyq bolmysymyzgha mýlde jat: Qaraghandy qalasynda «Storojevaya», «Udarnaya», «Benzinnaya», «Nasypnaya», «Skladskaya», «Otvalinaya», «Leskova», «Motornaya», «Zonalinaya», «Kochegarka», «Zvezdnaya», «Revolusionnaya», «Tulenina», «Hrustalinaya» t.b., Saran qalasynda «Bezymyannyi», «Veselyi», «Zelenyi» siyaqty eshqanday syn kótermeytin kóshe ataulary kóptep kezdesse, qazaq últy basym Shet audanynda «Dorojnaya», «Mira», «Stepnoy», «Garajnaya», «Rudnichnaya», «Sovetskaya», «60 let Oktyabrya», Úlytau audanynda «Ogorodnaya», «Sentralinaya», «Shkolinaya», «Mira», «Sadovaya», Qarqaraly audanynda «Ozernaya», «Zarechnaya», «Leniyn», «Komsomol», «Novaya» siyaqty kósheler de kezdesedi.
- Tәuelsizdigimizding 20 jylynyng әr jylynda audan, qalalarymyzda bir-bir kósheden ózgertkenning ózinde әr qala, әr audanda 20 kóshe atauy qazaqshalanar edi. Biraq atqarushy biylik organdary tarapynan eshbir qimyl jasalmaghany kórinip túr. Jergilikti biylik organdary túrghylyqty halyqtyng basym kópshiligi basqa últ ókilderi bolghandyqtan, olardy qazaqshagha ózgertu mýmkin emes degendi jeleu etedi. Búl biylikting dәrmensizdigin kórsetedi. Qajet jaghdayda atqarushy organdardyng ókilderi halyqpen tyghyz júmys jasap, týsindirip, kóshe ataularynyng býgingi basqa tildegi atauy ne qalagha, ne memleketimizge eshqanday qatysy joq ekenin dәleldep, onyng ornyna osy ólkege, qalagha qatysy bar ataulardy úsynyp nemese osy ónirden shyqqan belgili qogham qayratkerleri, ziyaly azamattar, enbegi singen túlghalardy úsynsa, qay últ ókili bolsa da týsinistikpen qarar edi. Ókinishke qaray, onday júmys joq, - deydi oblystyq Tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy Hamit Omarov.
Osy mәselege qozghau salyp, siresken sendi búzbaqshy bolghan til basqarmasy biylghy jyl basynda barlyq audan, qala әkimderining atyna Tәuelsizdigimizding 20 jyldyq merekesine oray moralidyq túrghydan eskirgen, mәn-maghynasy joq kósheler ataularyn ózgertu sharalaryn qolgha alu turaly arnayy qatynas joldap, úsynystar jasaghan edi.
Alayda osy bir tamasha bastamanyng joly bolmaytyn siyaqty. «Bastaghan isterinizden ne nәtiyje shyqty?» dep habarlasqanbyz jaqynda. Basqarma mamandarynyng jauaby kónilimizdi su sepkendey basty.
- Ony iske әzir asyra almaytyn siyaqtymyz. Óitkeni Onomastika jónindegi tújyrymdamanyng kýshin jongy jәne әkimshilik-aumaqtyq qúrylys turaly zannyng qayta qaralyp jatqanyna baylanysty atau beruge marotoriy jariyalandy ghoy, - deydi basqarmanyng bas mamany Sәule Jemisbekqyzy.
2005 jyly bir top ziyalynyng bastamasymen qaraghandylyqtar «Golubye Prudy» degen yqshamaudangha әnshi-kompozitor, kýresker Mәdy Bәpiyúlynyng esimin beru jóninde bastama kóterdi. Búny sol audan túrghyndarynyng birqatary, tipti ózge últ ókilderi de qúptaghan. Amal neshik, «sen tiymesen, men tiymen, badyraqkóz» sayasatyn myqtap ústanghan onomastikalyq komissiya sol bastamanyng jelkesin mәslihattyng qarauyna jetkizbey qidy. «Mәdy esimin «eski әuejay» audany manynda salynatyn jana yqshamaudangha beremiz» dep qashpaghan qashardyng uyzyna jarytty da qoydy.
2006 jyly Alash kósemi Álihan Bókeyhanovtyng 140 jyldyghy qarsanynda qaraghandylyqtar onyng esimin oblys ortalyghynyng bir kóshesine nemese yqsham audanyna beru jóninde úsynys jasady. Bastamashylardyng kózdegeni - Qaraghandynyng ortalyghyndaghy Lenin atyndaghy kóshe. Búl tandau tegin jasalmaghan. Halyqtyng ruhyna ot berip, sanasynda silkinis tughyzu, qúldyq psihologiyadan aryltugha qadam jasau edi maqsat. Onomastikalyq komissiya búl úsynysty da jórgeginde túnshyqtyrdy. Syltau-«tújyrymdama boyynsha bir adam esimi respublika aumaghynda ýsh retten artyq berilmeui kerek. Álihan atynda Qazaqstanda tórt nysan bar». Tújyrymdamamen júmys istegish Qaraghandy onomastikalyq komissiyasynyng mýshelerin oblysta Lenin esimimen atalatyn 16 kóshe bar ekeni nege oilandyrmaydy eken? Shyntuaytynda, mәsele tújyrymdamada emes, komissiya mýshelerining niyetinde túrghan edi. Qaranyz, 2007 jyly Qarqaraly qalasynyng bir kóshesine Álihan esimi berildi. Sonda, ol audanda zang basqa bolghany ma? Joq. Sol zan. Sol tújyrymdama. Artyqshylyq - ol jaqta últtyq sana-sezimi joghary azamattardyng basym bolghanynda.
Oblys ortalyghynda qazaqtyng birtuary - Álihangha kóshe beru mәselesi komissiya aldyna songhy 4-5 jylda birneshe ret baryp, birneshe ret qaytty. Basqasyn qoyyp, Alash kósemin kózge ilmeu, túrghyndardyng kóshe atauyn ózgertuge degen yntasyn kýrt tómendetti, ruhy basyldy. Qazirde búl mәselege júrttyng nemqúraylylyqpen qaraytyny bayqalady.
Endigi ýmit - onomastika jóninde jana zannyng qabyldanuynda. Áytpese әkimdik janyndaghy ózindik pikiri joq, jaltaq onomastikalyq komissiyalar kóshe ataularyn últtyq mýddege say retteudi jýzdegen jyldargha sozuy bek mýmkin. Sondyqtan zanda mәn-maghynasy joq jәne tarihi, sayasy mazmúny eskirgen kóshe ataularyn jappay ózgertu jýiesi mindetti týrde qarastyryluy tiyis.

Qambar AHMETOV,
Qaraghandy

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8733&Itemid=2