Сібір ормандарында жан сақтаған Сәдуақас Ғылманидің еңбектерін жариялаудамыз

- Дихан Қамзабекұлы, әңгімеміздің әлқиссасын дәстүрлі сауалдан бастасақ. Сіз Жүсіпбек Аймауытовтың 5 томдық шығармалар жинағын шығардыңыз, Қошке Кемеңгерұлы туралы зерттедіңіз, Смағұл Сәдуақасұлына қатысты бірқатар жұмыстар атқардыңыз. Жалпы, Алаштануға қалай келдіңіз? Бүгінге дейін ойға алған жұмыстарыңыздың қаншалықты бөлігін атқарып үлгердіңіз?

- Бұл сауалыңыз ақсақалдарға қойылатын сұрақ іспетті екен. Әрине, Құдай қаласа, жоспарымыз, алдағы уақытта іске асыруға тиіс еңбегіміз әлі де көп деп есептеймін. Яғни, орындағанымыздан орындамағанымыз көп адамдармыз. Ал, Алаш тақырыбына, Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлерін зерттеуге уақыттың белгілі мүмкіндік туғызуы алып келді. Нақты айтқанда, аталған тақырыпқа жағдайдың тууынан, жалпы, қазақтың ниетіне берген Тәуелсіздіктің, сонымен бірге, Тәуелсіздікке дейінгі қалыптаса бастаған атмосфераның арқасында келдік. Өйткені, мен 1990 жылы Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогоикалық институтын бітірдім. Арасында әскери борышымды өтеуге бармағанымда, бұдан ерте бітіріп, жағдай мүлде басқаша құрылып кетер ме еді, кім білсін?!..

Сібір ормандарында жан сақтаған Сәдуақас Ғылманидің еңбектерін жариялаудамыз

- Дихан Қамзабекұлы, әңгімеміздің әлқиссасын дәстүрлі сауалдан бастасақ. Сіз Жүсіпбек Аймауытовтың 5 томдық шығармалар жинағын шығардыңыз, Қошке Кемеңгерұлы туралы зерттедіңіз, Смағұл Сәдуақасұлына қатысты бірқатар жұмыстар атқардыңыз. Жалпы, Алаштануға қалай келдіңіз? Бүгінге дейін ойға алған жұмыстарыңыздың қаншалықты бөлігін атқарып үлгердіңіз?

- Бұл сауалыңыз ақсақалдарға қойылатын сұрақ іспетті екен. Әрине, Құдай қаласа, жоспарымыз, алдағы уақытта іске асыруға тиіс еңбегіміз әлі де көп деп есептеймін. Яғни, орындағанымыздан орындамағанымыз көп адамдармыз. Ал, Алаш тақырыбына, Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлерін зерттеуге уақыттың белгілі мүмкіндік туғызуы алып келді. Нақты айтқанда, аталған тақырыпқа жағдайдың тууынан, жалпы, қазақтың ниетіне берген Тәуелсіздіктің, сонымен бірге, Тәуелсіздікке дейінгі қалыптаса бастаған атмосфераның арқасында келдік. Өйткені, мен 1990 жылы Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогоикалық институтын бітірдім. Арасында әскери борышымды өтеуге бармағанымда, бұдан ерте бітіріп, жағдай мүлде басқаша құрылып кетер ме еді, кім білсін?!..

Міне, біз оқу бітірген жылдары Алаш зиялылары ақталып, Ғылым академиясында олардың мұрасын жинайтын топтар құралып жатты. Мен институтта қалдырылғаныммен, Ғылым академиясына шақырылып, ұстазым, академик Серік Қирабаев мемлекет тарапынан қаржы бөлінгенін, сондықтан, архивтерге бару үшін жастарды іздеп жатқанын айтты. Бізге студент кезімізде төтеше жазуды оқытқан болатын. Ал, архивтегі материалдар араб қарпінде. Ескі қолжазбаларды, газеттерді жинау керек. Сөйтіп, 90-жылы Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтына жұмысқа бардым. Осы бағытпен Мәскеу, Петербор, Орынбор, Омбы, т.б. Ресей қалаларында, сондай-ақ, Ташкент, Уфа, Қазан секілді қалаларда болып, Мағжанның, Жүсіпбектің, Әлиханның, Қошкенің, т.б. зиялыларымыздың алғашқы жинағын шығардық. Бұл бізге уақыттың бұйыртқан дүниесі еді. Қатарымызда біраз азаматтар болды. Сөйтіп 90-жылдары бір-бір Алаш тұлғасын алып, зерттеу үрдіске айналды.

- Еуразия ұлттық университеті жанындағы өзіңіз тікелей жетекшілік ететін «Алаш» институты қандай жұмыстар атқаруда?

- Бұл орталық - «Алаш» мәдениет және рухани даму институты деп аталады. Жалпы, ғылыми-зерттеу институттарының құрылуы тоқсаныншы жылдардың соңына сәйкес келеді. Ғылым академиясының жағдайы қиындаған сол кезеңде ғылыми зерттеулер университеттерге жүктелсін деген нұсқаулар болды. Оған ғалымдардың да ниеті түзу болып, қолдау білдірді. Өйткені, Ғылым академиясының ахуалы қоғамдық ғылымға қарай беталып бара жатты. Алаш Орданың, Түркістан автономиясының 90 жылдығы қарсаңында Үкімет, белгілі бір жауапты атқарушы органдар тарапынан ештеңе атқарылып жатпағанын байқадық. Сондықтан, мүмкіндігімізше, орталықтар, ғылыми-зерттеу институттарын ашсақ деген талабымыз болды. Бұл ізгі ой Қазақстанның бірнеше өңірінен байқалды. Мысалы, Семейден, Оралдан, Алматыдан және бізден (Астанадан - ред.) көрініс тапты. 2006 жылы университеттің Ғылыми кеңесінде, сондай-ақ, БҒМ Ғылым комитетінде бекітіп, «Алаш» мәдениет және рухани даму институтын құрдық. Институттың негізгі бағыты үш саланы қамтиды. Бірінші, мәтін даярлау. Екінші, мәтінге сараптау жүргізу. Үшінші, Алаш зиялыларының еңбегін бүгінгі тәжірибеге енгізу. Осы үш бағытта қатар жұмыс жасадық.

2007 - 2009 жылдары аралығында Астана қаласында Оразгүл Асанғазы жетекшілік ететін Тілдерді дамыту басқармасымен бірігіп, Алашқа қатысты 50-ге тарта іс-шара өткіздік. Одан кейін шет елдерде орыс және Еуропа тілдерінде 50-ге тарта мақала жарияладық. Шын мәнінде, институт дегеніміз не? Бұл - шағын топ. Біздің қазіргі қаржы көзіміз - байқаулар. Негізі, кез-келген ғылыми жобалардың қаржы көзі бір жобалардың негізінде қалыптасады. Біз «Аджип» компаниясының оқулықтар шығару жөніндегі жобасын ұтып алған едік. Бұл оқулықтарды да Алаш идеясына бағындырдық. Яғни, француз, ағылшын, неміс тілдерінде қазақ тілі мен мәдениетінің оқу құралдарын шығарудамыз. Оның екеуі, француздар мен ағылшын тіліндегі оқулық жарыққа шықты. Бұл оқулықтарға да Алаштың идеясы, жолы енгізіліп жатыр. Алаш қайраткерлері де кезінде оқулық жазған. Осы жәйттерді жеткізуге тырыстық. Содан кейін жобаның ақшасын үнемдеп, оны басқа да шараларға жұмсап жатырмыз. Мәселен, «Алаш және жәдитшілдік», «Еуразиялық мәдениет сөздігі», «Тарих түсіндірме сөздігі» секілді еңбектер әзірледік. Сондықтан, институтымыз Еуразия ұлттық университеті құрамында жұмыс жасағанымен, Астана қаласы көлемінде конференциялар, мәдени шаралар өткізуге ұйытқы болып келеді. Алаш тақырыбына байланысты Астанада өтіп жатқан көп жиындардың басы-қасынан табылатын себебіміз де осы. Бұл институтта адамдардың жігері бар. Институтың құрамында 16 адам қызмет жасайды. Оның ішінде, ақсақалымыз, академик Серік Қирабаевтан бастап, бүгінгі магистрант, ізденімпаз жас азаматтарға дейін еңбекке тартып, Алаш бағытына жұмылдырып отырмыз. Сондай-ақ, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргіземіз. Мысалы, өткен жылдың үлкен жаңалығы - Сәдуақас Ғылмани деген қайраткеріміздің тұлғасын ашу болды. Бұл кісінің мықтылығы - 1926 жылдан бастап 1946 жылға дейін қудаланған. Шын мәнінде, ол да Алаш зиялылары қатарында атылып кету керек еді. Бірақ, Сәдуақас Ғылмани Мұстафа Шоқай секілді қуғындауға қарсы күрестің басқа жолын таңдаған. Ол НКВД жендеттерінен Сібір ормандарында бой тасалаған. Өте діндар адам болғандықтан молда ретінде қудаланған. Қудаланған жылдарының барлығын өлеңге түсіріп, қолжазба жазып отырған. 1931 және 1934 жылдар аралығында жазылған дүниелерінің барлығын аталған қолжазба негізінде дайындап, «Сәдуақас Ғылмани шығармалары» деген бір томдық кітап шығардық. «Ел-шежіре» баспасынан шықты. Бұл - біздің институтымыз үшін мәртебе болды.

Кеңес өкіметі 1929 жылдардан бастап Алаш зиялыларының барлығын ұстады. Одан кейінгі уақытта олардың шығармашылығы жәйлі ақпарат жоқ. Яғни, бұдан кейінгі кезеңде бүкіл ақындар «коммунизм» жырын, Мәскеуде бір зауыттың ашылуын, т.б. өндіріс, кәсіпорынға байланысты жырлайды. Халық трагедиясы жоқ сияқтанады. Осындай ауыр кезеңдегі ел тағдырын, халық трагедиясын Сәдуақас Ғылмани өз қолжазбаларында қалдырған. Сонымен қатар, Хайретдин Болғанбайдың кітабын шығардық. Алаш тақырыбына байланысты басқа да зерттеулер жүргізіп жатырмыз.

- Бұл қолжазбаларды қайдан таптыңыздар?

- Сәдуақас Ғылмани өте ұқыпты адам болған екен. Ол өз шығармаларының қолжазбасын балаларының қолдарына тапсырып кеткен. Алайда, балаларының өзі бізді алғашқыда түсінбеді. Ғылманидың балалары - жақсы адамдар. Бірақ, оларды заман қорқытып қойған. Мәселен, ең үлкен (110 мың сөзден тұратын) «Арабша-қазақша сөздікті» сол кісі дайындаған. Бірақ бұл мұрасы әлі жарыққа шықпай жатыр. Оның себебі, кезінде бұл сөздіктің қолжазбасын Ісмет Кеңесбаевқа апарып берген екен. Сол күйі сөздік жоғалып кеткен. Осы жәйттен кейін Сәдуақас Ғылмани ұрпағы қолжазбаны қай адамға сеніп тапсырсын?.. Біз оның қолжазбасын Ерейментаудағы бір ақсақалдың үйінен тауып алып, жарияладық. Содан кейін Ғылмани ұрпақтары бізге сеніп, қазір бірлесіп жұмыс жасап жатырмыз.

- «Алқа» бағдарламасы туралы «Қазақ әдебиеті» газетінде бірнеше дүркін мақалаларыңыз жарияланды. Бұл тақырыпта Мәмбет Қойгелді ағамыздың да мақалалары берілді. Біріңіз әдеби, біріңіз саяси-тарихи тұрғыда талдадыңыздар. Осындай ғылым төңірегіндегі таластар керек деп ойлайсыз ба?

- Әрине, керек. Себебі, бұл материалдар 50-60 жыл жарияланбай, көлеңкеде жатты. Ал, енді жариялауды бастап жатқан кезде ол туралы әбден шатастырылған деректердің көп екенін байқадық. Сондықтан, бұл туралы таластар аса қажет. Мен Мәкеңді қатты сыйлаймын. Мәмбет Қойгелді - өте білікті ғалым. Ол кісі өз ұстанымында, мен өз ұстанымымда қалдым. Негізі, мен талдаудың көзі мәтін деп есептеймін. Мәтіннен көп нәрсе шығады. Өз басым «Алқа» жалғыз Мағжанның мұрасы дегенге үзілді-кесілді қарсымын. Мұны «Алқаның» мәтіні айтып тұр ғой. Мәселен, сіз туралы біреудің айтқанынан гөрі, сізбен сөйлескенім, шығармашылығыңыз туралы біреудің айтқанынан гөрі, өзімнің оқығаным маңызды. Менің түсінігім осылай. Бұл мәселеде көп талас бар. Мәселен, кеше Астанада Алаш мәселесіне орай үлкен конференция өтті. Сонда Әлихан Бөкейханға тиесілі шығармалар қатарына бүркеншік есіммен жазылған басқа азаматтардың туындылары еніп кеткені туралы айтылып жатыр. Бұл да -таласты нәрсе. Мұнда да әр ғалымның өз ұстанымы бар. Сондай-ақ, мұны ХХ ғасыр басындағы псевдонимдер аясында да қарауға болады.

Бүркеншік есіммен жазуға цензура да әсер етті

- ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының бүркеншік аттары туралы таратып айтсаңыз?

- Жалпы, бізге псевдониммен жазу бізге ХІХ-ХХ ғасырдағы орыс мәдениетінен келді. Орыс ғалымдары даярлаған екі томдық псевдонимдер туралы сөздікті көргенмін. Мықты деген орыс классиктерінің, публицистерінің барлығының бүркеншік есімдері болған. Меніңше, бұл үрдіс сол ғасырдағы мәдениеттің орнығуымен қабаттас жүрген сияқты. Кезінде Крыловтың мысалдары жарыққа шықты, білесіз. Мәселен, сол кездерде адамға бірден айту тосындау көрінген. Сондықтан да, адамдарды аңға теңеу арқылы оның мінез-құлқын көрсетіп, түзетуді ойлаған гуманистік пікір алға шықты. Шығармада автор есімінің көрсетілуі  - міндетті түрде авторының кім екеніне, оның әлеуметтік жағдайына, ортасына, басқа да сәттеріне бойлатып кетеді. Ал, бүркеншік атпен жазу - оның авторына қатысты дүниелерді көп қазбаламай, шығармаға назар аудартады.

ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінде жарияланған псевдонимдер туралы профессор Бейсенбай Кенжебаевтың «Бүркеншік есімдер хақында» деген мақаласы бар. Жалпы, ертеде өтіп кеткен азаматтардың еміс-еміс айтқан пікірлері болмаса, бұл мәселені қайта зерттеу көп талас тудырып жатыр. Сондықтан, псевдониммен жазған шығармаларды ғалымдардың өз зерттеу объектісіне тартуын соншалықты қиғаш деп есептемеймін. Бірақ, псевдонимнің артында кім тұрғанын зерттеу де ғылымның негізгі мақсатына кіреді. Мысалы, Смағұл Сәдуақасұлын зерттеу барысында, оның «Сауықшыл», «Біреу» деген бүркеншік есімдері барын білдік. Байқасаңыздар, Жүсіпбек пен Мұхтар - «Екеу», Смағұл - «Біреу».  Қошке Кемеңгерұлының да бірнеше бүркеншік аттары бар. Әлихан Бөкейхан «Қыр баласы» болса, Қошке - «Ел баласы». Әлихан - «Статист» болса, Қошке -«Агроном». Псевдоним табу да үлкен мәселе. Соңғы кезде «Түрік баласы» деген бүркеншік есім Әлихандікі ма, әлде Міржақыптікі ме деген мәселе туындап жатыр. Мысалы, «Арыс ұлы» псевдониміне байланысты Сұлтанхан Аққұлұлының дәлелі өте күшті. Сұлтанхан: «Арысұлы» - Әлиханның бүркеншік есімдерінің бірі» дейді. Бұл туралы жазғанын оқығанмын. Сұлтекеңнің дәлеліне қосыламын. «Ән-күй һәм оның құралы туралы» дейтін Әлиханның классикалық мақаласы «Арысұлы» деген бүркеншік атпен шыққан. Бұл мақаланың Әлихан танымы мен парасатындағы дүние екендігі көрініп тұрады. Сондықтан, псевдонимдерді екшеу, бір жағынан, талас тудырса, бір жағынан, қызықты жәйт.

- Алаш зиялылары мақалаларына псевдонимдерді жиі пайдалануы сол кездегі цензураның әсерінен деп ойлайсыз ба?

- Цензураның әсерін ешкім жоққа шығара алмайды. Ол кезде Алаш зиялыларына цензура екі жақтан болды. Бірі - патша өкіметінің жандармерия жағынан болып, цензорлар арнайы жұмыс істесе, екіншісі, кеңестік кезеңдегі цензурасы айқын биліктің бақылауынан туындады. Сондықтан, тарихтың бұл күрделі кезеңінде зиялылар бүркеншік атты пайдаланды. Мысалы, 20-жылдары болған әдеби айтыстар бар. Өте қызық айтыстар. Арада 80-90 жыл өткеннен кейін қарасақ, азаматтардың екіге бөлінгенін, бірі әдебиеттің шын миссиясын түсінген адамдар болғанын, екіншісі, әдебиетті заманның құралына, үгіт-насихат жұмысына пайдаланғысы келгенін байқаймыз. Қазір әлгі әдебиетті заманаға бейімдемек болғандарға күліп қарайсыз. Бірақ сол заматтарда айтыс туды. Классикалық мақалалар сол кездерде псевдониммен жазылды. Әрине, псевдониммен жазылған соң әлгі автор белгісіз қалды ғой деген ой туады. Бірақ, Жаратқан бәрін көріп тұр. Кім жазды, кім ұлтқа, ұлттың руханиятына үлес қосты? Оның бәрі белгілі. Пендешілікпен айтқанымен, бүркеншік аттардың мазмұны, авторының білігі, көркемдік туралы ойы сол дәуірдің мәтінін кімнің қай дәрежеде түсінетініне байланысты ашыла береді.

- «Қазақ» газетінің цензоры болған Мұхамедияр Тұнғаншин туралы не айтасыз?

- Мұхамедияр - ХХ ғасыр басындағы қазақ оқығандарының ішінде өте бір күрделі тұлға. Қазақ құрылтайында М. Тұнғаншинді «патша өкіметінің жандармериясымен байланыста болды» деген айыппен залдан шығарып жібергені белгілі. Сонымен бірге, ол 1917 жылдары Ахмет Байтұрсынұлымен бірге Кирревкомда қатар жұмыс істеген. Бұл жерде екеуінің де кешегі идеялық қарсыласымен қатар отырып, бірге жұмыс істеуі ойландырады. Қазір біз де өте күрделі әрі қызық кезеңде өмір сүріп отырмыз. Кеше ғана бірлес, пікірлес болған азаматтар екі лагерьге шығып кетеді. Кеше ғана бір-бірімен өте сыйлас болған адамдар бір-біріне қару жұмсауға дейін барады. Кеше ғана бірінсіз-бірі жүре алмайтын азаматтар көре алмайтын дәрежеге жетеді. Бұл да - қоғамның қайшылығы. Бұл қайшылықты біздің зиялылар да ерте көрген. Оны коммунист пен ұлтшылдың әңгімесінен, диалогтарынан байқайсыз.

Мәселен, Мұхтар Әуезовтің 20-жылдардағы әңгімелерін алып қарасаңыз, осы қайшылықты көрсетеді. Осындай Қошке Кемеңгерұлының әңгімелері бар. Ғаббас Тоғжановтың «Екеудің әңгімесі» деген шығармасы бар. Ол бүкіл білімін, білігін коммуниске салады. Бірақ, ұлтшылдың да көзқарасын көрсетіп береді. Сондықтан «Екеудің әңгімесі» хатқа түсіп, оқырманға кеңінен жетіп жатса, өте пайдалы болар еді.

- Мұндай әңгімелер Жүсіпбек Аймауытұлы шығармаларында да кездеседі. «Елеусіз ерлер» атты әңгімесінде дәл осы жәйттер сөз болады ғой...

- Иә, Жүсіпбекте де бар. Оның әйгілі «Ақбілек» романының ішінде де кездеседі. Бұл романда кейіпкерлер аузымен сол кезеңдегі пікір қайшылықтары, айтыстар шынайы бейнеленеді. Смағұл Сәдуақасұлының 2 томдық кітабына енген «Салмақбай, Мақамбет» атты шағын ғана әңгімесі бар. Жуырда «Абай.кз» ақпараттық порталына қайта жарияладым. Бір эпизод. Бірақ бүкіл қазақ зиялыларының бітіспей, қайда барарын білмей, бір ортадан шығып, бір ауамен тыныстап, бірге оқыса да саяси жүйеге байланысты көзқарасының екіге жарылғаны суреттеледі. Ал, тұрмыстық жағдайдағы күрделілікті жазуға М. Әуезов, Ж. Аймауытовтар барды. Өйткені, олар үлкен суреткерлер еді.

Адамның санасындағы өзгерістер, оның екіге жарылуы бүгінгі күннің де проблемасы.

Радлов отырған жерде Әлекең отырмайтын

- Бір мақалаңызда Мұстафа Шоқайдың Т. Жүргенов, Әлекең туралы айтқанын келтіресіз. Мұстафа Шоқай да, Әлихан Бөкейхан да өте принципшіл тұлғалар ғой. Осы екі тұлғаның арақатынасы туралы не айтасыз?

- Екеуі де қазақтың баласы. Бірақ екі ортада (туған өлкелері жағынан айтып отырмын), екі жағдайда өскен. Әлихан Бөкейхан: «Түркістан автономиясына қосылу - мойынға тас байлап суға секіргенмен бірдей» деді. Құдай оның аузына сондай сөз салды. Егер Әлихан Мұстафа өмір сүрген Түркістанда өссе, мұсылмандық бағытын, түркістандықтар байланысын, басқа да Түркістанға тән күрделі жәйттерді көріп өссе, тура Мұстафа болар еді. Сол сияқты Мұстафа Шоқай Әлихан өмір сүрген ортада өссе, Әлихан болар еді деп ойлаймын. Екеуінің де харизмасы өте мықты. Екеуі де бір дәуірдің титандары.

Олардың өзара байланысы өте жақсы болды. Мұстафа Әлиханға қарағанда жас. Сондықтан, Әлихан Мұстафаның Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясында жұмыс жасауына ықпал етті. Тіпті, Мұстафа Шоқай эмиграцияда жүрген кездегі естеліктерінде Әлиханның В. Радловпен байланысын жазады. Әлихан Радловқа айтады екен: «Сіз үлкен орындарда қызмет істейсіз, қазақ сияқты құқығы тапталған ұлттардың тағдырын еуропалықтарға жеткізіп отырыңыз» деп. Сонда Радлов: «Тағдыр деген болады. Сіздер, қазақ ұлтының маңдайына жазылған тағдырына көнулеріңіз керек» депті. Осыған Әлихан қатты қарсылық танытқан. Мұстафа Шоқай: «Осы сөзден кейін Әлихан Бөкейхан В. Радлов отырған жерде отырмайтын, көрсе бұрылып кететін. Оның ұстанымы осындай болды. Радловтар үшін қазақ халқы зерттеуші жинаған кептірілген көбелек сияқты еді» дегенді жазады. Яғни, көбелекті ұстап алып, қанатын қарап, түсін, тұрқын зерттеп жатқан сияқты. Радлов қазақ фольклорын, тағдырын, тағы басқа жәйттерін жақсы біледі. Бірақ ішіне үңілгісі келмейді. Өйткені, «тағдыры солай». Осы естелігі арқылы Мұстафа Шоқай Әлиханның принципіне деген құрметін көрсетіп отыр. Мұстафа да өз кезегінде сондай принципшіл адам. Ендігі жағдай қалай болды?

Өкінішті нәрсе өте көп. Біздің бағытымыз белгілі, Тәуелсіздік заманында отырмыз. Біздің де күрделі мәселелеріміз өте көп. Сол сияқты 1917 жылғы оқиғадан кейін Мұстафа Шоқай бірден шешім шығарды. Большевизм опа бермейді. Эмиграцияға кетті. Ал, Әлихан ату жазасы алдындағы соңғы сөзінде: «Мен совет өкіметін сүйген жоқпын, бірақ мойындадым» деді. Ал, М.Шоқай кеңес өкіметін сүйген де, мойындаған да жоқ. Оның себебі неде десеңіз, Әлекеңнің достары, таныстары болсын, совет өкіметінің құрамында жүріп, біраз нәрсені түзетеміз деген гуманистік ойда жүрді. Тағы бір қызық мәселе. М.Шоқай 1917 жылғы оқиғаларға байланысты: «Біз үлкен империяның қармағына түсіп қалдық, Әйтпесе, өзгелерден кем емес мемлекет құрар едік» дейді. Уысқа түсті, жағдай өзгерді. 20-жылдары Алаш зиялыларының бәрі Ташкентке барды. Олар 1929 жылға дейін Түркістанды паналады. Егер, Әлихан айтқандай, «Түркістанға қосылу мойынға тас байлап, суға түскендей» болса, бұлар Ташкентте неге жүр? Оны айтасыз, қазақтың біраз зиялысы (ішінде М.Әуезов те бар) басмашылар ішіне де барған ғой. Сондықтан, олардың әрқайсысын күрделі контексте қарауымыз керек. Әрқайсысының ұстанған принципі дұрыс. Бірақ олар оған өз шындығы тұрғысынан келді. Сондықтан біз екі тұлғаға да ықыласты болуымыз керек. Бірақ, лидер - Әлихан. Өйткені, қазақтың тағдырымен тағдырлас, қазақтың мұңымен мұңдас, әбден қайнауынан шыққан Әлихан еді. Ал, Мұстафаның өскен ортасы оны түркістаншыл етіп шығарды. Олардың идеясы бірін-бірі толықтырады.

Әуезовтің өзі іздеген неміс саяхатшысының кітабын тәржімалаудамыз

- Алаш зиялылары мен қазақ оқығандарына кеңестік билік «жапон тыңшысы», «ағылшынның империалистік саясатын жақтаушы» сынды айыптаулар тақты. Осы айыптаулардың негізінде бір шындық бар ма? Мәселен, Алаш зиялылары аз уақыт автономия құрған кезде батыс елдерімен, Жапониямен байланыс орнатты деп ойлайсыз ба? Бұл туралы қандай деректер бар?

- Деректер бар.  1917 жылы патша тақтан түскеннен кейін, Ресей басшысыз қалды. Бірнеше топтар арасында саяси амалдар жүріп жатты. Келешекте тарих «жазалайды» деп кім ойлайды? Сенің жағдайың шиеленіссе, өз тағдырыңды өзің шешуің керек қой. Бұл жерде де осылай. 1917 жылы Алаш зиялылары Қытайға елші жіберген. Жапонияның консулдарына да адамдар салған. Колчакқа да адам жіберген. Орыстың басқа да саяси топтарымен мәмілелесу жағдайында болған. Казачествомен де жұмыс жасаған. Ал, өзімізбен туыстас халықтармен арадағы байланысқа сөз жоқ. Мұның барлығы өте түсінікті нәрсе. Бірақ, кейін ілік іздеген кезде міндетті түрде кеңес өкіметі «шпион» деп бекер айып тақпады. Сырттай жала жабу оқиғалары көп болғанымен, кеңестіктер де алаштықтардың сыртқы байланыстарды орнатқанын біліп отыр. Бұл мәселе бойынша патша өкіметі тұсында жандармерия да жұмыс жасаған. Бірінші және екінші Дума таратылған кезде (екеуі де үш айдан жұмыс жасаған) Әлихан Бөкейхан Шаймерден Қосшығұл деген білікті азаматты Түркияға жібереді. «Түркияның Парламентіне барып сөйле, қазақтың тағдырын айт» дейді. Екіншіден, 1910 жылдары елімізге Түркияның үлкен елшілігі келіп, қазақтың тағдырымен танысып, кейін олар Австрияға барады. Австрияның премьер-министріне барып, қазақтың тағдырын айтып, Түркістанмен айналысу керектігі турасында сөз қозғайды. Бұл дипломатиялық миссиялар бойынша Алаш зиялылары жұмыс жасағанында дау жоқ. Сондай-ақ, 20-жылдары да Қазақстанға көптеген шетелдіктер келген. Бұл туралы бір еңбекті тауып, даярлап жатырмыз. Неміс еврейі Макс Кучинскийдің 1924 жылы қазақ даласын аралауы туралы. Олар қазақ даласын аралап, зиялылармен жүздескен. Олар жәй ғалымдар емес, батыстың белгілі топтарының мүддесін көздей келеді. Қай заманда болсын, зерттеушілер екі бағытты, саяси-дипломатиялық және ғылыми бағытты ұстанған ғой. Макс Кучинскийдің еңбегін Германияның кітапханаларынан таптық. Бұл еңбекті кезінде М.Әуезов те іздеген екен. «Степь и ее обитатели» атты кітап. Қазақ тілінде «Дала және оның адамдары» аталынған бұл кітапта қазақтың жағдайы айтылады. Қазіргі кезде неміс тілінен аудару үстіндеміз. Бір, екі жыл көлемінде жарық көріп қалуы мүмкін.

- Көрші орыс халқы соңғы кезде кеңестік заман ұмыттырған ақсүйектігіне қайта оралғысы келіп, империялық мүддеге адалдық танытқан ұлдарын насихаттауды қолға алып жатыр. Екі-үш жыл бұрын «Адмираль» көркем фильмі шықты. Осы фильмнің қаһарманы Колчактың қазақ халқына жасаған қиянатын білеміз. Оның Алаш зиялыларымен бір мезетте өкімет құрғанын білеміз. Алаш ұлдарын жақтырмай сөйлегені де тарихта бар. Алайда, Колчак құрған өкіметтің өмір сүруі Алаш автономиясының ғұмырынан аз болды. Жалпы, патшалық Ресей құлағаннан кейінгі көптеп құрылған түрлі автономиялар мен мемлекеттік құрылымдар арасында «Алаш орда» автономиясының барлығынан ұзақ жұмыс істеуі неліктен деп ойлайсыз?

- Біріншіден, Ресей алдымен өз ішін реттеп алуды ойлады. Ресей империясының құрамындағы көптеген ұлыстарды, әр жерде бой көрсеткен жеке өкіметтік құрылымдарды әскери күшпен тез-тез басып алып, жаныштау, билік басынан қуу амалдарын қолданды. Екіншіден, бізді олар оп-оңай қармаққа түсіреміз деп есептеді. Әліби Жангелдин сияқты қайда барарын білмей жүрген адамдарды қазақтың өзіне қарсы қолданды. Мұстафа Шоқайдың естелігінде: «Жангелдин келді. Бірлесіп жұмыс жасайық, еліміз бір екен, қыпшақпыз деді. Мұның алдында бір мәрте көргенмін. Ол кезде Жангелдин дүние жүзін аралаймын деп дуылдап жүретін» дегенді жазады. Яғни, Ә. Жангелдинде энергия көп. Ол да пассионар тұлға болуы мүмкін. Ол әлемді аралап шықты. Әлемді аралағанда кім оны қаржыландырды?.. Сіз қазір Алматыдан Астанаға жетуге әжептәуір қиналасыз. Ал, көлігі, қаржысы  кем ана замандағы қозғалыстың қиындығын кім есептейді?

Сондықтан, Ресей алдымен өз ішін реттеуге жұмылып, екіншіден, біз секілді ұлттық автономиялармен жұмыс жасауды қолға алды. Бір мезгілде бұл мәселеге бас ауыртқанында шүбә жоқ. Мысалы, 20 жылдың күзінде қазақ автономиясы құрылды. Бұл автономияның құрылуына қазақтың зиялылары үлкен жеңіс ретінде қараған. «Біраз уақыт өтеді. Сол кезде біз мұның қадіріне жетіп, советтік болса да біздің, қазақтың автономиясы деп қарайтын кезіміз болады» деседі. Бұл - тарих. Адамдар күресті. Саяси текетірес болмаса, бұл автономия да берілмес еді. Колчак сияқты тұлғалар Ресейдің амандығы мен патша алдындағы адалдығы үшін күресті. Қазір Ресейде ұлттық мәселе қайнап жатыр. Олар мұны жақсы көтерді. Сондықтан, Колчак Ресей тарихындағы үлкен тұлға болып қала береді. Ал, біз олардың мемлекетшілдік мүддесіне қызыға отырып, өзіміздің тарихымызды жасауымыз керек. Колчактың кемшіліктеріне объективті түрде қарауымыз керек. Лениннің өзі біздің саясаткерлермен ойнады. Бұл жерде де бізге абырой әперген жерін айтуымыз керек. Казачествоның төбесін ойып, шекара мәселесін шешіп берді.

- Сонда Лениннің Алаш зиялыларымен қарым-қатынасы гуманистік тұрғыда өрбіді демексіз бе?.. Екі арадағы қатынас тағылымы бүгін қалай бағалануы керек?

- Ленин гуманизмінен том-том кітап жазған ағаларымның көзі тірі. Бірақ солардың бір-екеуі ғана өз позициясына адал болып қалды. Сондықтан мен мәселені өз тақырыбыма қатысты ғана айта аламын. Меніңше, Ленин Алаш тұлғаларының білігін, тәжірибесін мойындады. Кейінгі совет пен Алаштың арасын, арасалмағын большевиктік пиғыл, советтік-тапшылдық біржақтылық, сыңарезулік шешті. Мұның террормен басталып, террормен аяқталатыны түсінікті еді.

Бүгін әр қаласында Ленин ескерткіші самсаған солтүстік көршіміз біздің Тәуелсіздік құндылығымызды мойындайды деп айта алмаймын. Ендеше, Тәуелсіздік үшін күрескендер де олар үшін маңызды емес. Биліктегі зорлары «ХХ ғасырдың үлкен апаты - Кеңес Одағының ыдырауы» деп жар салса, нені діттегені түсінікті шығар.

Қазір АҚШ Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін жанын береді. Себебі, ол - Ресейдің мәңгілік жауы. Сондықтан Қазақстан сияқты Ресейдің айналасындағы елдердің бүтіндігі оларға аса қажет. Алаш тағылымы «Алыстан да, жақыннан да жау іздеме, елдіктің жолын ізде» дегенді аманаттайды.

Сұхбаттасқан - Думан АНАШ.

Дихан Қамзабекұлы,

филология ғылымдарының

докторы, профессор

«Абай-ақпарат»