ديحان قامزابەكۇلى: «الاش تۇلعالارىنا ىقىلاستى بولۋىمىز كەرەك»
ءسىبىر ورماندارىندا جان ساقتاعان سادۋاقاس عىلمانيدىڭ ەڭبەكتەرىن جاريالاۋدامىز
- ديحان قامزابەكۇلى، اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن ءداستۇرلى ساۋالدان باستاساق. ءسىز جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعاردىڭىز، قوشكە كەمەڭگەرۇلى تۋرالى زەرتتەدىڭىز، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا قاتىستى بىرقاتار جۇمىستار اتقاردىڭىز. جالپى، الاشتانۋعا قالاي كەلدىڭىز؟ بۇگىنگە دەيىن ويعا العان جۇمىستارىڭىزدىڭ قانشالىقتى بولىگىن اتقارىپ ۇلگەردىڭىز؟
- بۇل ساۋالىڭىز اقساقالدارعا قويىلاتىن سۇراق ىسپەتتى ەكەن. ارينە، قۇداي قالاسا، جوسپارىمىز، الداعى ۋاقىتتا ىسكە اسىرۋعا ءتيىس ەڭبەگىمىز ءالى دە كوپ دەپ ەسەپتەيمىن. ياعني، ورىنداعانىمىزدان ورىنداماعانىمىز كوپ ادامدارمىز. ال، الاش تاقىرىبىنا، الاش قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن زەرتتەۋگە ۋاقىتتىڭ بەلگىلى مۇمكىندىك تۋعىزۋى الىپ كەلدى. ناقتى ايتقاندا، اتالعان تاقىرىپقا جاعدايدىڭ تۋىنان، جالپى، قازاقتىڭ نيەتىنە بەرگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ، سونىمەن بىرگە، تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى قالىپتاسا باستاعان اتموسفەرانىڭ ارقاسىندا كەلدىك. ويتكەنى، مەن 1990 جىلى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگويكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىردىم. اراسىندا اسكەري بورىشىمدى وتەۋگە بارماعانىمدا، بۇدان ەرتە ءبىتىرىپ، جاعداي مۇلدە باسقاشا قۇرىلىپ كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!..
ءسىبىر ورماندارىندا جان ساقتاعان سادۋاقاس عىلمانيدىڭ ەڭبەكتەرىن جاريالاۋدامىز
- ديحان قامزابەكۇلى، اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن ءداستۇرلى ساۋالدان باستاساق. ءسىز جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعاردىڭىز، قوشكە كەمەڭگەرۇلى تۋرالى زەرتتەدىڭىز، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا قاتىستى بىرقاتار جۇمىستار اتقاردىڭىز. جالپى، الاشتانۋعا قالاي كەلدىڭىز؟ بۇگىنگە دەيىن ويعا العان جۇمىستارىڭىزدىڭ قانشالىقتى بولىگىن اتقارىپ ۇلگەردىڭىز؟
- بۇل ساۋالىڭىز اقساقالدارعا قويىلاتىن سۇراق ىسپەتتى ەكەن. ارينە، قۇداي قالاسا، جوسپارىمىز، الداعى ۋاقىتتا ىسكە اسىرۋعا ءتيىس ەڭبەگىمىز ءالى دە كوپ دەپ ەسەپتەيمىن. ياعني، ورىنداعانىمىزدان ورىنداماعانىمىز كوپ ادامدارمىز. ال، الاش تاقىرىبىنا، الاش قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن زەرتتەۋگە ۋاقىتتىڭ بەلگىلى مۇمكىندىك تۋعىزۋى الىپ كەلدى. ناقتى ايتقاندا، اتالعان تاقىرىپقا جاعدايدىڭ تۋىنان، جالپى، قازاقتىڭ نيەتىنە بەرگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ، سونىمەن بىرگە، تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى قالىپتاسا باستاعان اتموسفەرانىڭ ارقاسىندا كەلدىك. ويتكەنى، مەن 1990 جىلى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگويكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىردىم. اراسىندا اسكەري بورىشىمدى وتەۋگە بارماعانىمدا، بۇدان ەرتە ءبىتىرىپ، جاعداي مۇلدە باسقاشا قۇرىلىپ كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!..
مىنە، ءبىز وقۋ بىتىرگەن جىلدارى الاش زيالىلارى اقتالىپ، عىلىم اكادەمياسىندا ولاردىڭ مۇراسىن جينايتىن توپتار قۇرالىپ جاتتى. مەن ينستيتۋتتا قالدىرىلعانىممەن، عىلىم اكادەمياسىنا شاقىرىلىپ، ۇستازىم، اكادەميك سەرىك قيراباەۆ مەملەكەت تاراپىنان قارجى بولىنگەنىن، سوندىقتان، ارحيۆتەرگە بارۋ ءۇشىن جاستاردى ىزدەپ جاتقانىن ايتتى. بىزگە ستۋدەنت كەزىمىزدە توتەشە جازۋدى وقىتقان بولاتىن. ال، ارحيۆتەگى ماتەريالدار اراب قارپىندە. ەسكى قولجازبالاردى، گازەتتەردى جيناۋ كەرەك. ءسويتىپ، 90-جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا جۇمىسقا باردىم. وسى باعىتپەن ماسكەۋ، پەتەربور، ورىنبور، ومبى، ت.ب. رەسەي قالالارىندا، سونداي-اق، تاشكەنت، ۋفا، قازان سەكىلدى قالالاردا بولىپ، ماعجاننىڭ، جۇسىپبەكتىڭ، ءاليحاننىڭ، قوشكەنىڭ، ت.ب. زيالىلارىمىزدىڭ العاشقى جيناعىن شىعاردىق. بۇل بىزگە ۋاقىتتىڭ بۇيىرتقان دۇنيەسى ەدى. قاتارىمىزدا ءبىراز ازاماتتار بولدى. ءسويتىپ 90-جىلدارى ءبىر-ءبىر الاش تۇلعاسىن الىپ، زەرتتەۋ ۇردىسكە اينالدى.
- ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ءوزىڭىز تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتەتىن «الاش» ينستيتۋتى قانداي جۇمىستار اتقارۋدا؟
- بۇل ورتالىق - «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتى دەپ اتالادى. جالپى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قۇرىلۋى توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا سايكەس كەلەدى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاعدايى قيىنداعان سول كەزەڭدە عىلىمي زەرتتەۋلەر ۋنيۆەرسيتەتتەرگە جۇكتەلسىن دەگەن نۇسقاۋلار بولدى. وعان عالىمداردىڭ دا نيەتى ءتۇزۋ بولىپ، قولداۋ ءبىلدىردى. ويتكەنى، عىلىم اكادەمياسىنىڭ احۋالى قوعامدىق عىلىمعا قاراي بەتالىپ بارا جاتتى. الاش وردانىڭ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا ۇكىمەت، بەلگىلى ءبىر جاۋاپتى اتقارۋشى ورگاندار تاراپىنان ەشتەڭە اتقارىلىپ جاتپاعانىن بايقادىق. سوندىقتان، مۇمكىندىگىمىزشە، ورتالىقتار، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن اشساق دەگەن تالابىمىز بولدى. بۇل ىزگى وي قازاقستاننىڭ بىرنەشە وڭىرىنەن بايقالدى. مىسالى، سەمەيدەن، ورالدان، الماتىدان جانە بىزدەن (استانادان - رەد.) كورىنىس تاپتى. 2006 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە، سونداي-اق، بعم عىلىم كوميتەتىندە بەكىتىپ، «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىن قۇردىق. ينستيتۋتتىڭ نەگىزگى باعىتى ءۇش سالانى قامتيدى. ءبىرىنشى، ءماتىن دايارلاۋ. ەكىنشى، ماتىنگە ساراپتاۋ جۇرگىزۋ. ءۇشىنشى، الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەگىن بۇگىنگى تاجىريبەگە ەنگىزۋ. وسى ءۇش باعىتتا قاتار جۇمىس جاسادىق.
2007 - 2009 جىلدارى ارالىعىندا استانا قالاسىندا ورازگۇل اسانعازى جەتەكشىلىك ەتەتىن تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىمەن بىرىگىپ، الاشقا قاتىستى 50-گە تارتا ءىس-شارا وتكىزدىك. ودان كەيىن شەت ەلدەردە ورىس جانە ەۋروپا تىلدەرىندە 50-گە تارتا ماقالا جاريالادىق. شىن مانىندە، ينستيتۋت دەگەنىمىز نە؟ بۇل - شاعىن توپ. ءبىزدىڭ قازىرگى قارجى كوزىمىز - بايقاۋلار. نەگىزى، كەز-كەلگەن عىلىمي جوبالاردىڭ قارجى كوزى ءبىر جوبالاردىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى. ءبىز «ادجيپ» كومپانياسىنىڭ وقۋلىقتار شىعارۋ جونىندەگى جوباسىن ۇتىپ العان ەدىك. بۇل وقۋلىقتاردى دا الاش يدەياسىنا باعىندىردىق. ياعني، فرانتسۋز، اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىندە قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋدامىز. ونىڭ ەكەۋى، فرانتسۋزدار مەن اعىلشىن تىلىندەگى وقۋلىق جارىققا شىقتى. بۇل وقۋلىقتارعا دا الاشتىڭ يدەياسى، جولى ەنگىزىلىپ جاتىر. الاش قايراتكەرلەرى دە كەزىندە وقۋلىق جازعان. وسى جايتتەردى جەتكىزۋگە تىرىستىق. سودان كەيىن جوبانىڭ اقشاسىن ۇنەمدەپ، ونى باسقا دا شارالارعا جۇمساپ جاتىرمىز. ماسەلەن، «الاش جانە جاديتشىلدىك»، «ەۋرازيالىق مادەنيەت سوزدىگى»، «تاريح تۇسىندىرمە سوزدىگى» سەكىلدى ەڭبەكتەر ازىرلەدىك. سوندىقتان، ينستيتۋتىمىز ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قۇرامىندا جۇمىس جاساعانىمەن، استانا قالاسى كولەمىندە كونفەرەنتسيالار، مادەني شارالار وتكىزۋگە ۇيىتقى بولىپ كەلەدى. الاش تاقىرىبىنا بايلانىستى استانادا ءوتىپ جاتقان كوپ جيىنداردىڭ باسى-قاسىنان تابىلاتىن سەبەبىمىز دە وسى. بۇل ينستيتۋتتا ادامداردىڭ جىگەرى بار. ينستيتۋتىڭ قۇرامىندا 16 ادام قىزمەت جاسايدى. ونىڭ ىشىندە، اقساقالىمىز، اكادەميك سەرىك قيراباەۆتان باستاپ، بۇگىنگى ماگيسترانت، ىزدەنىمپاز جاس ازاماتتارعا دەيىن ەڭبەككە تارتىپ، الاش باعىتىنا جۇمىلدىرىپ وتىرمىز. سونداي-اق، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز. مىسالى، وتكەن جىلدىڭ ۇلكەن جاڭالىعى - سادۋاقاس عىلماني دەگەن قايراتكەرىمىزدىڭ تۇلعاسىن اشۋ بولدى. بۇل كىسىنىڭ مىقتىلىعى - 1926 جىلدان باستاپ 1946 جىلعا دەيىن قۋدالانعان. شىن مانىندە، ول دا الاش زيالىلارى قاتارىندا اتىلىپ كەتۋ كەرەك ەدى. بىراق، سادۋاقاس عىلماني مۇستافا شوقاي سەكىلدى قۋعىنداۋعا قارسى كۇرەستىڭ باسقا جولىن تاڭداعان. ول نكۆد جەندەتتەرىنەن ءسىبىر ورماندارىندا بوي تاسالاعان. وتە ءدىندار ادام بولعاندىقتان مولدا رەتىندە قۋدالانعان. قۋدالانعان جىلدارىنىڭ بارلىعىن ولەڭگە ءتۇسىرىپ، قولجازبا جازىپ وتىرعان. 1931 جانە 1934 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان دۇنيەلەرىنىڭ بارلىعىن اتالعان قولجازبا نەگىزىندە دايىنداپ، «سادۋاقاس عىلماني شىعارمالارى» دەگەن ءبىر تومدىق كىتاپ شىعاردىق. «ەل-شەجىرە» باسپاسىنان شىقتى. بۇل - ءبىزدىڭ ينستيتۋتىمىز ءۇشىن مارتەبە بولدى.
كەڭەس وكىمەتى 1929 جىلداردان باستاپ الاش زيالىلارىنىڭ بارلىعىن ۇستادى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتا ولاردىڭ شىعارماشىلىعى ءجايلى اقپارات جوق. ياعني، بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە بۇكىل اقىندار «كوممۋنيزم» جىرىن، ماسكەۋدە ءبىر زاۋىتتىڭ اشىلۋىن، ت.ب. ءوندىرىس، كاسىپورىنعا بايلانىستى جىرلايدى. حالىق تراگەدياسى جوق سياقتانادى. وسىنداي اۋىر كەزەڭدەگى ەل تاعدىرىن، حالىق تراگەدياسىن سادۋاقاس عىلماني ءوز قولجازبالارىندا قالدىرعان. سونىمەن قاتار، حايرەتدين بولعانبايدىڭ كىتابىن شىعاردىق. الاش تاقىرىبىنا بايلانىستى باسقا دا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز.
- بۇل قولجازبالاردى قايدان تاپتىڭىزدار؟
- سادۋاقاس عىلماني وتە ۇقىپتى ادام بولعان ەكەن. ول ءوز شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن بالالارىنىڭ قولدارىنا تاپسىرىپ كەتكەن. الايدا، بالالارىنىڭ ءوزى ءبىزدى العاشقىدا تۇسىنبەدى. عىلمانيدىڭ بالالارى - جاقسى ادامدار. بىراق، ولاردى زامان قورقىتىپ قويعان. ماسەلەن، ەڭ ۇلكەن (110 مىڭ سوزدەن تۇراتىن) «ارابشا-قازاقشا سوزدىكتى» سول كىسى دايىنداعان. بىراق بۇل مۇراسى ءالى جارىققا شىقپاي جاتىر. ونىڭ سەبەبى، كەزىندە بۇل سوزدىكتىڭ قولجازباسىن ىسمەت كەڭەسباەۆقا اپارىپ بەرگەن ەكەن. سول كۇيى سوزدىك جوعالىپ كەتكەن. وسى جايتتەن كەيىن سادۋاقاس عىلماني ۇرپاعى قولجازبانى قاي ادامعا سەنىپ تاپسىرسىن؟.. ءبىز ونىڭ قولجازباسىن ەرەيمەنتاۋداعى ءبىر اقساقالدىڭ ۇيىنەن تاۋىپ الىپ، جاريالادىق. سودان كەيىن عىلماني ۇرپاقتارى بىزگە سەنىپ، قازىر بىرلەسىپ جۇمىس جاساپ جاتىرمىز.
- «القا» باعدارلاماسى تۋرالى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە بىرنەشە دۇركىن ماقالالارىڭىز جاريالاندى. بۇل تاقىرىپتا مامبەت قويگەلدى اعامىزدىڭ دا ماقالالارى بەرىلدى. ءبىرىڭىز ادەبي، ءبىرىڭىز ساياسي-تاريحي تۇرعىدا تالدادىڭىزدار. وسىنداي عىلىم توڭىرەگىندەگى تالاستار كەرەك دەپ ويلايسىز با؟
- ارينە، كەرەك. سەبەبى، بۇل ماتەريالدار 50-60 جىل جاريالانباي، كولەڭكەدە جاتتى. ال، ەندى جاريالاۋدى باستاپ جاتقان كەزدە ول تۋرالى ابدەن شاتاستىرىلعان دەرەكتەردىڭ كوپ ەكەنىن بايقادىق. سوندىقتان، بۇل تۋرالى تالاستار اسا قاجەت. مەن ماكەڭدى قاتتى سىيلايمىن. مامبەت قويگەلدى - وتە بىلىكتى عالىم. ول كىسى ءوز ۇستانىمىندا، مەن ءوز ۇستانىمىمدا قالدىم. نەگىزى، مەن تالداۋدىڭ كوزى ءماتىن دەپ ەسەپتەيمىن. ماتىننەن كوپ نارسە شىعادى. ءوز باسىم «القا» جالعىز ماعجاننىڭ مۇراسى دەگەنگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. مۇنى «القانىڭ» ءماتىنى ايتىپ تۇر عوي. ماسەلەن، ءسىز تۋرالى بىرەۋدىڭ ايتقانىنان گورى، سىزبەن سويلەسكەنىم، شىعارماشىلىعىڭىز تۋرالى بىرەۋدىڭ ايتقانىنان گورى، ءوزىمنىڭ وقىعانىم ماڭىزدى. مەنىڭ تۇسىنىگىم وسىلاي. بۇل ماسەلەدە كوپ تالاس بار. ماسەلەن، كەشە استانادا الاش ماسەلەسىنە وراي ۇلكەن كونفەرەنتسيا ءوتتى. سوندا ءاليحان بوكەيحانعا تيەسىلى شىعارمالار قاتارىنا بۇركەنشىك ەسىممەن جازىلعان باسقا ازاماتتاردىڭ تۋىندىلارى ەنىپ كەتكەنى تۋرالى ايتىلىپ جاتىر. بۇل دا -تالاستى نارسە. مۇندا دا ءار عالىمنىڭ ءوز ۇستانىمى بار. سونداي-اق، مۇنى حح عاسىر باسىنداعى پسەۆدونيمدەر اياسىندا دا قاراۋعا بولادى.
بۇركەنشىك ەسىممەن جازۋعا تسەنزۋرا دا اسەر ەتتى
- حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ بۇركەنشىك اتتارى تۋرالى تاراتىپ ايتساڭىز؟
- جالپى، بىزگە پسەۆدونيممەن جازۋ بىزگە ءحىح-حح عاسىرداعى ورىس مادەنيەتىنەن كەلدى. ورىس عالىمدارى دايارلاعان ەكى تومدىق پسەۆدونيمدەر تۋرالى سوزدىكتى كورگەنمىن. مىقتى دەگەن ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ، پۋبليتسيستەرىنىڭ بارلىعىنىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرى بولعان. مەنىڭشە، بۇل ءۇردىس سول عاسىرداعى مادەنيەتتىڭ ورنىعۋىمەن قاباتتاس جۇرگەن سياقتى. كەزىندە كرىلوۆتىڭ مىسالدارى جارىققا شىقتى، بىلەسىز. ماسەلەن، سول كەزدەردە ادامعا بىردەن ايتۋ توسىنداۋ كورىنگەن. سوندىقتان دا، ادامداردى اڭعا تەڭەۋ ارقىلى ونىڭ مىنەز-قۇلقىن كورسەتىپ، تۇزەتۋدى ويلاعان گۋمانيستىك پىكىر العا شىقتى. شىعارمادا اۆتور ەسىمىنىڭ كورسەتىلۋى - مىندەتتى تۇردە اۆتورىنىڭ كىم ەكەنىنە، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا، ورتاسىنا، باسقا دا ساتتەرىنە بويلاتىپ كەتەدى. ال، بۇركەنشىك اتپەن جازۋ - ونىڭ اۆتورىنا قاتىستى دۇنيەلەردى كوپ قازبالاماي، شىعارماعا نازار اۋدارتادى.
حح عاسىر باسىنداعى قازاق باسپاسوزىندە جاريالانعان پسەۆدونيمدەر تۋرالى پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ «بۇركەنشىك ەسىمدەر حاقىندا» دەگەن ماقالاسى بار. جالپى، ەرتەدە ءوتىپ كەتكەن ازاماتتاردىڭ ەمىس-ەمىس ايتقان پىكىرلەرى بولماسا، بۇل ماسەلەنى قايتا زەرتتەۋ كوپ تالاس تۋدىرىپ جاتىر. سوندىقتان، پسەۆدونيممەن جازعان شىعارمالاردى عالىمداردىڭ ءوز زەرتتەۋ وبەكتىسىنە تارتۋىن سونشالىقتى قيعاش دەپ ەسەپتەمەيمىن. بىراق، پسەۆدونيمنىڭ ارتىندا كىم تۇرعانىن زەرتتەۋ دە عىلىمنىڭ نەگىزگى ماقساتىنا كىرەدى. مىسالى، سماعۇل سادۋاقاسۇلىن زەرتتەۋ بارىسىندا، ونىڭ «ساۋىقشىل»، «بىرەۋ» دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدەرى بارىن بىلدىك. بايقاساڭىزدار، جۇسىپبەك پەن مۇحتار - «ەكەۋ»، سماعۇل - «بىرەۋ». قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ دا بىرنەشە بۇركەنشىك اتتارى بار. ءاليحان بوكەيحان «قىر بالاسى» بولسا، قوشكە - «ەل بالاسى». ءاليحان - «ستاتيست» بولسا، قوشكە -«اگرونوم». پسەۆدونيم تابۋ دا ۇلكەن ماسەلە. سوڭعى كەزدە «تۇرىك بالاسى» دەگەن بۇركەنشىك ەسىم اليحاندىكى ما، الدە مىرجاقىپتىكى مە دەگەن ماسەلە تۋىنداپ جاتىر. مىسالى، «ارىس ۇلى» پسەۆدونيمىنە بايلانىستى سۇلتانحان اققۇلۇلىنىڭ دالەلى وتە كۇشتى. سۇلتانحان: «ارىسۇلى» - ءاليحاننىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى» دەيدى. بۇل تۋرالى جازعانىن وقىعانمىن. سۇلتەكەڭنىڭ دالەلىنە قوسىلامىن. «ءان-كۇي ءھام ونىڭ قۇرالى تۋرالى» دەيتىن ءاليحاننىڭ كلاسسيكالىق ماقالاسى «ارىسۇلى» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن شىققان. بۇل ماقالانىڭ ءاليحان تانىمى مەن پاراساتىنداعى دۇنيە ەكەندىگى كورىنىپ تۇرادى. سوندىقتان، پسەۆدونيمدەردى ەكشەۋ، ءبىر جاعىنان، تالاس تۋدىرسا، ءبىر جاعىنان، قىزىقتى ءجايت.
- الاش زيالىلارى ماقالالارىنا پسەۆدونيمدەردى ءجيى پايدالانۋى سول كەزدەگى تسەنزۋرانىڭ اسەرىنەن دەپ ويلايسىز با؟
- تسەنزۋرانىڭ اسەرىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ول كەزدە الاش زيالىلارىنا تسەنزۋرا ەكى جاقتان بولدى. ءبىرى - پاتشا وكىمەتىنىڭ جاندارمەريا جاعىنان بولىپ، تسەنزورلار ارنايى جۇمىس ىستەسە، ەكىنشىسى، كەڭەستىك كەزەڭدەگى تسەنزۋراسى ايقىن بيلىكتىڭ باقىلاۋىنان تۋىندادى. سوندىقتان، تاريحتىڭ بۇل كۇردەلى كەزەڭىندە زيالىلار بۇركەنشىك اتتى پايدالاندى. مىسالى، 20-جىلدارى بولعان ادەبي ايتىستار بار. وتە قىزىق ايتىستار. ارادا 80-90 جىل وتكەننەن كەيىن قاراساق، ازاماتتاردىڭ ەكىگە بولىنگەنىن، ءبىرى ادەبيەتتىڭ شىن ميسسياسىن تۇسىنگەن ادامدار بولعانىن، ەكىنشىسى، ادەبيەتتى زاماننىڭ قۇرالىنا، ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا پايدالانعىسى كەلگەنىن بايقايمىز. قازىر الگى ادەبيەتتى زاماناعا بەيىمدەمەك بولعاندارعا كۇلىپ قارايسىز. بىراق سول زاماتتاردا ايتىس تۋدى. كلاسسيكالىق ماقالالار سول كەزدەردە پسەۆدونيممەن جازىلدى. ارينە، پسەۆدونيممەن جازىلعان سوڭ الگى اۆتور بەلگىسىز قالدى عوي دەگەن وي تۋادى. بىراق، جاراتقان ءبارىن كورىپ تۇر. كىم جازدى، كىم ۇلتقا، ۇلتتىڭ رۋحانياتىنا ۇلەس قوستى؟ ونىڭ ءبارى بەلگىلى. پەندەشىلىكپەن ايتقانىمەن، بۇركەنشىك اتتاردىڭ مازمۇنى، اۆتورىنىڭ بىلىگى، كوركەمدىك تۋرالى ويى سول ءداۋىردىڭ ءماتىنىن كىمنىڭ قاي دارەجەدە تۇسىنەتىنىنە بايلانىستى اشىلا بەرەدى.
- «قازاق» گازەتىنىڭ تسەنزورى بولعان مۇحامەديار تۇنعانشين تۋرالى نە ايتاسىز؟
- مۇحامەديار - حح عاسىر باسىنداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ ىشىندە وتە ءبىر كۇردەلى تۇلعا. قازاق قۇرىلتايىندا م. تۇنعانشيندى «پاتشا وكىمەتىنىڭ جاندارمەرياسىمەن بايلانىستا بولدى» دەگەن ايىپپەن زالدان شىعارىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، ول 1917 جىلدارى احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن بىرگە كيررەۆكومدا قاتار جۇمىس ىستەگەن. بۇل جەردە ەكەۋىنىڭ دە كەشەگى يدەيالىق قارسىلاسىمەن قاتار وتىرىپ، بىرگە جۇمىس ىستەۋى ويلاندىرادى. قازىر ءبىز دە وتە كۇردەلى ءارى قىزىق كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. كەشە عانا بىرلەس، پىكىرلەس بولعان ازاماتتار ەكى لاگەرگە شىعىپ كەتەدى. كەشە عانا ءبىر-بىرىمەن وتە سىيلاس بولعان ادامدار ءبىر-بىرىنە قارۋ جۇمساۋعا دەيىن بارادى. كەشە عانا ءبىرىنسىز-ءبىرى جۇرە المايتىن ازاماتتار كورە المايتىن دارەجەگە جەتەدى. بۇل دا - قوعامنىڭ قايشىلىعى. بۇل قايشىلىقتى ءبىزدىڭ زيالىلار دا ەرتە كورگەن. ونى كوممۋنيست پەن ۇلتشىلدىڭ اڭگىمەسىنەن، ديالوگتارىنان بايقايسىز.
ماسەلەن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 20-جىلدارداعى اڭگىمەلەرىن الىپ قاراساڭىز، وسى قايشىلىقتى كورسەتەدى. وسىنداي قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ اڭگىمەلەرى بار. عابباس توعجانوۆتىڭ «ەكەۋدىڭ اڭگىمەسى» دەگەن شىعارماسى بار. ول بۇكىل ءبىلىمىن، بىلىگىن كوممۋنيسكە سالادى. بىراق، ۇلتشىلدىڭ دا كوزقاراسىن كورسەتىپ بەرەدى. سوندىقتان «ەكەۋدىڭ اڭگىمەسى» حاتقا ءتۇسىپ، وقىرمانعا كەڭىنەن جەتىپ جاتسا، وتە پايدالى بولار ەدى.
- مۇنداي اڭگىمەلەر جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى شىعارمالارىندا دا كەزدەسەدى. «ەلەۋسىز ەرلەر» اتتى اڭگىمەسىندە ءدال وسى جايتتەر ءسوز بولادى عوي...
- ءيا، جۇسىپبەكتە دە بار. ونىڭ ايگىلى «اقبىلەك» رومانىنىڭ ىشىندە دە كەزدەسەدى. بۇل روماندا كەيىپكەرلەر اۋزىمەن سول كەزەڭدەگى پىكىر قايشىلىقتارى، ايتىستار شىنايى بەينەلەنەدى. سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ 2 تومدىق كىتابىنا ەنگەن «سالماقباي، ماقامبەت» اتتى شاعىن عانا اڭگىمەسى بار. جۋىردا «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنا قايتا جاريالادىم. ءبىر ەپيزود. بىراق بۇكىل قازاق زيالىلارىنىڭ بىتىسپەي، قايدا بارارىن بىلمەي، ءبىر ورتادان شىعىپ، ءبىر اۋامەن تىنىستاپ، بىرگە وقىسا دا ساياسي جۇيەگە بايلانىستى كوزقاراسىنىڭ ەكىگە جارىلعانى سۋرەتتەلەدى. ال، تۇرمىستىق جاعدايداعى كۇردەلىلىكتى جازۋعا م. اۋەزوۆ، ج. ايماۋىتوۆتار باردى. ويتكەنى، ولار ۇلكەن سۋرەتكەرلەر ەدى.
ادامنىڭ ساناسىنداعى وزگەرىستەر، ونىڭ ەكىگە جارىلۋى بۇگىنگى كۇننىڭ دە پروبلەماسى.
رادلوۆ وتىرعان جەردە الەكەڭ وتىرمايتىن
- ءبىر ماقالاڭىزدا مۇستافا شوقايدىڭ ت. جۇرگەنوۆ، الەكەڭ تۋرالى ايتقانىن كەلتىرەسىز. مۇستافا شوقاي دا، ءاليحان بوكەيحان دا وتە ءپرينتسيپشىل تۇلعالار عوي. وسى ەكى تۇلعانىڭ اراقاتىناسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ەكەۋى دە قازاقتىڭ بالاسى. بىراق ەكى ورتادا (تۋعان ولكەلەرى جاعىنان ايتىپ وتىرمىن), ەكى جاعدايدا وسكەن. ءاليحان بوكەيحان: «تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋ - مويىنعا تاس بايلاپ سۋعا سەكىرگەنمەن بىردەي» دەدى. قۇداي ونىڭ اۋزىنا سونداي ءسوز سالدى. ەگەر ءاليحان مۇستافا ءومىر سۇرگەن تۇركىستاندا وسسە، مۇسىلماندىق باعىتىن، تۇركىستاندىقتار بايلانىسىن، باسقا دا تۇركىستانعا ءتان كۇردەلى جايتتەردى كورىپ وسسە، تۋرا مۇستافا بولار ەدى. سول سياقتى مۇستافا شوقاي ءاليحان ءومىر سۇرگەن ورتادا وسسە، ءاليحان بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ەكەۋىنىڭ دە حاريزماسى وتە مىقتى. ەكەۋى دە ءبىر ءداۋىردىڭ تيتاندارى.
ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى وتە جاقسى بولدى. مۇستافا اليحانعا قاراعاندا جاس. سوندىقتان، ءاليحان مۇستافانىڭ مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىندا جۇمىس جاساۋىنا ىقپال ەتتى. ءتىپتى، مۇستافا شوقاي ەميگراتسيادا جۇرگەن كەزدەگى ەستەلىكتەرىندە ءاليحاننىڭ ۆ. رادلوۆپەن بايلانىسىن جازادى. ءاليحان رادلوۆقا ايتادى ەكەن: «ءسىز ۇلكەن ورىنداردا قىزمەت ىستەيسىز، قازاق سياقتى قۇقىعى تاپتالعان ۇلتتاردىڭ تاعدىرىن ەۋروپالىقتارعا جەتكىزىپ وتىرىڭىز» دەپ. سوندا رادلوۆ: «تاعدىر دەگەن بولادى. سىزدەر، قازاق ۇلتىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىرىنا كونۋلەرىڭىز كەرەك» دەپتى. وسىعان ءاليحان قاتتى قارسىلىق تانىتقان. مۇستافا شوقاي: «وسى سوزدەن كەيىن ءاليحان بوكەيحان ۆ. رادلوۆ وتىرعان جەردە وتىرمايتىن، كورسە بۇرىلىپ كەتەتىن. ونىڭ ۇستانىمى وسىنداي بولدى. رادلوۆتار ءۇشىن قازاق حالقى زەرتتەۋشى جيناعان كەپتىرىلگەن كوبەلەك سياقتى ەدى» دەگەندى جازادى. ياعني، كوبەلەكتى ۇستاپ الىپ، قاناتىن قاراپ، ءتۇسىن، تۇرقىن زەرتتەپ جاتقان سياقتى. رادلوۆ قازاق فولكلورىن، تاعدىرىن، تاعى باسقا جايتتەرىن جاقسى بىلەدى. بىراق ىشىنە ۇڭىلگىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، «تاعدىرى سولاي». وسى ەستەلىگى ارقىلى مۇستافا شوقاي ءاليحاننىڭ پرينتسيپىنە دەگەن قۇرمەتىن كورسەتىپ وتىر. مۇستافا دا ءوز كەزەگىندە سونداي ءپرينتسيپشىل ادام. ەندىگى جاعداي قالاي بولدى؟
وكىنىشتى نارسە وتە كوپ. ءبىزدىڭ باعىتىمىز بەلگىلى، تاۋەلسىزدىك زامانىندا وتىرمىز. ءبىزدىڭ دە كۇردەلى ماسەلەلەرىمىز وتە كوپ. سول سياقتى 1917 جىلعى وقيعادان كەيىن مۇستافا شوقاي بىردەن شەشىم شىعاردى. بولشەۆيزم وپا بەرمەيدى. ەميگراتسياعا كەتتى. ال، ءاليحان اتۋ جازاسى الدىنداعى سوڭعى سوزىندە: «مەن سوۆەت وكىمەتىن سۇيگەن جوقپىن، بىراق مويىندادىم» دەدى. ال، م.شوقاي كەڭەس وكىمەتىن سۇيگەن دە، مويىنداعان دا جوق. ونىڭ سەبەبى نەدە دەسەڭىز، الەكەڭنىڭ دوستارى، تانىستارى بولسىن، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ، ءبىراز نارسەنى تۇزەتەمىز دەگەن گۋمانيستىك ويدا ءجۇردى. تاعى ءبىر قىزىق ماسەلە. م.شوقاي 1917 جىلعى وقيعالارعا بايلانىستى: «ءبىز ۇلكەن يمپەريانىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ قالدىق، ايتپەسە، وزگەلەردەن كەم ەمەس مەملەكەت قۇرار ەدىك» دەيدى. ۋىسقا ءتۇستى، جاعداي وزگەردى. 20-جىلدارى الاش زيالىلارىنىڭ ءبارى تاشكەنتكە باردى. ولار 1929 جىلعا دەيىن تۇركىستاندى پانالادى. ەگەر، ءاليحان ايتقانداي، «تۇركىستانعا قوسىلۋ مويىنعا تاس بايلاپ، سۋعا تۇسكەندەي» بولسا، بۇلار تاشكەنتتە نەگە ءجۇر؟ ونى ايتاسىز، قازاقتىڭ ءبىراز زيالىسى (ىشىندە م.اۋەزوۆ تە بار) باسماشىلار ىشىنە دە بارعان عوي. سوندىقتان، ولاردىڭ ارقايسىسىن كۇردەلى كونتەكستە قاراۋىمىز كەرەك. ارقايسىسىنىڭ ۇستانعان ءپرينتسيپى دۇرىس. بىراق ولار وعان ءوز شىندىعى تۇرعىسىنان كەلدى. سوندىقتان ءبىز ەكى تۇلعاعا دا ىقىلاستى بولۋىمىز كەرەك. بىراق، ليدەر - ءاليحان. ويتكەنى، قازاقتىڭ تاعدىرىمەن تاعدىرلاس، قازاقتىڭ مۇڭىمەن مۇڭداس، ابدەن قايناۋىنان شىققان ءاليحان ەدى. ال، مۇستافانىڭ وسكەن ورتاسى ونى تۇركىستانشىل ەتىپ شىعاردى. ولاردىڭ يدەياسى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرادى.
اۋەزوۆتىڭ ءوزى ىزدەگەن نەمىس ساياحاتشىسىنىڭ كىتابىن ءتارجىمالاۋدامىز
- الاش زيالىلارى مەن قازاق وقىعاندارىنا كەڭەستىك بيلىك «جاپون تىڭشىسى»، «اعىلشىننىڭ يمپەرياليستىك ساياساتىن جاقتاۋشى» سىندى ايىپتاۋلار تاقتى. وسى ايىپتاۋلاردىڭ نەگىزىندە ءبىر شىندىق بار ما؟ ماسەلەن، الاش زيالىلارى از ۋاقىت اۆتونوميا قۇرعان كەزدە باتىس ەلدەرىمەن، جاپونيامەن بايلانىس ورناتتى دەپ ويلايسىز با؟ بۇل تۋرالى قانداي دەرەكتەر بار؟
- دەرەكتەر بار. 1917 جىلى پاتشا تاقتان تۇسكەننەن كەيىن، رەسەي باسشىسىز قالدى. بىرنەشە توپتار اراسىندا ساياسي امالدار ءجۇرىپ جاتتى. كەلەشەكتە تاريح «جازالايدى» دەپ كىم ويلايدى؟ سەنىڭ جاعدايىڭ شيەلەنىسسە، ءوز تاعدىرىڭدى ءوزىڭ شەشۋىڭ كەرەك قوي. بۇل جەردە دە وسىلاي. 1917 جىلى الاش زيالىلارى قىتايعا ەلشى جىبەرگەن. جاپونيانىڭ كونسۋلدارىنا دا ادامدار سالعان. كولچاكقا دا ادام جىبەرگەن. ورىستىڭ باسقا دا ساياسي توپتارىمەن مامىلەلەسۋ جاعدايىندا بولعان. كازاچەستۆومەن دە جۇمىس جاساعان. ال، وزىمىزبەن تۋىستاس حالىقتارمەن اراداعى بايلانىسقا ءسوز جوق. مۇنىڭ بارلىعى وتە تۇسىنىكتى نارسە. بىراق، كەيىن ىلىك ىزدەگەن كەزدە مىندەتتى تۇردە كەڭەس وكىمەتى «شپيون» دەپ بەكەر ايىپ تاقپادى. سىرتتاي جالا جابۋ وقيعالارى كوپ بولعانىمەن، كەڭەستىكتەر دە الاشتىقتاردىڭ سىرتقى بايلانىستاردى ورناتقانىن ءبىلىپ وتىر. بۇل ماسەلە بويىنشا پاتشا وكىمەتى تۇسىندا جاندارمەريا دا جۇمىس جاساعان. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۋما تاراتىلعان كەزدە (ەكەۋى دە ءۇش ايدان جۇمىس جاساعان) ءاليحان بوكەيحان شايمەردەن قوسشىعۇل دەگەن بىلىكتى ازاماتتى تۇركياعا جىبەرەدى. «تۇركيانىڭ پارلامەنتىنە بارىپ سويلە، قازاقتىڭ تاعدىرىن ايت» دەيدى. ەكىنشىدەن، 1910 جىلدارى ەلىمىزگە تۇركيانىڭ ۇلكەن ەلشىلىگى كەلىپ، قازاقتىڭ تاعدىرىمەن تانىسىپ، كەيىن ولار اۆسترياعا بارادى. اۆستريانىڭ پرەمەر-مينيسترىنە بارىپ، قازاقتىڭ تاعدىرىن ايتىپ، تۇركىستانمەن اينالىسۋ كەرەكتىگى تۋراسىندا ءسوز قوزعايدى. بۇل ديپلوماتيالىق ميسسيالار بويىنشا الاش زيالىلارى جۇمىس جاساعانىندا داۋ جوق. سونداي-اق، 20-جىلدارى دا قازاقستانعا كوپتەگەن شەتەلدىكتەر كەلگەن. بۇل تۋرالى ءبىر ەڭبەكتى تاۋىپ، دايارلاپ جاتىرمىز. نەمىس ەۆرەيى ماكس كۋچينسكيدىڭ 1924 جىلى قازاق دالاسىن ارالاۋى تۋرالى. ولار قازاق دالاسىن ارالاپ، زيالىلارمەن جۇزدەسكەن. ولار ءجاي عالىمدار ەمەس، باتىستىڭ بەلگىلى توپتارىنىڭ مۇددەسىن كوزدەي كەلەدى. قاي زاماندا بولسىن، زەرتتەۋشىلەر ەكى باعىتتى، ساياسي-ديپلوماتيالىق جانە عىلىمي باعىتتى ۇستانعان عوي. ماكس كۋچينسكيدىڭ ەڭبەگىن گەرمانيانىڭ كىتاپحانالارىنان تاپتىق. بۇل ەڭبەكتى كەزىندە م.اۋەزوۆ تە ىزدەگەن ەكەن. «ستەپ ي ەە وبيتاتەلي» اتتى كىتاپ. قازاق تىلىندە «دالا جانە ونىڭ ادامدارى» اتالىنعان بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ جاعدايى ايتىلادى. قازىرگى كەزدە نەمىس تىلىنەن اۋدارۋ ۇستىندەمىز. ءبىر، ەكى جىل كولەمىندە جارىق كورىپ قالۋى مۇمكىن.
- كورشى ورىس حالقى سوڭعى كەزدە كەڭەستىك زامان ۇمىتتىرعان اقسۇيەكتىگىنە قايتا ورالعىسى كەلىپ، يمپەريالىق مۇددەگە ادالدىق تانىتقان ۇلدارىن ناسيحاتتاۋدى قولعا الىپ جاتىر. ەكى-ءۇش جىل بۇرىن «ادميرال» كوركەم ءفيلمى شىقتى. وسى ءفيلمنىڭ قاھارمانى كولچاكتىڭ قازاق حالقىنا جاساعان قياناتىن بىلەمىز. ونىڭ الاش زيالىلارىمەن ءبىر مەزەتتە وكىمەت قۇرعانىن بىلەمىز. الاش ۇلدارىن جاقتىرماي سويلەگەنى دە تاريحتا بار. الايدا، كولچاك قۇرعان وكىمەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى الاش اۆتونومياسىنىڭ عۇمىرىنان از بولدى. جالپى، پاتشالىق رەسەي قۇلاعاننان كەيىنگى كوپتەپ قۇرىلعان ءتۇرلى اۆتونوميالار مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار اراسىندا «الاش وردا» اۆتونومياسىنىڭ بارلىعىنان ۇزاق جۇمىس ىستەۋى نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟
- بىرىنشىدەن، رەسەي الدىمەن ءوز ءىشىن رەتتەپ الۋدى ويلادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى كوپتەگەن ۇلىستاردى، ءار جەردە بوي كورسەتكەن جەكە وكىمەتتىك قۇرىلىمداردى اسكەري كۇشپەن تەز-تەز باسىپ الىپ، جانىشتاۋ، بيلىك باسىنان قۋ امالدارىن قولداندى. ەكىنشىدەن، ءبىزدى ولار وپ-وڭاي قارماققا تۇسىرەمىز دەپ ەسەپتەدى. ءالىبي جانگەلدين سياقتى قايدا بارارىن بىلمەي جۇرگەن ادامداردى قازاقتىڭ وزىنە قارسى قولداندى. مۇستافا شوقايدىڭ ەستەلىگىندە: «جانگەلدين كەلدى. بىرلەسىپ جۇمىس جاسايىق، ەلىمىز ءبىر ەكەن، قىپشاقپىز دەدى. مۇنىڭ الدىندا ءبىر مارتە كورگەنمىن. ول كەزدە جانگەلدين دۇنيە ءجۇزىن ارالايمىن دەپ دۋىلداپ جۇرەتىن» دەگەندى جازادى. ياعني، ءا. جانگەلديندە ەنەرگيا كوپ. ول دا پاسسيونار تۇلعا بولۋى مۇمكىن. ول الەمدى ارالاپ شىقتى. الەمدى ارالاعاندا كىم ونى قارجىلاندىردى؟.. ءسىز قازىر الماتىدان استاناعا جەتۋگە اجەپتاۋىر قينالاسىز. ال، كولىگى، قارجىسى كەم انا زامانداعى قوزعالىستىڭ قيىندىعىن كىم ەسەپتەيدى؟
سوندىقتان، رەسەي الدىمەن ءوز ءىشىن رەتتەۋگە جۇمىلىپ، ەكىنشىدەن، ءبىز سەكىلدى ۇلتتىق اۆتونوميالارمەن جۇمىس جاساۋدى قولعا الدى. ءبىر مەزگىلدە بۇل ماسەلەگە باس اۋىرتقانىندا ءشۇبا جوق. مىسالى، 20 جىلدىڭ كۇزىندە قازاق اۆتونومياسى قۇرىلدى. بۇل اۆتونوميانىڭ قۇرىلۋىنا قازاقتىڭ زيالىلارى ۇلكەن جەڭىس رەتىندە قاراعان. «ءبىراز ۋاقىت وتەدى. سول كەزدە ءبىز مۇنىڭ قادىرىنە جەتىپ، سوۆەتتىك بولسا دا ءبىزدىڭ، قازاقتىڭ اۆتونومياسى دەپ قارايتىن كەزىمىز بولادى» دەسەدى. بۇل - تاريح. ادامدار كۇرەستى. ساياسي تەكەتىرەس بولماسا، بۇل اۆتونوميا دا بەرىلمەس ەدى. كولچاك سياقتى تۇلعالار رەسەيدىڭ اماندىعى مەن پاتشا الدىنداعى ادالدىعى ءۇشىن كۇرەستى. قازىر رەسەيدە ۇلتتىق ماسەلە قايناپ جاتىر. ولار مۇنى جاقسى كوتەردى. سوندىقتان، كولچاك رەسەي تاريحىنداعى ۇلكەن تۇلعا بولىپ قالا بەرەدى. ال، ءبىز ولاردىڭ مەملەكەتشىلدىك مۇددەسىنە قىزىعا وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى جاساۋىمىز كەرەك. كولچاكتىڭ كەمشىلىكتەرىنە وبەكتيۆتى تۇردە قاراۋىمىز كەرەك. لەنيننىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەرمەن وينادى. بۇل جەردە دە بىزگە ابىروي اپەرگەن جەرىن ايتۋىمىز كەرەك. كازاچەستۆونىڭ توبەسىن ويىپ، شەكارا ماسەلەسىن شەشىپ بەردى.
- سوندا لەنيننىڭ الاش زيالىلارىمەن قارىم-قاتىناسى گۋمانيستىك تۇرعىدا ءوربىدى دەمەكسىز بە؟.. ەكى اراداعى قاتىناس تاعىلىمى بۇگىن قالاي باعالانۋى كەرەك؟
- لەنين گۋمانيزمىنەن توم-توم كىتاپ جازعان اعالارىمنىڭ كوزى ءتىرى. بىراق سولاردىڭ ءبىر-ەكەۋى عانا ءوز پوزيتسياسىنا ادال بولىپ قالدى. سوندىقتان مەن ماسەلەنى ءوز تاقىرىبىما قاتىستى عانا ايتا الامىن. مەنىڭشە، لەنين الاش تۇلعالارىنىڭ بىلىگىن، تاجىريبەسىن مويىندادى. كەيىنگى سوۆەت پەن الاشتىڭ اراسىن، اراسالماعىن بولشەۆيكتىك پيعىل، سوۆەتتىك-تاپشىلدىق بىرجاقتىلىق، سىڭارەزۋلىك شەشتى. مۇنىڭ تەررورمەن باستالىپ، تەررورمەن اياقتالاتىنى تۇسىنىكتى ەدى.
بۇگىن ءار قالاسىندا لەنين ەسكەرتكىشى سامساعان سولتۇستىك كورشىمىز ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك قۇندىلىعىمىزدى مويىندايدى دەپ ايتا المايمىن. ەندەشە، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەندەر دە ولار ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس. بيلىكتەگى زورلارى «حح عاسىردىڭ ۇلكەن اپاتى - كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى» دەپ جار سالسا، نەنى دىتتەگەنى تۇسىنىكتى شىعار.
قازىر اقش قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن بەرەدى. سەبەبى، ول - رەسەيدىڭ ماڭگىلىك جاۋى. سوندىقتان قازاقستان سياقتى رەسەيدىڭ اينالاسىنداعى ەلدەردىڭ بۇتىندىگى ولارعا اسا قاجەت. الاش تاعىلىمى «الىستان دا، جاقىننان دا جاۋ ىزدەمە، ەلدىكتىڭ جولىن ىزدە» دەگەندى اماناتتايدى.
سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش.
ديحان قامزابەكۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور
«اباي-اقپارات»
