Ассаламағалейкум, Сұлтан бауырым! Ар ма, бар ма? Желтоқсанның ызғары жүрегіңді қарымады ма? Жас жаныңды үсік шалмады ма? Мұздаған жоқсың ба, жарқыным... Кеудеңе өксік тығылды ма? Ақиқат пен аңыздың, өтірік пен өлермендіктің, аштық пен тоқтықтың арасын екі-ақ аттап, бар мен жоқтың, ақ пен қараның қайсысы рас, қайсысы жалған екенін біле алмай шерменде болып жүрсің бе?. Шырылдаған шындық көмейіңе кептеліп маған бар сырыңды ақтарғың келетін шығар. Қолыңа қалта телефоныңды алып, менің нөмірімді неше рет терді екенсің. Күнде «айшылық алыс жолдан жылдам хабар алғызған» агентіңнен де көңілің қалып, қапаланып отырсың ба? Екеуіміз де қайғы мен қуаныштың емешегін тел емген, осы елдің оғландары емес пе ек?. Әр қазақ сенің жалғызың, әр қазақ менің жалғызым еді. Жоқ, әлде қаңғыған оқ қата тиіп, «ақтық сапардың ақ бозына» мінген бейкүнә не алатаудай әкеңді, ақ кимешекті шешеңді, не асыл ағаң мен ініңді, не алтын әпкең мен қарындасыңды қара жердің қойнына беріп, қан жұтып қалған жоқсың ба? Сенен хабар ала алмаған соң, түрлі жаман ой жанымды кеміріп барады. Мұндай күйреуік пенде емес ем... Неге, мазам кетті, неге? Сұлтан, «жаман айтпай, жақсы жоқ». Алдымен сен өзің амансың ба? Аман болсаң, желтоқсанның желіне, темірдей берік биліктің тезіне, «арандатушының» көзіне, желауыздардың сөзіне қарамай хабар жеткізші, маған...

Ассаламағалейкум, Сұлтан бауырым! Ар ма, бар ма? Желтоқсанның ызғары жүрегіңді қарымады ма? Жас жаныңды үсік шалмады ма? Мұздаған жоқсың ба, жарқыным... Кеудеңе өксік тығылды ма? Ақиқат пен аңыздың, өтірік пен өлермендіктің, аштық пен тоқтықтың арасын екі-ақ аттап, бар мен жоқтың, ақ пен қараның қайсысы рас, қайсысы жалған екенін біле алмай шерменде болып жүрсің бе?. Шырылдаған шындық көмейіңе кептеліп маған бар сырыңды ақтарғың келетін шығар. Қолыңа қалта телефоныңды алып, менің нөмірімді неше рет терді екенсің. Күнде «айшылық алыс жолдан жылдам хабар алғызған» агентіңнен де көңілің қалып, қапаланып отырсың ба? Екеуіміз де қайғы мен қуаныштың емешегін тел емген, осы елдің оғландары емес пе ек?. Әр қазақ сенің жалғызың, әр қазақ менің жалғызым еді. Жоқ, әлде қаңғыған оқ қата тиіп, «ақтық сапардың ақ бозына» мінген бейкүнә не алатаудай әкеңді, ақ кимешекті шешеңді, не асыл ағаң мен ініңді, не алтын әпкең мен қарындасыңды қара жердің қойнына беріп, қан жұтып қалған жоқсың ба? Сенен хабар ала алмаған соң, түрлі жаман ой жанымды кеміріп барады. Мұндай күйреуік пенде емес ем... Неге, мазам кетті, неге? Сұлтан, «жаман айтпай, жақсы жоқ». Алдымен сен өзің амансың ба? Аман болсаң, желтоқсанның желіне, темірдей берік биліктің тезіне, «арандатушының» көзіне, желауыздардың сөзіне қарамай хабар жеткізші, маған...

Сұлтан, есіңде ме, екеуіміз таңды таңға соғып, талай рет шер тарқатып  едік қой. Екеуіміз талай мәрте ойша болашағымызға сапар шегіп, қиялдамаушы ма едік? Сол қиялымыздың дені өз қамымыз емес еді. Тек жоңғардың жұлынын үзбегенімізді, іргедегі орыспен де, шүршітпен де, қалмақпен де, башқұртпен де, хиуалықтармен де тәуелсіздіктің әз жолында білектің күшін сынасқанымызды, соның нәтижесінде осы жерге еге болғанымызды сөз ететінбіз. Басқаның емес, тек қазақ ұлтының азаттығы үшін шыбын жанын шүберекке түйіп, үш жүз жылдық бодандық қамытын шешу жолында қан төккен бабаларымыздың ерлігіне таң қалатынбыз. Біз туған жылы болған 1986 жылғы көтеріліске өзімізше «ұлт-азаттық қозғалыс» деп баға беретінбіз. Сол ұлт-азаттық қозғалысқа қатысып, «нашақор», «маскүнем» атанған әке-шешелерімізді кереметтей аяп кететінбіз. Темір биліктің темір табанында тапталып, илеудегі құмырсқадай күй кешкен олардың жайы жүрегімізді тіліп, тұз сепкендей әсер ететін.

«Егеулі найза қолға алмай,

Еңку-еңку жер шалмай,

Ерлердің ісі бітер ме?» Сұлтан біз  қолымызға найза орнына қалам ұстаған едік. Қазақтың сайын даласын сол қасиетті қаламның арқасында шарладық. Махамбеттің жырында айтылған ақиқатты, шындықты біз де айтпаққа талпындық. Ақиқаттың ең азы он жылға кешігіп жүретінін білсек те, алған беттен қайта алмадық, қайту ойымызда да болмады. Сен бірге өткізген күндерді Алматыға қалдырдың да, туған өлкеңе аттандың. Сол жақта жүріп, журналистика майданына атой салмақ болдың. Содан бері сенің шығармашылығың күн санап өсті. Сенің қаламың сөз еткен мәселеге бей-жай қарай алмайтынмын. Сенің ақиқатты айтатыныңа имандай сенетінмін. Міне, сен туған Жаңаөзендегі аласапыранның басталғанына бір қанша күн болды. Туған  жеріңдегі жайды бұ бұқараңа ең бірінші жеткізетін де сен болуың керек еді ғой, бауырым! Себебі, о жақтағы жайдың жілігін шағып, майын ішетін сенен өңге кім бар, кім? Ал, сен болсаң, елің емес, мына маған амандығыңды білдіре алмай отырсың, Сұлтан!

Сұлтан, студенттік шақты есіңе түсірші... Желтоқсанның он алтысы жақындаған тұста бір қауырт тіршілік басталушы еді ғой. Елдің санасын үрей билейтін. «Көтеріліс болады екен» деген қауесет кеулеп кететін. Жатақханадан шығып бара жатып қайда баратынымызды айтып, есеп беруші едік. Басқа жұмысы жоқтай басшылық басқан қадамымызды аңдушы еді. Көлеңкесінен қорқатын ұстаздарымыздың қылығына күлетінбіз. Сұлтан, бұл күлетін нәрсе емес екен. Әнеки, Жаңаөзендегі жай маған соны түсіндірді. Нақақтан-нақақ кісі өлді. «Арандатушылар» ойнақ салды. Адам өз ажалымен ақтық сапарға аттанса жарайды, өлтірді ғой, біреуді емес, бірнешеуін. Халық жайшылықта қойдан жуас. Ал бір бас көтерсе...

Сұлтан білесің бе? Менің ішкі күдігім дегбірімді кетіріп бара жатыр. Соңғы күндері телеарна мен интернетті айналсоқтап қалдым. Өзге қолдан не келсін?! О, жарықтықтардың жағы бір сембейді.  Ресми ақпараттар «шықпа жаным, шықпа» болып тұрған жанымды жаралап-ақ жатыр. О, ғаріпім, қайтып жараланбасын? Бәріне кінәлі бұзақы жастар екен. Олай болса, бәрін қиратқан да, өртеген де, (сен, құй сенбе) өлтірген де солар болып шықпай ма? «Бұзақылардың дегеніне көнген де, айтағына ерген де, иті боп үрген де «солар» екен-міс» демей ме, бесіктегі баламыз. Тегеурінді билік «күшік асырап ит еткен, ол балтырды қанатқанның» керін келтіріп жатыр. Бұл биліктің ақталуы сияқты. Сол жастарды асыраған және «нұрлы болашаққа» сендірген билік судан таза, сүттен ақ болатындай сыйқы бар ма? Көмескілеп жібердім бе? Онда басқаша көсілейін. Мұнайшылар шілденің шіліңгір шыжыған күнінде күнге қақталып, әлеуметтік теңсіздікті ту етіп алаңға шығып еді. Ал, билік «ит үріп, керуен көшедінің» кейпін көрсетті. Мұнайшылар мұңы сарғая, сарғая күзге жетті. Жиырма жылдық тойдың қамы мойын бұрғыза ма? Мұнайшы айғайы маса шаққан құрлы болмады. Ол айғайдың жаңғырығы желтоқсанның ызғарына ілінді. Бірақ, бұл кезде біздің билікті шыршаның жылуы жылыта бастаған болатын. «Аш баламен тоқ бала ойнамайды» емес пе? Бұл бір қараған адамға аш баланың ақтық тұяқ серпуі секілді көрінеді екен, Сұлтан... Сол ақтық тұяқ серпу тәуелсіздік мейрамымен дәлме-дәл келуі неліктен а? Бұ орайда «тойдың шырқы бұзылды» деп емес, «қазақтың шырқы бұзылды» деп алаңдауымыз керек-ті. «Сол алаң күйге түсірді» деген жастар кімдер? Сол жастар деген ұғымның ішінде сен де, мен де кетпейміз бе, Сұлтан?! Сол себепті де, алдымен «арандатушыға» ерген ненің ақ, ненің қара екенін ажырата алмаған, ажырата алмайтын жастарды емес, арандатқан саяси мүдделерді кінәлауымыз керек емес пе? Соларды тезге салмай тұрып, жазалаушылардың тізесі жаңаөзендіктерге батса, сол қайғы емес пе? Әлеуметтік теңсіздікті желеу еткен бұқарада кінә бар ма? Болуы мүмкін де емес қой... «Өзіңдегі б-ты көрмей, өзгедегі шоқты көру» билікке керек пе? Мәселе әу баста шешілсе, «құда да, құдағи да» тынышталар еді ғой.

«Елбасымыз бұл дүрбелеңді жасаған мұнайшылар емес екенін, мұның бандиттік топтардың ұйымдастырғанын айтты. Сонымен қатар, мұның артында сыртқы күштердің де тұрғанын тілге тиек етті». Әрине... Сенбеске лаж жоқ. Десе де, Сұлтан мені бір мәселе қатты мазалап отыр. Ресми ақпарға сүйенсек, сол дүрбелеңде толқығандардың саны бес мыңға жуықтапты. Демек, алақандай ғана Жаңаөзенде бес мыңға таяу «бұзақы» болса, жергілікті билік не қарап отырған? Жұлдыз санап отырды дейін десек, оқиға сәске түсте орын алды емес пе? Жаңаөзенде бес мың «бұзақы» болса, Алматыда миллиондап саналатын шығар!

Сұлтан, өткен жолы маған телефон шалғаныңда Жаңаөзендегі мұнайшылардың мұңын мұңдап едің. Жеті ай бойы толқыған қазағыңның сөзін еститін құлақ болмағанына наразы екеніңді айтып: «Шығыста жеті кемпір «қаланың көркін кетіреді» деп Алаш зиялыларына ескерткіш қойдырмай тастады. Ал, батыста мыңдаған қазақ өз жерінде жүріп, өзіне тиесілі ақшасын ала алмай жүр. Билікке мұнайшылардың жеті кемпірлік қадірі болмағаны ма?» дедің.  Әрине, сол кезде жұмбақтап айтқан сөзіңе мән бере қоймаппын. Бүгін қарап отырсам, сенің сөзіңде жан бар екен. Сонау Семейде «жеті кемпір айтты» деп Алаштықтарды ардақтай алмаған кім? Қазақ екен... Бес мың «орыс» қарсы шықты деп, тілін ұлықтай алмаған ше? Қазақ. Экстремистердің лаңынан үріккен ше? Үркіткен ше? Тағы қазақ. Соңғы кездегі жайларды тізбелей берсек бүгін тауыса алмаспыз. Жаңаөзенде «бұзақылыққа» (тырнақшаның ішіндегі) барған кім? Қазақ. Таяқ жеген ше? Тағы қазақ. Дүрбелеңді бастаған ше? Оқ атқан ше? Атылған ше? Өзіміздің қаракөздер.

Ех, Сұлтаным-ай! Тәуелсіздіктің жиырма жылдық мерейлі мерекесінде мен бар сырымды бұлай ақтарамын деп ойлаппын ба? Шат-шадыман күлкімді ауыр мұңға айырбастаймын деп пе едім? Өзіме-өзім жау болып, өз саусағымды өзім кесем деп пе едім? Бір анадан туған бауырды алалаймын деп пе едім? Естисің бе, Сұлтан!

Қырғыз ағайын атқа қонғанда: «ішерге асы, киерге киімі жоқ, о байғұстар қайтсын енді» деп едік. Бішкек пен Ош отқа оранғанда халықтың «мәдениетсіздігіне» қынжылыс білдірген едік. Сұлтан міне, енді өз «мәдениетіміздің» жеткен жерін көріп отырмыз. Өзге ел, өзге жұрт: «Мұны істеген қазақтар емес, сыртқы күштер ғой. Мұны мұнайшылар емес, «бұзақылар» жасаған» деп бізді ақтай ма? Тірнектеп жинаған абыройды, шелектеп төгіп алған Жаңаөзен оқиғасы осымен ұмыт бола сала ма? Берекесі кеткен елдің жайы оп-оңай оңала сала ма? Жоқ. Дәл осындай кезде бізді кім демейді, кім? Сұлтан, айтшы... Ұлттар (дұрысы қазақ қана ұлт, өңгесі диаспора) достығын желеу еткендер қайда? Біреуінің басы ауырып, балтыры сыздап жатыр ма? Бір емес, ассамблея атынан депутаттық мандат алған жеті бірдей «тұлғамыздың» үні неге шықпайды? Алаулатып, жалаулатқанда алдына жан салмайтын саяси топтар неге тілін тістеп отыр? Неге аяқ астынан жазушылар, ақындар, зиялылар керек бола қалды, жоғары жаққа? Әрине, олар елді тыныштандыра алса, құба-құп. Ал, Жаңаөзен тынышсыз болып, бұқаралық ақпарат құралдары тына қалса, не болады? Сенің жайыңды, сенің еліңнің жайын қалай білмекпін.

Үйсіз-күйсіз қазақтың қабырғасын қақыратқан «Бақай» мен «Шаңырақ» оқиғасы кезінде көзімізге жас алып едік. Сол жас құрғамай жатып, тағы да көңіліміз босаса не болмақ? Саясат бірде бетін береді... Бірде... Сол саяси ойынның пешкасы болу, сол пешканың жылдар өткеннен соң батырға айналуы дәл бүгін үшін керек пе? (Онсыз да тырнақшаның ішіндегі «батырың» аз ба еді?) Кісі өлімі мұны ақтай ала ма? Саясат аяқ асты басқаша түшкірсе, содан ұшқындаған түкірік болу кімге абырой алып беріп еді. Сол себепті де, Сұлтан, ер басына күн туғанда жалаң аяқ су кешеміз де...

Сұлтан! Қарашы... 1986 жылдың 16 желтоқсаны... «Қазақты қазақ басқарсын» деп әлемге атой салдық. Осыдан бес жылдан кейін, дәл осы күні тәуелсіздігімізді алдық. Содан жиырма жылдан кейін... дәл осы күні... «бүлік»... «бұзақылық»... (тырнақшаның ішіндегі) болуы... кездейсоқтық па? Сырттан болсын, іштен болсын, әйтеуір бір саяси мүдделердің кәріне мінгені ақиқат... Бұл қазаққа абырой әпере ме, әпермей ме, оны тарихқа қалдыру қандай әділетсіздік-ә?! Енді, сөз жоқ, біреулердің қолына кісен салынады, Сұлтан! Осы бір ызғарлы күндердің азабын тартады, азабын... Ол азап елің үшін ар азабы мен жан азабына айналса ше? Ар мен жан азабы көзімізден жас емес, қан сорғалатса ше? Оны қаламымыз құрғата ала ма? Сұлтан, мұның бәрін уақыт көрсетеді. Қазақтың басынан мұндай нәубәт талай өткен... Сол себепті, сен сабырлы болшы. Сен батыр едің ғой, Сұлтан! Сенің туыстарың да, туғандарың да кіл мықтылар... Елің, жұртың мықты болсыншы. Халық бәрінен де биік, бәрінен де үстем. Ел дегеніне жетеді. «Көп қорқытып, терең батырмай ма?» Мені де ой теңізіне лақтырып, тұңғиығына бойлатып бара жатқан көптің ісі емес пе?

Хат соңына жазылған ПЫ-СЫ

Сұлтан! Соңғы төрт күнде шыбын жанымды қоярға жер таппай жүрмін. Құс болып ұшып жетер ем, қанатым жоқ. Сондықтан да, қанаты бар хат жазып отыр, пақырың... Менің кеудеме тығылған өксік, сенің жанарыңнан жас болып тамбаса екен, күннің нұрынан жаралған Сұлтаным!

"Абай-ақпарат"