Жеңіс СЕЙДОЛЛАҰЛЫ, «Гүлдер» ансамблінің директоры, ҚР еңбек сіңірген қайраткері:

Жеңіс СЕЙДОЛЛАҰЛЫ, «Гүлдер» ансамблінің директоры, ҚР еңбек сіңірген қайраткері:

- Жеңіс аға, ел өзіңізді алдымен аяу­лы перзенті, көңіл сарайына қонған бір­шама жақсы әннің авторы, өнердегі өз­геше қолтаңба иесі деп таниды. Бүгінде ердің жасы - 50-ге келіпсіз, Ұлы Жеңіс мерекесі қарсаңында келетін мерейто­йыңызбен құттықтаймыз. Бұл жастағы адамның  өткенге  мойын бұрып, жүріп өткен жолына бір көз тоқтатпауы мүмкін емес. Ендеше, ізіңізден не көресіз, сазгер ретінде болсын, әнші немесе басшы ре­тін­де болсын, «әттеген-ай» дейтін жай­ларыңыз бар ма?

- Ең бірінші қуанатыным - еліміздің Тәуелсіздік алғандығы. Бұл - менің 50 жылдығымның ішінде болған ел өмірін­дегі ең үлкен тарихи өзгеріс, ұлттық құнды­лық. Біз тәуелсіз елдің азаматы болудың қандай екендігін көзбен көріп, еркіндіктің ауасын жұту бақытына ие болдық. Музыкада да үлкен өзгерістер болды. Қазір өнерде бірін-бірі тықсырып, алға ұмтылып жатқан жастар легін көрген сайын сол буынға жол салып берген біз ғой деп риза боламын. Ал енді басшы ретінде айтар болсам, қазақ эстрадасында 40 жылдан аса тарихы бар «Гүлдердің» бұл - сегізінші буыны, ал мен - 12-басшысымын. Мендегі бар мақсат - бір кездері Гүлжиһан Ғалиева сынды тұл­ға­ның ұйытқы болуымен дүниеге келген ансамбльдің бірде-бір күлтесін түсірмей, солдырмай, өзімнен кейінгіге табыстау. Бір білетінім, бүгінде «Гүлдер» - шүкір, сұраныс­та. Мұның бір құпиясын айтып қояйын, қыз­меткерлерімнің барлығына да мен шығар­машылық еркіндік бергенмін: бизнес жа­­сай­мын десең, «Гүлдермен» жаса, егер одан пайда таба алсаң, оны алдымен - өзің, сосын «Гүлдер» көрсін, яғни «Гүлдер» ан­сам­блінің арқасында пайда тап деймін. Қа­зақ­ша айтқанда, «алдыңа ас қойдым, екі қолыңды бос қойдым» деген сөз ғой. «Гүлдер» ансамблінің жалпы құрамы - 50 адам, оның 40-ы - елге танымал әртістер: 25-і бишілер болса, қалғаны - әншілер. Соңғы жаңалық: «НұрМұқасан» тобы қазір бізге келіп, жұмысқа орналасып жатыр.

Қызық, маған жұрт қанша жыл болды, сіз осы жерде отыра бересіз бе деген сұрақты жиі қояды. Онысы сіз неге жоғарыға кетпейсіз деген жақсы ойдан туған сұрақ бола қойсын, мейлі. Дегенмен мені үркітетіні ол емес, қазір бізге бәріне де уақытша деп қарау дарып кетіпті. Ертеңін ойламай, іс жасамайтын әдет қазаққа қайдан келген?  Соған таңым бар. Барлық гәп, міне, осы уақытша деген психологияда секілді, яғни бейжай қараушылық та, жоспарсыздық та - бәрі. Әрине, қандай қызметкер, мейлі, ол  ауылдың әкімі болсын, мейлі, бір шағын мекеме басшысы болсын, өсуі керек. Бірақ өзінің орнында жұмысын аяқтамай, ол қалай өспек?!

- Аға, қазір, шыны керек, кәсіби ән­шілерден гөрі, әуесқой әншілер ба­сым. Өзіңіз бірде «Саз әлемі» бағдарламасына әділқазы болып отырғанда да сондай өз бетінше шыққан жас орындаушылардың бірінен: «Қарағым, сенің кәсіби білімің бар ма, өзі?» - деп сұрадыңыз ғой. Өкі­ніш­ке орай дейміз бе, қазір жұрт кәсіби әншілерден гөрі, әуесқой әншілерге ден қойып кетті, осы ахуал сізге қаншалықты әсер етеді?

- Қазір әншілердің көптігі сонша, жұрт оларға «тойға шығып, уыстап ақша табады, не салық төлемейді» деп, арамтамақ ретінде қарай бастады. Егер әншілер кә­дімгідей бір мекеме қарамағында қызмет істесе, мұндай сұрақ тумас еді. Қазір продю­серлік орталық­тар бар, олар кәдімгідей салығын төлеп тұрады. Бірақ жеме-жемге келгенде, жоғары басшылық үлкен концерт қоярда біздегі емес, еш жерде тіркеуде жоқ, сыртта жүрген әртістерді көп қолданғысы келеді. Бір емес, бірнеше мәрте осындай жағдайларды көрген соң, осындай кез­дер­де пайдамыз тимесе, біз секілді тұтас өнер ұжымын мемле­кет неге ұстап отыр де­ген сұрақты басшылыққа көлденең қойғы­мыз келіп тұр. Мысалы, мен айлығым жүріп жатыр, қызме­тім өзіме ұнайды, оның үстіне сазгерлік те, әншілік те - абыройым өз ба­сы­ма жетеді деген эгоистік психологияға салсам, мұндай сұрақ қоймай, тып-тыныш отыра беруіме болар еді. Бірақ менің өнерге жаным ашиды. Сондықтан оның дерті - менің дертім. Мен барлығы тек «Гүлдерден» ғана шықсын деп, баяғы кеңестік заманды аңсап отырған жоқпын. Шын мәнінде, бас­шы­лыққа қазіргі танымал әншілер, жалпы әртістер керек. Егер олардың барлығы үкіметтік ұжымдарда тіркеуде тұрса, онда олардан елге де пайда болар еді, сондай-ақ керек кезде олардың басын қосу да қиынға соқпас еді.

Біздің эстрадамызда импорт бар да, экс­порт жоқ. Себебі экспортқа шығаратын әнші қалай дайындалады? Ол кәдімгідей Мәде­ниет министрлігімен байланысты ұжым арқылы дайындаған жағдайда мүмкін. Бір ғана продюсерлік орталықтың оған күші жетпейді. Қазір жалғыз «А студионы» экс­порт­тық дүниеміз дей алсақ, ол да - кезінде дұрыс қолға түскендігінен. Қазір оны ел эстрадасының абыройы дей аламыз. Одан кейін бірде-бір әнші, бірде-бір композитор дәл сондай биікке жеткен жоқ. Жеткізуге болады, егер біз барлығымыз біріксек. Ал бізде, мәселен, Эрик Тастамбеков Мақпалды не Айқынды жіберуі мүмкін. Ал олар күллі елдің беткеұстар әншілері емес қой! Сон­дық­тан олар жетер жерге жеткенімен, бір күндік дүние болып, жануынан өшуі тез жұлдыздарға айналып жатыр (ТМД көле­мін­де алғанда). Сондықтан өнердің қай саласы болсын, алдымен сапаға қызмет етуі тиіс, бір ән шығарсаң да, музыка сапалы болуы керек. Ал қазіргі әндер инструмент жағынан сапалы болғанымен, аранжировка жағынан сапасы сын көтермейді. Неге? Се­бе­бі кезінде біз жанды дауыспен орын­дағандықтан, әр орындаушы өз аспабына жауап беретін. Қазір соның барлығын бір адам - аранжировщик компьютердің ал­дын­да отырады да, жасай береді. Бара­бан­шы да - өзі, гитарист те - өзі, клавишник те - өзі. Ең қызығы, әлгі аранжировщик олардың ешқайсысында ойнай алмайды. Шетелде бір әртісті шығару үшін бірінші барабанды үйретеді екен. Сосын оның ритмін тексереді, сосын рояльда ойнауды үйретеді. Себебі ол ән салу үшін әр инструменттің үнін білуі керек. Содан кейін барып оның аранжировка жасауына болады. Біздегі ең басты кемшілік: қазір эстрадада жүрген әншілердің 80 пайы­зы музыкалық аспапта ойнай білмейді. Эстрада дегеннің өзі гитара, бас гитара, барабан және клавишті аспап - осы негізгі төрт инструменттен құралған дүние ғой. Сол төртеудің ең құрығанда бірін шерте білсе, мен ол әртісті сыйлар едім. Әрине, әнді жүрегімен орындайтын табиғи талант иелері бар, мен оларды музыка саласында жүргені үшін сыйлаймын. Бірақ халыққа ол өз пайдасын тигізуі керек қой.

- Сонда өз әртістеріміз осындай екен деп, шетелден әнші шақыра беруіміз керек пе? Осы үрдіске қалай қарай­сыз?

- Мен осыны жасап отырған басшы­лықтағы адамдарға, бизнестегі ірі олигарх­тарға да, әкімдерге де - ешкімге ренжімес едім, егер біздің де әртістерімізді Еуропа не Ресей шақырып, керек етіп жатса. Бірақ бізге олардан еш жауап жоқ қой! Олар бізге келіп, миллиондаған ақшаны алып кетеді және ол үшін бір елдің, біртұтас халықтың қал­тасын тонадым-ау деген ой былай тұрсын, ең құрығанда Қазақстан деген елді, қазақ деген халықты білсе дейсің ғой. Былайша айтқанда, нағыз арамтамақ - солар, оларға, шынын айтқанда, тек біздің ақшамыз ғана керек. Осыған қарап, қазір адами намыс, ұлттық намыс деген құндылық болудан қа­лып барады-ау деген ой түюге болатындай. Ең қызығы, қазір бізде әртістерді даярлайтын Т.Жүргенов атындағы академиямыз бар, Ж.Елебеков атындағы эстрада және цирк колледжіміз бар, бірақ содан ұшып шыққан түлектердің өнер жолына түсіп, осы біз се­кіл­ді мекеме есігін қағатындары өте аз, оларға сұраныс та аз. Сондықтан ол түлек­тердің көбі жеке, өз бетінше карьера жасауға көшеді немесе тіпті басқа салаға кетуге мәжбүр.

- Егер сол түлектерге жаныңыз ашы­са, білдей бір өнер ұжымының басшы­сысыз ғой, неге сіз жұмысқа тартпай­сыз?

- Мен бұл тарапта эксперимент жасап та көргенмін, нәтиже бермеді. Бұрын кеңес­тік заманда үкіметтен ақша бөліп, штат сұ­рай­тын. Ал қазір жүйе мүлдем басқа, қосымша штат сұрай алмаймыз, біреуді алу үшін біреуді шығару керек. Содан соң айтарым, қазір бір әртісті, онда да талантты әртісті елге танымал ету үшін жоқ дегенде 6-7 млн теңге қажет, ТМД елдеріне таныту үшін оны 10 есеге арттырыңыз, 500 мың доллар қажет. Ал енді әлемге таныту үшін шаш жетпейтін ақша қажет. Сондықтан бізге де оқуын жаңа бітіре салған, тәжірибесіз түлек емес, талантты әрі өзінің сол талантын мойындатқан әртіс керек. Ал егер мемлекет біздің мекемеге сол мақсатты жүктеп, қосымша штат бөлсе, қанекей! Бірақ біз сол өз әртісімізді көтеруге ақша қимай, сондай қаржыны, ойланбастан, шеттен әртіс әкеліп, соның қалтасына салып жібереміз. Шетелдік әншілердің келуіне мүлдем қарсымын деу­ден аулақпын, бірақ сонау 70-80 жылдары жанып, қазір өшіп қалғандықтан, біз секілді елдерден нәпақа іздеп жүргендерінің бізге қажеті қанша?! Мықтысың ба, қазіргі кезде жанып тұрған жұлдыздарды алып кел. Бірақ оның да бізге қажеті қаншалықты? Келетін адам біздің бірде-бір әртісіміздің түр-түсі түгіл, атын да білмейді, тіпті өзінің қайда келіп отырғанына да мән бермейді. Себебі олар үшін біз «какой-то город в каком-то Ка­захстане» ғанамыз. Осыған неге намыс­тан­баймыз біз?! Сондай-ақ қазір спортшы­ларымыздың да 50 пайызынан астамы жалдамалы, ішінде өмірінде елімізге келіп көрмегендері де бар. Бірақ олардың шетел­дік әншілерден гөрі, пайдасы бар ғой, әлем­дік аренада Қазақстанның намысы үшін тер төгіп, алған ақшасын ақтайды. Маған, бәлкім, осы мәселелерді айтқаным үшін сен өз «Гүлдеріңді» біл де, тыныш отыр, басқада нең бар деушілер де табылар... Алайда осы елдің азаматы ретінде айтуға менің қақым бар ғой. Өмір бойы басымды төмен салбы­ратып өту деген - маған жат нәрсе. Кеудедегі намыс осындайда көрінбегенде, қайда көрініс беруге тиіс?! Менің еліме жаным ашиды, қай саласының болсын басындағы қиын жағдайы жүрегімді ауыртады. Ал «Гүлдерге» келсек, Украинаға барған кезде біздің 20-дағы өрімдей жас бишілерімізді көріп, «халықтың биін, мынадай жас қыздардың билегенін көріп, көзімізге жас алуға мәжбүрміз» дейді.  Себебі олардың жастары әлдеқашан бидің брэйк дейсіз бе, хип-хоп, R&B секілді заманауи түрлеріне кетіп қалған, олар үшін халықтық би деген - архаизм, көненің көзі, оны билеуді қор санай­ды олар. Жастарының арманы - Париждегі «Мулен руж» немесе сол сияқты басқа да пайданың көзін тез табатын ірі-ірі клубтарда билеу. Сондықтан халық биі - украин жұртында 40-тың үстін­де­гі келіншектер мен 50-дегі ерлердің енші­сінде. Тап сондай жағдаймен біз Германияда да ұшырастық. Австрияның астанасы Вена қала­сының Хофбург атты әйгілі «Вена валь­сі» өтетін салтанатты сарайында қазақ биін көрсеткен­біз. Сол кезде қаланың мәдениет комитетін басқаратын басшы әйел адам: «Жас өрімдей қыздарыңыз ұлттық киімде билеп, өз елін танытып жүр, біз оны жоғалт­тық», - деп көзіне жас алды. Осыдан түйге­нім: егер де бүгін біз халықтық биге қызығушылық танытқан жастарымыздың кеудесінен кері итерер болсақ, біз де күні ертең дәл украин­дер мен немістер секілді күй кешеміз. Оларда қайта халық жетеді, ал біз айнал­дырған 17 млн халықпыз, оның жартысы­нан көбі сыртқа қарап «ұлып» тұр. Ендеше, ең құрығанда 5 млн қазаққа осы өнерімізді қалдыруға тиіспіз. Өйткені біз алпауыт ел емеспіз, қаншалықты көне түркі­лерден тамыр алғанымызбен, қазақ өзі - жас халық.

- Бұрынырақта шоу-бизнес болса,   қазір әлемде шоу-индустрия қарқын алған. Қайсысында болсын, әнге тауар деп қарайды, яғни оның нарықта өтуі сұранысқа байланыс­ты. Бізде де қазір мына ән өтеді деп қарау анық байқа­лады. Алайда оның көз жеткен дәлелі: дер кезінде өткенімен, сол өнім бір күндік дүниеге айналып жатыр. Ендеше, біз осы үрдісті қалай кө­рер көзге қолдай алмақпыз?

- Рас, шетелде шоу-индустрия қарқын алған, оларда ән мен әншіні, актер, жалпы әртіс атаулыны даярлайтын алпауыт зауыттар жұмыс істейді. Егер салыстырмалы әрі бейнелі түрде алсақ, оларда зауыт болса, бізде - әлі шағын ғана цех. Әрине, жүз жылдық тәжірибесі бар АҚШ секілді ал­пауыт елдің шоу-индустриясы қарқынды жұмыс істеп жатқан шығар, бірақ біз бір нәрсені жақсы түсініп алуымыз керек:  олардың түп негізі жоқ. Тамырсыз жерден гүл шығарған секілді, олар қолдан жасаған мәдениетті дәріптеп отыр, сондықтан бір күндік табысты көздейді. Ал бізде тамыр бар, ол - ұлттық музыкамыз. Егер біз де сол шоу-индустрияның жетегіне ерер болсақ, қазіргідей жаһандану дәуірінде өзіміздің түп-тамырымыздан ажырап қалуымыз әбден мүмкін. Өйткені біз бүгінге сай өз шоу-бизнесімізді аяққа тұрғызып үлгерген жоқпыз. Былайша айтқанда, біздің жоғалта­рымыз көп, сондықтан жоғалтары жоқтар­дың соңынан еруге сонша құмарланба­ға­нымыз жөн. Мысалы, ресейлік сарапшылар бұл сұраққа «шоу-бизнес басталған тұста жеке адамның шығармашылығы өледі» деп бір ғана сөзбен керемет жауап берген. Қазір, мысалы, Заттыбек деген әнші бар, дәл сол әнші - шетелдік шоу-индустриядағы секілді жолмен шыққан әнші. Бірден шықты, халыққа ұнады, ал бес жылдан кейін ол халыққа ұнамай қалуы әбден мүмкін. Себебі ол кездің өз «Заттыбегі» болады ғой. Мен де, мысалы, өз кезімде халыққа қатты керек болдым, концертіме жұрт билет таппай, қайда барсам, «о, Жеңіс Сейдоллаұлы келе жатыр» деп қарсы алды. Бірақ біртіндеп қызығушылық басқа буынға ауысты ғой. Енді келіп мен оларға ренжіп немесе хал­қыма кінә артсам, ел күлмей ме?! Мүмкін, тырмысып, өзімнен кейінгілерден қалмайын деп, ән жаздыруыма болар ма еді, бірақ қажеті қанша?! Менің өз стилім бар, өз шығармашылығым бар. Шоу-бизнеске ілесіп, халықтың көз алдында болайын деп, өз шығармашылығымды тастай салып, сұра­нысқа қызмет етіп кете алмаймын. Өзімнен кейінгілерге ренжи алмауымның бір мәні: олардың менің бір кездегі әндерімді сұрап алып, сондай-ақ «сіздің әніңізбен өстім» деп қолымды алғаны абыройымды асқақтатып тастайды. Демек, мен кезінде бекер шықпаған екенмін, еңбегім далаға кетпепті, дүниелерім әлі қолданыста. Мен өзімнен кейінгілерге кішігірім мектеп бол­дым. Сол арқылы, аз да болса, өзімнің осы дүниедегі бір миссиямды орындадым. Әртіс­тер 60-70-ке дейін қызмет істеп, содан соң көненің көзі болып сол жерде тұруы тиіс дейтіндей, сахна мұражай емес қой. Негізі, әр­тіс­тің ғұмыры қысқа. Сондықтан жас кезінде әртістердің бойындағы бар мүмкін­дігін пайдаланып қалу керек.

- Қазір «Премиум», «Классик» дей ме, әйтеуір, классикалық жанрда ән салушы төрт жігіттен квартет құру үрдісі басталды. Ал біреулер опера қазаққа жат дейді...

- Неоклассикалық стиль ғой айтып тұр­ғаныңыз. Ал опера қазаққа, шынында да, жат, балет те. Бірақ әлем елдерімен терезесі тең өмір сүріп, Елбасы айтқандай, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуіміз үшін бізге бұл екеуі де қажет. Біз өзі қызық халық­пыз: итальянның классикалық әнін айтатын әншіні классик дейміз де, ал домбырамен орындайтын дәстүрлі әншілерді «народник» дей саламыз. Бұл - жаңылыс әрі жалған ұғым. Себебі классика дегеннің өзі - түп ма­ғы­насында ең жақсы, ең асыл деген сөз. Демек, біздің классикамыз - дәстүрлі му­зыкамыз да, ал әлгіндейлер - итальян не сол сияқты шетел  клас­сикасы. Ендеше, біз қазақтың ұлттық музы­касына өз мәртебелі атауын қайтарып, қал­ғандарын өз атымен атауға тиіспіз.  Кезінде орыстар жаңағыдай «народ­ник», «классик» деп, бізді өздерінше сыр­тымыздан бөліп тастаған, біз сонымен әлі күнге дейін жүрміз. Әрине, әлемдік клас­сикадан біз үйренуіміз керек, бірақ өзіміз­дікін дәріптеп барып үйренуіміз керек. Мы­са­лы, қытайлардың опера орындағанын көрдім, итальян классикасының өзін олар қытайдың дауыс техникасымен орындайды. Сөздің шыны керек, мен бүгінгі итальян дауыс техникасымен орындайтын әншілер­ден гөрі, бұрынырақта өткен Күләш Байсейі­това, Роза Бағланованың орындағанын жақсы көремін. Неге? Өйткені оларда таза қазақы үн сақталып қалған. Оларда дауыс қою деген нәрсе болған жоқ, табиғи үнмен салды. Оларда бір ғана қазақты шетелге таныту деген ұғым болды. Қазір біз сол мақ­сатты жоғалтып алдық. Неге мен Әмірені, Ғарифолла, Дәнеш, Қайратты, Жәнібек пен Бекболатты, сондай-ақ Алмас пен Ұлжан секілді, жалпы айтқанда, қазақтың дәстүрлі әншілерін көп тыңдағым келеді? Өйткені оларда менің қаным, менің түп-тамырым жатыр. Бізде консерваториядан дауыс қойғанда орындаушының табиғи дауысын өлтіріп, оған итальянша орындау техникасын қояды. Сосын әлгі табиғи дауысынан айырылған әншіні классик деп шығарамыз. Бұл - таза трагедия. Бүгінде эстрадада бол­сын, спортта болсын, қазақты көбірек шыға­ру керек. Мысалы, қазір шетелден әншілер әкеліп, оларға қазақша ән салдыруға да ұм­тылыс бар. Олар айта алмады, айта алмайды да. Өйткені қазақтың әнін тек қазақ қана айта алады. Біз осыны түсінуіміз керек.

- Рақмет, мерейтойыңызбен тағы да құттықтап, шығармашылық шабыт тілейміз.

Оқшау ой

«Патриотизм» деген ұғымды біз дұрыс мағынасында ұғына алмай жүрміз, негізі. Егер де әлемдік тұрғыдан қарар болсақ, патриотизм - шови­низмнің ең биік шыңы. Ал шовинист деген біздің көзімізге өз ұлтын ғана жақсы көріп, өзгелерді жек көретін адам болып елестейді, өйткені жүріп өткен тағдырымыз бізді солай үйреткен. Бірақ, дұрысы, шовинист те - бір, патриот та - бір, яғни өз халқын, ұлтын жақсы көретін адам. Енді өзіңіз ойлап қараңыз, мен өз ұлтымнан басқа қандай ұлтты жақсы көруім керек? Өз үйін жарыта алмай отырған адам көршісіне қалай бөліп бере алады? Сол секілді  менің өзімді жарыта алмай жатып, орысты не қытайды жақсы көруім мүм­­кін емес қой?! Абсурд қой ол! Мысалы, 1993-94 жылдары Алла Пугачева отбасымен бірге Қазақстанға келген кезде қазіргі оппозиционер Болат Әбілов тасы өрге домалап тұрған кәсіпкер еді. Сол азаматымыз «Қазақстан­да ән сала алатын адам жоқ» деп ашық айтып, барлық ақшасын Алла Пугачеваның қалтасына салып берген. Ал бүгін ол оппозицияға шығып, халықты соңынан ерткісі келеді. Бірақ кешегі оның өз халқына айтқан сөзі мен істеген ісін көрген мен бүгін оның артынан ере алмаймын.

Алашқа айтар датым

Қазақ қазақты сыйлай білсін дегім келеді. Мейлі, ол қойшы болсын, мейлі, ол автобус жүргізу­шісі болсын, оған жоғарыдан мен­сінбей қарамай, қазағым деп жақ­сы көріп, олардың аман-сау жүргеніне қуануымыз керек. Бірінші өзімізді сыйлайық, сонда ғана өзгелерге өзімізді сыйлата аламыз. Қандай да бір қазаққа байланысты мәселе көтерілер болса, оны дер кезінде түзете білейік. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл», АҒАЙЫН!

Сұхбаттасқан - Мәриям ӘБСАТТАР

«Алаш айнасы» газеті