І

Қазақ әдебиетіндегі ең бір шоқтығы биік шығармалардың бірі һәм бірегейі - жазушы Төлен Әбдіктің «Тозақ оттары жымыңдайды» повесті екені даусыз.

Егер біз өзімізге дейінгі ұлттық әдебиет мемлекет Тәуелсіздігі жолындағы ғасырға жуық күрестің алғышартын және негізін қалап, халықтың санасындағы азаттық идеясын өлтірмей түлетіп отырды деп мойындасақ, онда сол жауынгер әдебиеттің қол бастаған сардар шығармасы - «Тозақ оттары жымыңдайды».

Аяулы Төлен ағамыз жуырда 70-ке толды. Ал, күні Еуразия Жазушылар одағының шешімімен қазақ қаламгері Төлен Әбдік әдеби жыл адамы атанды. Ардақты ағамызды мерейтойымен және деби жыл адамы атануымен құттықтаймыз!

Төменде әйгілі «Тозақ оттары жымыңдайды» шығармасының алғашқы парасын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

«Abai.kz»

 

 

Ұзын бойлы, көзілдірікті кісі өзінің сабырлы, тәкаппар кейпі мен саркідір тартқан жас шамасына қарамай, жеңілтек асығыстықпен есікті лақтырып ашып, ішке кірді.

- Эдуард Бейкер мырзаның операциясы бітіп кетті ме? - деді басқа елдік акцентпен ентіге сөйлеп. Содан кейін зиялы адамдарға тән инабатты жөн-жобаны бұзып алғанына өкінгендей:

- Ғафу өтінем, - деді қолын кеудесіне апарып. - Сәләматсыз ба?

І

Қазақ әдебиетіндегі ең бір шоқтығы биік шығармалардың бірі һәм бірегейі - жазушы Төлен Әбдіктің «Тозақ оттары жымыңдайды» повесті екені даусыз.

Егер біз өзімізге дейінгі ұлттық әдебиет мемлекет Тәуелсіздігі жолындағы ғасырға жуық күрестің алғышартын және негізін қалап, халықтың санасындағы азаттық идеясын өлтірмей түлетіп отырды деп мойындасақ, онда сол жауынгер әдебиеттің қол бастаған сардар шығармасы - «Тозақ оттары жымыңдайды».

Аяулы Төлен ағамыз жуырда 70-ке толды. Ал, күні Еуразия Жазушылар одағының шешімімен қазақ қаламгері Төлен Әбдік әдеби жыл адамы атанды. Ардақты ағамызды мерейтойымен және деби жыл адамы атануымен құттықтаймыз!

Төменде әйгілі «Тозақ оттары жымыңдайды» шығармасының алғашқы парасын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

«Abai.kz»

 

 

Ұзын бойлы, көзілдірікті кісі өзінің сабырлы, тәкаппар кейпі мен саркідір тартқан жас шамасына қарамай, жеңілтек асығыстықпен есікті лақтырып ашып, ішке кірді.

- Эдуард Бейкер мырзаның операциясы бітіп кетті ме? - деді басқа елдік акцентпен ентіге сөйлеп. Содан кейін зиялы адамдарға тән инабатты жөн-жобаны бұзып алғанына өкінгендей:

- Ғафу өтінем, - деді қолын кеудесіне апарып. - Сәләматсыз ба?

Швейцар шал талай шет елдік қонақтарды өз қолымен қабылдаған, шен-шекпенді көп көрген, оның үстіне аса лауа­зымды мекеменің қызметшісі болғандықтан түк абдырамай, сырттан балаша жүгіріп енудің әбестік екенін көзімен білдіріп, әлі ырғалып тұрған айналмалы әйнек есікке безбүйректене біраз қарады.

- Бітіп кетті, - деді содан кейін. - Әрине, бітіп кетті. Кеш қалдыңыз. Енді мырза ешкімді де қабылдамайды. Өзіңіз ойлаңызшы, төрт сағаттық операциядан соң, дұрыс­тап бір тынығу қажет қой... Солай емес пе?.. Жоқ, өзіңіз айтыңызшы? Солай емес пе?!. - Осыны ол тап Бей-
кер мырза емес, өзі тынығатындай аса бір кейістікпен айтты.

- Ендеше мынаны білгім келеді: ол кісі қазір осында ма, жоқ, үйінде ме?

Швейцарға бұл сұрақ ұнамай қалды.

- Қабылдамайтын болған соң бәрібір емес пе?! - деді қабағын шытып. Бірақ осы тұста-ақ өзінің тым артық кеткенін сезе қойды да:

- Дегенмен, сізге қажет болып тұрса, айтуға болады. Ол кісі қазір кабинетінде, - деп түсін жылытты.

Бейтаныс кісі қалтасынан сигарет алып, "тартсам ба, тарт­пасам ба" дегендей саусағының арасында жүгіртіп ұзақ
тұрды.

- Асығыс болмасаңыз, күтуіңізге болады... Шығып қалар... Тегі қателессем ғафу өтінем, французсыз ба? - деді швейцар әңгіме туып кетер деген үмітпен. Өйткені ол таңертеңнен кешке дейін жалғыз отыратын да, зерігіп, сөйлесетін адам іздейтін.

- Италияданмын, - деді шет елдік кісі сұраққа мән бермей, - сонда қанша күтер екем?

- Жиырма минут, - деді швейцар да бұл сұраққа мән бермей. - Бейкер мырзада істегеніме қазір аттай бес жыл. Шет елдіктерді түсінен ажыратуға машықтанып алғам. Сол әдетпен жобалап едім, сәл-пәл қателескен екем... Кешіріңіз, иә!

- Оқа емес. Отыруға бола ма?

- О, әрине, мырза! Отырыңыз, отырыңыз! - Швейцар серік табылғанына қуанып кеткендей, қалтасынан қоңыр шыт орамалын алып, айқынырақ көру үшін жіппен байлап құрас­тырылған ескі көзілдірігінің әйнегін ыса бастады.

Кескіні салқын көрінгенмен шет елдік қонақ кішіпейіл, ашық мінезді адам болып шықты.

- Сіз, бәлкім, естіген шығарсыз, операция қалай аяқталды екен? - деді әңгімені өзі бастап.

- Қалай аяқталушы еді, - деді швейцар осынау жер-жердің бәрін шулатып жатқан ұлы оқиғаға бойы үйренген бейтарап пішінмен. - Әдеттегідей өте сәтті аяқталды... Несін айтасыз, Бейкер мырза топырақтан адам жаратқан жоқ, қалғанының бәрін жасап жатыр емес пе!.. Керемет қой, керемет! - Швейцар сол "кереметке" өзінің де қатысы бардай мүжілген ескі тістерін көрсетіп, мақтанышпен ыржия күлді. Бірақ ол мұнымен тоқтап қала алмады, үйткені бұл тақырып оның ең жақсы білетін, негізгі тақырыбы еді. Сондықтан: - Мәселен, - деді сөзін жалғап. - Мәселен, мен өзім өткен күздегі операцияның куәсі болдым. Жер-жерден дәрігер дегендерің қаптап кетті. Киноға түсіретіндер сыймай кеткен соң, маған "енді ешкімді босатпа" деп тапсырған. Есікті бекіттім де, бер жағынан мен де бардым. Барған соң, құлақ салып тыңдаймын ғой баяғы. Түрлі-түрлі сөз... "Науқастың өмірін сақтап қалуға еш­қандай мүмкіншілік жоқ, ақылға сыймайды" десті біреулер. Біреулер тіпті: "Өлетінін доктор Бейкердің өзі де біледі, операцияны әшейін реклама үшін жасап жатыр" десті. Ақыры не болды?.. Өзіңіз оқыған шығарсыз? Операция сәтті шықты. Ол үшін тек уақыттан ұту керек екен. Эдуард Бейкер 11 сағаттық операцияны төрт-ақ сағатта аяқтаған... Феномен!.. Медицинадағы феномен!!! Моргтен неше адамды тірілткенін естіп пе едіңіз?.. Инфарктан өлген адамды 30 минуттың ішінде жеткізсе, құтқаруға болады дейді доктор Бейкер... Ол пікірді, шындығында мен де қолдаймын... Себебі... мен өзім де медик болдым ғой... Рас... тастап кеттім... Күнкөріс... тіршілік...

Швейцар әңгімені өзіне қарай сәтті бұрып алғаннан кейін, өзі туралы да рақаттана баяндағысы келіп бір тұрды да, алдында тұрған адамның шет елдік екенін ықылассыз мойындап, мүдіріп қалды. - Төніп келген ажалдан кімді құтқармады бұл. Шын мә­нін­де "Медицина тәңірісі" ғой. Осындай бір мақсатына жеткен ар­мансыз адам болатын болуы керек дүниеде...

- Доктордың бала-шағасы бар шығар? - деді шет елдік кісі оның сөзін бөліп...

- Баласы жоқ, әйелі де жоқ. Неге екенін бір тәңірім білсін. Ғылымға беріліп кеткеннен деп те айтады. Кім білген?.. Өзіңіз де медицина жағынан шығарсыз?

- Жоқ, журналиспін.

- А-а-а, солай ма еді?.. Сіз маған мынаны айтыңызшы, журналист мырза, доктор Бейкер адам жасын ұзартатын дәрі жасап жатқан көрінеді. Сонда біз қайда барамыз? Ауру өлмейді, кәрі өлмейді. Жер бетіне қалай сыямыз, а? - Адамдардың жер бетіне сыймай қалатыны швейцарға біртүрлі қызық боп көрінді де, жөтелген секілді булыға күліп, көзінің астымен журналиске сығы­рая қарады.

Әзіл журналиске әсер еткен жоқ. Швейцарға суретке қарағандай тесіле қадалып, ойланып қалды.

- Доктор келе жатыр, - деп сыбырлады швейцар коридор түкпірінен дабырлай сөйлескен бір топ адамды көрсетіп. - Ортадағысы доктор Бейкер... Оның оң жағында академик Клейтман... Сол шақ шеттегі доктор Холл...

Жалпақ, күңгірт көзілдірік киген, ұзын бойлы, ерекше тіп-тік доктор Бейкер бейтаныс қонаққа жақындап келіп:

- Сіз мені күтіп тұрсыз ба? - деді тәкаппарлықтан туатын батыл үнмен.

- Дәл солай, доктор Бейкер. Операцияңызға үлгіре алмадым.

- Қайдансыз?

- Италиядан келдім. Ливино Палетелли, журналиспін.

- Қуаныштымын. Не қалайсыз?

- Доктор Бейкер! Мен сізді операция столының жанынан көрмек боп келіп ем. Әлбетте шешенді мінбеден көрген абзал ғой. (Доктор Бейкер "әрине ғой" дегендей басын изеді). Бірақ ол тілегім орындалмады. Ендігі тілегім - қабыл көрсеңіз, Сізбен тілдесу. Рұқсат етіңіз, доктор Бейкер! Сізбен жолығысудың мен үшін қаншалық куаныш екенін айтып жатудың қажеті болмас.

Доктор Бейкер мұндай сөздің талайын естігем  дегендей паркет еденге қарап, тағы да басын изеді.

- Журналистердің көп мазалайтыны рас. Оның үстіне қазір менің тынығатын уақытым... - Доктор журналистің бетіне сынай қарады да, ұнатқан пішінмен, - егер тым ауыр сұрақтар қойып, қинамасаңыз, - деді балаға жымиғандай жымиып, - бір сағат уақытымды үйдегі кабинетімде сізбен әңгімелесіп өткізуге ризамын.

Журналист мұндай бақытты тіпті күтпеген екен:

- О-о! - дей берді қайталап. - О, сізге үлкен рақмет, доктор Бейкер.

Сыртқа шыққан соң доктор жанындағылармен қол алысып қоштасты да, журналиске бұрылып, машинаны иегімен көрсетті.

- Отырыңыз!

Доктор жол бойы тіс жарып, үн қатпады. Тіпті машинадан түсіп, жақтаулары алтындай жарқыраған сұр бас­қышпен жоғары өрлеп, кең коридор бойында алжапқыш байлаған қызметші әйелдердің кейбірімен амандасып, қаңқа сүйекке, қан тамырлары адырайған жалаңаш мүсіндерге толы бірнеше бөлмелі зәулім кабинетке енгенде де үн қатпады. Терезесі күншығысқа қараған түпкі бөлмеге кіргенде барып:

- Синьор Палетелли, отырыңыз, - деді креслоны нұсқап.

Журналист осынша байлық пен сән-салтанаттың ғылым адамына қанша қажеті болғанына түсінбей, қабырғадағы алтын рамаларға салынған Рубенстің "Арыстан аулауы" мен Брюлловтың "Помпейдің ақырғы күніне" т.б. толып жатқан портреттерге, сувенирлерге, асыл тастармен әшекейленген парсы кілемдеріне, доктор Бейкердің мәрмәр тұғыр үстіндегі от сәулесіндей жарқыраған алтын бюстіне таңырқай қарады. "Шамасы сыйлықтар тұратын бөлме болды ғой" деп ойлады ішінен.

Доктор Бейкер креслоға шалқая отырып, галстугін кеңейтті.

- Синьор Палетелли, - дей берді де, әлдене есіне түскендей, - тоқтай тұрыңызшы, - деді ойланып. - Сіз осы "Юнескоға" жазып тұратын Ливино Палетелли емессіз бе?

- Дұрыс айтасыз, соның өзімін.

- Иә, иә!.. Сіздін саяси тақырыпқа жазған бірнеше мақалаңызды көргенмін... Рас... толық оқып шығуға мүмкіншілік болған жок. Дәлірек айтсам, уақытым болмады. Уақыт дегеніңіз алтыннан қымбат болып тұрған заман ғой қазір. Ал енді құлағым сізде.

- Доктор! Сіздің медицина саласындағы ұлы жеңістеріңіз сізге дейінгі тарихтағы ғалымдардың ешбірінде болып көрген жоқ. Осы бір әлдеқашан мойындалған ақиқатты  әркім өзінше дәлелдейді. Біреулер сіздің басыңызға қонған ерекше бақыт десе, біреулер уақыт тудырған құбылыс деп қарайды. Енді біреулер дәлелдеуге сыймайтын мистицизмге тірейді. Мұның бәрі де сайып келгенде бірыңғай біржақты пікірлер деп ойлаймын. Дегенмен осы жайында өзіңіз не айтар екенсіз?

- Тегінде адамның өзі жайлы сөйлегенінен қиын нәрсе жоқ... Әлгі айтылған "біржақты" пікірлер жайлы да ештеңе айтқым келмейді, - деді доктор солқылдақ креслода тербелген күйі асықпай сигарын тұтатып. - Шындығында белгілі бір құбылыстың бір ғана себебі болуы мүмкін емес. Тарихи себеп, әлеуметтік себеп, биологиялық себеп, физикалық себеп... м-м-м, философиялық себеп, тағы сол сияқты дегендей, толып жатыр ғой. Ал творчество адамын биікке шырқататын құдіретті күштер - білім, еңбек, ерік күші және интуиция. Ұлы жаңалықтарда осының ең соң­ғысы басым болады... Ал маған келетін болсақ, менің творчестволық методымда бір ғана өзгешелік бар. Ол - шектелу. Яғни... қалай деп айтсам екен... өз бойыңдағы барлық күш-қуатыңды бір нүктеге қадау. Медицинада мыңдаған нүкте бар. Мен қалған нүктелерге көңіл аудармаймын. Сіз сенесіз бе? - деді кенет доктор күлімсіреп. - Мен медицинаның кейбір қарапайым мәселелерінен түк сезбеймін. Иә, иә, бір өтірігі жоқ. Есесіне, мен маңызды нүктелерді жақсы айырамын. Сондықтан да осы уақытқа дейін менің алдымнан о дүниеге аттанған ешкім жоқ.

- Азаматтық борыш пен ғылыми мақсат жайлы не айтасыз?

- Бұл екеуінің арасында қайшылық бар дегенге мен тү­сін­бей­мін. Борышым - жалпы адамзат мүддесіне қызмет ету. Сондық­тан да менің объектілерім - бұған дейін медицинаға берілмей кел­ген ең басты, қатерлі кеселдер. Менімен 10 жыл бойына жекпе-жекке түскен сол дертке барша адамзат дауа күткелі қай заман! Альберт Нобель бәйге тіккеннен бері де осы дертке шипа із­деп, басын байлаған қанша ғалым өтті! Қанша уақыт өтті! Қан­ша­ма ұлы адам құрбан болды. Бірақ мен жүрексінгенім жоқ. Жау­ласпаққа дәл осы қатерлі дертті, "ақиқат ажалды" таңдап алдым. Гете шал айтқандай, орындалған ұсақ мақсаттан орындалмаса да биік мақсат артық қой қашанда. Ақыры, мен жеңдім... Мақсатыма жеттім!.. Рас... - Доктор аузына дәмсіз бірдеңе түсіп кеткендей бетін тыжырайтып, үндемей қалды да: - Рас, - деді тағы да. - Адамзаттың бір маған тіреліп тұрған ештеңесі жоқ. Мен болмағаннан ештеңесі әдіре қалып, құрымас та еді. Сөйтсе де... - Доктор Бейкер сөзін аяқтаған жоқ. Сигарын сорып отыра берді.

Журналист доктордың қызылкүрең, ашаң жүзіне қарап отырып, швейцар шалдың "... араб дейді, еврей деп біреу айтады" деген сөзін есіне түсірді.

Доктор Бейкер креслосын тағы да тербеп жіберді де:

- Сосын не айтуға болады? - деді қолын жайып. - Мақала жазсаңыз осыларды толықтырып, бірдеңе дей саларсыз.

- Сізге тағы бір сұрақ. Өз мемлекетіңіздің өзге халықтармен қарым-қатынаста ұстап отырған саясатына қалай қарайсыз?

- Синьор Палетелли! - деді доктор қатқыл үнмен. - Мен саясатпен айналыспаймын!

Журналист төмен қарап, үндемей қалды да:

- Саясат Оппенгеймердің даңқына зиянын тигізген жоқ қой, - деді ақырын ғана.

- Ал сіз маған Оппенгеймердің саяси қайраткерлігінен адамзатқа тиген игілікті айтып беріңізші. Иә, иә, айтып беріңізші. Ол бөгемек болған зұлымдықтың дәмін халық бәрібір татты. Нәтиже бермеген әрекеттің бәрі әурешілік деп қана аталады. Тарихтың өз заңы, өз стихиясы бар. Оны бұзуға сіз бен біздің шамамыз жетпейді. Тіршіліктің даму заңы үнемі адамдардың пайдасына шешілетін шығынсыз сәттіліктен ғана тұрса деп тілеудің өзі қандай аңқаулық десеңізші! Тарихтың мына тұсында бәленше бүйтіп қателеспегенде жағдай басқаша болатын еді деу, алғашқы дәуірдегі динозаврлар табиғат кенет суытып кетпегенде құрып кетпей, тірі қалатын еді деген секілді қиял ғой. Болмаса, сол мұз дәуірінің басталуының өзі белгілі бір қажеттіліктен туып отырған табиғи жәйт емес пе! - Доктор сағатына қарады да: - Қарсы болмасаңыз, осымен әңгімемізді доғарайық, - деді. - Менімен бір партия шахмат ойнауға қалайсыз?

Ол осыны айтып, өзіне ешкім қарсы келіп көрмеген дағдымен жауап күтпей, кнопканы басып, шахмат әкеп тігуге қызметшісін шақырды.

Доктордың тастан қашалған әлпеттей, жадырап, ия түнеріп, құбылыс білдірмейтін, бедірейген көсе жүзі мен қатқыл жанары, пенде баласына оғаштау, өктем мінезі, ақырында ақ-адал еңбекпен емес, әлдеқалай құпия қарақшылықпен қолға түскен қисапсыз қазынаға ұқсас, бір адам бойына сыйғызуға келмейтін ғылыми табыстар - өңкей бір сәттілік - осының бәрі ұғымды ауырлатып, әлдебір ақылдан тыс тылсым күшке, түсініксіздікке әкеп тірейтін. Журналист өзінің болашақ мақаласында доктордың характерін ашу үшін осы түсініксіздік пен қаталдықты негізгі штрих етіп алсам да жарап жатыр-ау деп ойлады. Содан кейін ұсақ детальдар үшін қажет болар деп, үй ішіндегі бұйымдарды, олардың орналасу тәртібін мұқият қайта қарап шықты.

- Жүріңіз, - деді доктор "корольдің" алдындағы пешкасын екі орынға жылжытып.

Журналист те пешкасын екі орынға жылжытты. Доктор f2-ні f4-ке жүргенде, журналист d7-ні d5-ке жылжытты. Одан кейін бір пешкасын құрбан етіп, d5-ті тағы ілгері басты.

- Һ-м-м-м! - деді доктор ойнақы, көңілді үнмен. - Фалькбеердің контргамбиті! Өте жақсы!

Доктор Бейкердің шахматты сөйлеп отырып ойнайтын әдеті бар екен. Тегінде ұтуды мақсат қылмайтын секілді. Сол әдетімен:

- Синьор Палетелли, - деді бір тұста шанышқысымен дәмді бірдеңені түйреп алғысы келіп отырған адамдай ферзасын бұлғақтатып, - құдай үшін бірдеңе айта отырыңыз. Дүние жүзінің чемпиондығына таласып отырмаған болармыз.

Синьор Палетелли күліп жіберді. - Оныңыз рас. Бірақ не айтқанды қалайсыз?

- Өте жақсы, біз онда былай қорғанайық, - деді доктор С2-ні СЗ-ке қойып. - Дүниеде болып жатқан жаңалықтарды көп білесіздер. Көп көресіздер. Соның бәрі әңгіме.

- Оныңыз рас, - деді журналист тағы да. - Мен өте көп жүремін. Әр түрлі оқиғаларға кезігем. Бірақ оның бәрі сізге ұнамауы мүмкін.

- Ештеңе етпейді. - Доктор ферзасын корольдің алдына жүрді.

- Ұнамауы мүмкін, - деді журналист сөзінің аяғын қайталап. Соны айтты да "атын" пешканың алдына шығарды. - Себебі менің саяхат сайын көріп қайтатындарымның бәрі көңіл жабықтыратын, аянышты уақиғалар.

- А-а, солай ма?

- Иә, доктор, дәл солай.

Доктор Бейкер қарқылдап күліп жіберді де, оң қанаттан ракировка жасады.

- Қайтеміз енді. Анда-санда жабығып алған да дұрыс шығар. Табиғат берген құбылыстың бәрін адам баласы аңсауға тиісті. Мейлі ол қуаныш болсын, мейлі уайым болсын. Үйткені адам үшін ең жаманы - зерігу. Зерігуден басқаның бәрі салыстырмалы түрде айтқанда түгел жақсы.

- Сонымен сізге көңіл жабықтыратын әңгіме керек қой?

Доктор ұзақ ойланып отырып қалды да, кенет қуанып кетіп:

- Шах!.. - деді. - Иә, көңіл жабықтыратын бір әңгіме айтыңыз...

Журналист корольдің алдын пілмен бекітті.

- Біздер үшін ел аралаудың ең алдымен саяси мәні қымбат. Әр түрлі халықтардың тарихымен, әлеуметтік жағдайымен, дәстүрлерімен, әдет-ғұрыптарымен танысамыз. Соңғы сапардан жинаған материалдарымды жинақтап отырып, мен жақында мынандай бір пікірге келдім. Жалпы болашақ атау­лы бәрімізге бірдей және бірдей қажет десек те, жеке адамдардың тілек-мақсаты, мұң-мұқтажы бір-біріне ұқсамайды ғой. Айталық біреу - аш, екіншісі - жалаңаш, үшіншісі - ауру. Аш адамға тамақ керек, жалаңашқа киім, ал ауруға тек дәрі керек. Олардың қажеттерін шатастырып үлестіруге болмайды. Халықтар да сол сияқты... Біреудің мұқтажы біреуге игілік боп жарымайды. Әлгі өзіміз баспа беттерінде цивилизацияны ту етіп, адамзат мүддесі деп даурығып жүргеніміз - үстемдік құрып отырған төрт-бес ұлы халықтың ғана мұқтажы тәрізді.

- Сіз жүрмей қойдыңыз ғой.

- Кешіріңіз! - Журналист бір сәт шахмат тақтасына аңтарыла қарады да, қолайлы ештеңе таппағандай шеткі пешканы ысыра салды. - Болмаса мемлекеттер өмірінің негізгі жүгінері - экономика емес, мораль болатын кез жетті емес пе?! Айтыңызшы.

- Шах! - деді доктор.

- Әлбетте солай болуға тиісті, - деді журналист корольді асығыс атпен жаба салып. - Бірақ іс жүзінде олай емес. Бір халықтың ар-намысынан бір доллардың ықпалы күшті. Біздер халық үшін деп әуелі тамаша бір идеяларды тауып аламыз да, артынан сол идея үшін халықтың өзін құрбан еткіміз келеді.

- Мұның бәрі рас болуы мүмкін, бірақ сіз айтқандай көңіл жабықтыратындай аянышты әңгіме емес...

- Рас, - деді журналист келісіп. - Аянышты халді мен тек соңынан көрдім. Тіпті соғу ойымда жоқ еді. Аяқ асты шешілді... Біз түнгі сағат 5-те келдік... Одан тағы да самолетке отырып, үш сағат ұштық. Мен осы ғұмырымның ішінде мұндай керемет табиғат көркін кездестірген емеспін... Жер беті көз тұнған көк жасыл бірдеңе. Сан салаға бөлінген өзендер дененің құжынаған қан тамырындай жүз тарам болып айқасып жатыр. Енді оны тілмен айтып...

- Сіз осы қай жерді айтып отырсыз?

Журналист "сонда мен бағанадан не айтып отырғанмын" дегендей докторға көзілдірігін алып, таңырқай қарады.

- Амазонка ғой. Бразилияға барғанымды айтам.

- А-а? - Доктордың көзілдірік жақтауынан асып тұрған биік қабағы дір ете қалды. - А-а, иә, айта беріңіз.

- Біз ньямбикуара тайпасының территориясына қондық. Олардың біразы сондағы американдық миссионерге жалданып жұмыс істейді екен. Мынаны қараңызшы, миссионерге Нью-Йорктан немере інісі келген. Жолай суық тиіп, тұмау болыпты. Соның әкелген тұмауынан бір күнде 50 индеец өлген. "Менің балаларымның ыстығы көтерілсе, бүкіл тайпаның қыл үстінде тұрғаны" дейді миссионер. Индеецтер үшін тұмау ең қауіпті жұқпалы аурулармен бірдей көрінеді. Мен сол арада тұратын дәрігер жігіттің көмегімен Мату-Гроссу штатындағы бірнеше тайпаның мекенін араладым. Индеецтер отанын қазір "Жасыл тозақ" деп атайды. Бірақ Амазонканы тозаққа айналдырған улы жыландар мен ауру тарататын масалар емес, түпсіз құрдым батпақтар мен ажал көлдері де емес, адам жегіш балықтар мен каймандар да емес... кәдімгі цивилизация мен мәдениет апармақ болған "ақ ниетті" ақ адамдар. Мына сіздің...

- А-а! - деді доктор тағы да естімей қалғандай.

- Мен алғашқыда жергілікті тайпалардың этнографиясы, әдет-ғұрпы, салт-жоралары туралы жолжазба стилінде көлемді мақала жазбақ болғам. Бірақ мен кеш қалыппын. Тайпалардың көбісі жер бетінен мүлде құрып кеткен. Мәселен Арипуана өзенінің бойындағы цинта ларга тайпасын пулеметпен қырыпты. Кейін самолетпен жүріп тексергенде бір де бір индеецтің тірі қалмағаны айқындалған. Әрине, оның бәрін жасап отырған - сол жердегі каучук фабрикасының қожасы. Оның қаруланған бес бандитті 800 долларға жалдағаны да айқындалған. Бірақ бұл қылмысты айыптауға ешкімнің шамасы жетпейді. Үйткені ол жоғар­ғы үкімет орындарымен байланысып жатқан құпия әрекет. Ал тапаюна тайпасына не істеген дейсіз ғой?.. Тапаюнаға мышьяк қосылған бірнеше жәшік қант сыйлаған. Кейбір деревняларда лашықтарға кіріп, семья бас сайын үлестіріпті. Бір жетінің ішінде тапаюна да жоқ болған. Содан кейін кезек паташоға келеді. Деревняға жалған дәрігерлер келіп, әр адамға екі екіден укол салған. Шприцтің ішінде кісі өлтіретін шешек вакцинасы бар. "Паташо шешектен өлді" деп жазыпты кейін кейбір этнографтар. Бәрі рас: паташо індеттен қырылды. Бірақ індет қолдан жасалды ғой... Нәсіл құрып барады. Ақ адамдар джунгли ішінде ең соңғы индеецтерді аулап жұр.

- А-а? - деді доктор Бейкер үшінші рет қайталап. Сөйтті де қолы қалтырап, ұстап тұрған "атын" тақтаға қарамастан жылжыта салды.

- До-ок-тор! Ат бұл араға келе алмайды ғой!

- О, не... Ах, кешіріңіз... Мен тіпті қате жүріппін ғой. - Доктор атты екінші рет жүрді.

- Бұл араға да келе алмайды.

Доктор Бейкер есінен жаңылған адамша не істерін білмей, шахмат тақтасына мелшие үңіліп, отырып қалды. Журналист докторға таңырқай қарады да:

- Бәлкім мында жүргіңіз келген болар, - деп қолынан атты алып, І4-ке қойды.

- Рахмет... синьор Палетелли!.. Мен... дәл сол жерге жүр­гім келген... Айта беріңіз.

- Қазір ғалымдар тек өлген тайпалардың этнографиясын жазуда. Тек естігендерін жазуда, әрине. Үйткені растайтын бір де бір куә жоқ. Жақында тағы бір араку тайпасының құрып біткені айқындалды...

- Немене? - деді шүберектей боп-боз болған доктор орнынан тұра беріп.

Журналист докторға үрейлене қарады.

- Араку тайпасы...

- Сосын, - деді доктор қырылдап.

- Араку тайпасынан да бір де бір адам қалмаған. "Неден қырылғаны белгісіз, мекенжайлары қаңырап бос қалды" деп жазды.

Доктор соқыр адамша креслоның жақтауларын сипалап, біртүрлі меңіреуленген күйі қайта отырды.

- Сонда олардың жазығы не? - деді журналист әңгімесін сабақтай. - Бразилия орманында жаратылып, өсіп-өнгендігі ме? Әлде қисапсыз байлығы ма? Иә, иә, дәл солай. Бұл күнде жердің кеңдігі мен байлығы да халықтың сорына айналған. Болмаса XVІІ ғасырда темірден зат жасап, мәдениет құрған, Пастерге дейін жыланның уына ем ойлап тапқан, Европаға картоп пен помидор егуді, қызыл бұрыш пен темекі егуді үйреткен 2 миллион индеецтен бірнеше жүзі қалғанына кім жауап береді? Ғалымдардың айтуынша, енді он жылдан кейін бір де бір индеец қалмайды. Қалса, тек зоопаркке қоюға бірді-екісі қалуы мүмкін. Менімен айтысқан бір миссионер: "Олар қолдарына түскен тұтқындарын жейтін көрінеді ғой" деп жаз­ғырды. Бүкіл Бразилияда адам етін жейтін бір де бір тайпа жоқ. Ол - дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Сонда шын мәніндегі адам жегіштер кімдер болып шықты?! - Журналист қалтасынан сигарет алып тұтатты да, көкшіл түтін арасынан сығырайып, кінәлаған адамдай докторға қарады. - Мен осылардың бәрін құлағыммен естіп, көзіммен көрдім. Көрдім де бұл бүкіл адамзаттың арына басылған өшпес қара дақ деп түсіндім. Біз жұмсақ диванда жатып, қосыла алмаған екі жас туралы романдар оқып немесе фильмдер көріп, көзімізге жас аламыз. Біз бір адамның тағдыры үшін жер жүзінің прессаларын шулатып, ұрандар ұстап, көшеге шығамыз, қылмыстының жазалануын талап етеміз. Өлім жазасына бұйырамыз. Ал тұтас бір нәсілдің, бірнеше халықтың құрып кетуін қай тілде суреттеп беруге болады. Халықты өлтірушілерге адам­ға біткен санамен қандай жаза ойлап табуға болады, доктор Бейкер!

Доктордың бұдан әрі тыңдауға шамасы жетпеді. Тағы да соқыр адамша сипалап жүріп кнопканы басты да, қызметшісіне:

- Синьор Палетеллиді шығарып салыңыз, - деді кекештеніп.

Содан кейін ол журналистің қалай қол беріп қоштасқанын, жайсыз әңгіме айтып, көңіл-күйін бұзғанына кешірім сұрағанын, шығып бара жатып қалпағын түсіріп алғанын аңғарған жоқ.

Есік баяу сықырлап, сыртынан жабылғанда доктор есінен танды.

Доктор Бейкер құрысқан саусақтарын қызметшісі сындыра жазып жатқан кезде есін жиды.

- Мырза, мен дәрігер шақырттым, қазір жетуге тиісті, - деді абыржыған қызметші доктордың жүзіне үрейлене қарап.

Доктор Бейкер қалтасынан орамалын алып, тер бұршақтаған маңдайына басты. Басын салбыратып, ойланып отырды да:

- Дәрігердің қажеті жоқ, қайтара сал, - деп қызметшісін шығарып жіберді.

Доктор мелшиіп ұзақ отырды. Талма ауруына ұшыраған адамдар есінен айырылып, оянғанда мидың қайсы бір бөліктерінде жаңғыру процесі пайда болып, әлдеқашан ұмыт болған оқиғалар, ұсақ детальдар, тіпті айы, күні, сағаты, минутына дейін айқындалатынын ол бұрыннан білетін. Тап қазіргі ақыл-ойындағы әлдебір жаңарған айқын елестерді де сондай сәтке ұқсатты.

Ол қалың том кітаптың арасынан жабылып кеткен бір парақты іздеген адамдай, уақытты кері санап, түгендеп жатып, кенет кілт тоқтады.

Цивилизация әлемінің - Нью-Йорктегі 100 қабат үйлер мен жарқылдаған жасау бұйымдардың өлшеусіз салтанаты мен дабыра қошеметтің, әлемге әйгілі болған даңқ пен ғылыми табыстардың, талантына бас ұрған сансыз тобырдың аһ ұрған даурықпасының тағы сол сияқты өмірдің ойлануға мұрша бермеген әр түрлі алданыштарының астында әлдеқашан ұмыт болып, өлдіге саналған бір тіршілік әлдеқалай жан бітіп, қыбыр еткендей болды. Және ол - о дүние мен бұ дүниенің ара қашықтығындай алыста, тым алыста қалған тіршілік еді. Доктор Бейкер сол сәтте адам баласының ұзақ ғұмырында бір-ақ рет кездесетін, болмаса кездеспей де кете беретін айрықша тағдыр қалтарысына тап болғанын және ендігі ғұмыры осы қалтарысқа байланысты екенін түсінді.

ІІ

Анасынан шыр етіп жерге түскенде әкесі оған Кияку деп ат қойды. Әкесі Чоро осы төңірекке әйгілі бақсы болатын. Бірақ көп ойланып жатпастан әшейін "Кияку" дей салды. Үйткені атта тұрған түк жоқ деп ойлайтын.

Үш жасқа дейін қалай өмір сүргені Киякудың есінде жоқ. Әйтеуір осы мекендегі көп баланың бірі болғандықтан, ол туралы жобалап былай деуге болар еді.

(Жалғасы бар)

«Abai.kz»