Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін ел шежіресіне республиканың облыстары мен қалаларында азаматтық қоғам институттарының құрылуы және даму тарихы атты жаңа парақ қосылды. Азаматтық қоғамның дамуы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудың маңызды шарты болып табылады. Қоғамның алға жылжуы да, демократиялық бағытта даму да, экономикалық өрлеу де азаматтардың қоғам өмірінің барлық маңызды салаларына белсенді қатысуының арқасында жүзеге асатын құбылыстар. Сондықтан азаматтық қоғамның белсенді болуы кез-келген мемлекеттің тұрақты дамуының берік негізі болып табылады.

Азаматтық қоғамда жеке тұлғалар өзін-өзі таныту мүмкіндігіне ие болып, «адам — қоғам — мемлекет» үштігінің пропорционалды түрде даму үрдісін жылдамдатады. Мұндай үрдіс елдің экономикалық-саяси дамуы мен халықтың əл- ауқатының, мəдениеті мен сана-сезім деңгейінің артуымен бірге орнайтын құбылыс болып табылады. «Адам — қоғам — мемлекет» үштігінің дамуы азаматтардың өз жүріс-тұрысын жеке мүдделеріне негіздеп, əрбір əрекетіне жауапкершілік алуды үйретеді.

Азаматтық қоғам қалыптасуының шартты түрде үш кезеңін бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңде қоғамның азаматтық және мемлекеттік салалары болып бөлінеді.

Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік аппаратының өзара іс-қимылы қазіргі демократиялық тетіктер: сайлау, референдумдар, митингілер, петициялар және тағы басқалары арқылы басталады. Негізінен қоғамдық өмірдің жеке саласы дамиды, адамдардың жеке мүдделеріне қызмет ететін әртүрлі институттар мен ұйымдар пайда болады. Бұл кезеңде классикалық капитализм жүйесі басым болып келеді: жеке меншік, нарықтық экономика, еркін бәсекелестік. Кезеңнің негізгі санатына кәсіпкерлер мен жұмысшылар кіреді. Нарықтық экономикалық жүйесі бар құқықтық мемлекетте азаматтық қоғам кедергісіз қалыптасады.

Екінші кезеңде өмірдің қоғамдық саласы дами бастайды. Әр түрлі әлеуметтік топтардың экономикалық мүдделерін өз бетінше қорғауға мәжбүр болған азаматтық қоғам бұл міндеттерді мемлекетке береді, соның арқасында мемлекет тек құқықтық ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік құрылымға айнала бастайды. Бұл кезеңде капиталистер мен жалдамалы жұмысшылардың мүдделері арасындағы қақтығыс бәсеңдейді. Қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтар мәмілеге келуге тырысады. Мұнда негізгі орынды орта тап алады, сонымен қатар қызмет көрсету саласының позициялары нығаяды: менеджерлер, кәсіпкерлер, талдаушылар.

Азаматтық қоғам қалыптасуының соңғы кезеңінде оның жаһандануы мен плюрализациясы басымдық береді. Таптық күрес болмайды, қоғам таптары арасындағы араздық іс жүзінде жойылады. Әр түрлі әлеуметтік топтардың арасында араздық оты тұтанбай, тек қана мәдени ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі көзқараста болуы мүмкін. Азаматтық қоғамның әр түрлі субъектілері өздерінің стратегиялары мен даму жолдарымен жүреді. Ал, қоғамның өзі әлеуметтік топтардың, таптардың, этникалық топтарға қатысты толеранттылық ұстанады.

Еуропа елдерінің тарихына үңілер болсақ, азаматтық қоғам екі жолмен қалыптасқан: мемлекеттің қатысуымен жəне мемлекеттің қатысуынсыз. Мемлекеттің қатысуымен заңдар қабылданады жəне жарияланып, демократиялық жүйе дамиды. Мемлекеттің қатысуынсыз қоғамдық-саяси қозғалыстар мен бұқаралық ақпарат құралдары азаматтық қоғам қалыптастыру ісіне жұмыла кіріседі.

Қазақстандағы азаматтық қоғамның негізгі қағидаттары идеологиялық және саяси әртүрлілікті тану, мемлекеттік және қоғамдық институттарды бөлу, ел азаматтарының саяси, қоғамдық, кәсіптік бірлестіктер құру құқықтарын заңмен бекіту деп айта аламыз. Азаматтық қоғамның құрылуы құқықтық мемлекеттің даму деңгейіне тікелей байланысты.

1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін күшті президенттік билік және демократия қағидаттарына, адам құқықтары мен бостандықтарына негізделген жаңа саяси жүйені қалыптастыру процесі басталды.

Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам өзінің қалыптасуы мен дамуында екі тарихи кезеңнен өтті. Өткен ғасырдың 1990 жылдарының басында барлық посткеңестік елдерде демократиялық реформалар басталып, қоғамдық саяси жүйенің түбегейлі өзгеруімен аяқталғаны белгілі. Содан кейін азаматтық қоғамның алғашқы институттары экономиканың мемлекеттік емес сектор қызметкерлерінің мүдделерін қорғайтын тәуелсіз кәсіподақтар пайда бола бастады. Артынша әлеуметтік қорғау коалициясы пайда болды. Онда 28 түрлі ұйымдар, партиялар, қозғалыстар біріктіріліп, сол жылдардағы қордаланған өткір әлеуметтік мәселелерді шешу үшін серіктесіп жұмыс істеді.

2000 жылғы желтоқсанда "Әлеуметтік әріптестік туралы" ҚР Заңы қабылданды, ол мемлекеттік саясат дәрежесіне билік, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің мүдделерін келісу мәселелерін көтерді. Осылайша әлеуметтік процестер серіктестік заңнамалық рәсімдеуден өтті.

Азаматтық сектор институттарын қалыптастырудағы маңызды оқиғаның бірі – Қазақстанның бұрынғы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен өткен алғашқы форум еді. 2003 жылы ел өмірінде елеулі күшке айналған қазақстандық азаматтық қоғамның жүйелі қалыптасуы мен дамуы басталды. Азаматтық қоғамның қалыптасуының бастапқы кезеңіндегі маңызды оқиға 1994 жылдың желтоқсанында ҚР Президентінің Әлеуметтік әріптестік жөніндегі республикалық үшжақты комиссия құру туралы шешім қабылдауы болды.

2003-2005 жылдары демократия мәселелері жөніндегі Ұлттық комиссия жұмыс істеді. Комиссияның жұмысы қоғамдық қатынастарды демократияландыруға және Қазақстандағы азаматтық қоғам институттарының дамуына үлкен үлес қосты.

Азаматтық қоғам дамуының екінші кезеңі 2006 жылғы тамызда "Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын" қабылдаудан басталды. Онда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бірінші форумда сөйлеген сөзінде айқындаған міндеттеріне сәйкес 2011 жылға дейінгі азаматтық қоғам институттарын дамытудың нақты жолдары мен тетіктері баяндалды.

Азаматтық сектор тарихындағы екінші кезеңнің басында Қазақстанда ресми түрде әртүрлі бағыттағы 5820 үкіметтік емес ұйым (ҮЕҰ) болды. Бұл 12 саяси партия, 3340 қоғамдық қор, 1072 заңды тұлғалар қауымдастығы, 471 ұлттық мәдени орталық, 40-тан астам конфессияны білдіретін 3340 діни бірлестік еді.

Сонымен қатар, республикада әр түрлі меншік нысанындағы 6646 Бұқаралық ақпарат құралы болды. 2005 жылғы сәуірде қабылданған "Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы" ҚР Заңы ҮЕҰ-дардың түрлі әлеуметтік жобаларды іске асыруға қатысуына мүмкіндік берді.

Бүгінгі таңда Қазақстанның үкіметтік емес секторы өз қатарында 22 мыңнан астам ҮЕҰ бар. Қазақстандық үкіметтік емес ұйымдар халықтың жекелеген санаттарына көмек көрсету және қызмет көрсету, билік құрылымдарымен бірлесіп саяси және рухани сипаттағы белгілі бір іс-шараларды өткізу міндеттерін атқарады.

Ел басшылығы азаматтық қоғам институттарын нығайтуды, Парламенттегі саяси партиялардың рөлін күшейтуді, сайлау заңнамасын жетілдіруді, бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығын қамтамасыз етуді көздейтін саяси жүйені жетілдірумен келеді.

Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанның азаматтық қоғамы тұрақтылық пен институционалдық дәстүрлерді сақтауда мемлекеттің сенімді серіктесі болған бірнеше ұйымдардан бүкіл институтқа дейінгі жолдан өтті.

2019 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұратылығы мен өркендеуінің негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру мақсатында Қазақстанның азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасы бекітілді.

Азаматтық қоғамды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған тұжырымдамасында азаматтық қоғам деп адамға өзінің азаматтық құқықтарын іске асыруға мүмкіндік беретін және қоғам мүшелерінің әртүрлі қажеттіліктері мен мүдделерін білдіретін мемлекеттік емес қоғамдық қатынастар мен институттар жүйесі түсініледі. Дүниежүзілік банктің анықтамасы бойынша:

"Азаматтық қоғам қауымдастық топтары, үкіметтік емес ұйымдар, кәсіподақтар, жергілікті топтар, қайырымдылық және діни ұйымдар, кәсіптік бірлестіктер мен қорлардың кең ауқымын білдіреді".

Азаматтық қоғамның даму дәрежесі демократияның даму деңгейін көрсетеді. Тұтастай алғанда, демократиялық режим саяси тұрақтылықтың негізі ретінде мемлекет пен азаматтық қоғамның тығыз өзара іс-қимылын болжайды.

Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының өзара байланысын бірнеше себептермен түсіндіруге болады, неге бұл процестер бір-бірінен бөлек өмір сүре алмайды және неге біреуінің дамуы мен жұмыс істеуі екіншісінің тікелей өзгеруіне әкеледі. Біріншіден, азаматтық қоғам саяси биліктің абсолютті үстемдікке ұмтылуының "тежеу" және "тепе-теңдік" жүйесіндегі маңызды және күшті тетіктердің бірі болып табылады. Осы миссияны орындау үшін оның көптеген қаражаты бар: сайлау науқандары мен референдумдарға белсенді қатысу, қоғамдық пікірді қалыптастыруда үлкен мүмкіндіктер, белгілі бір мемлекеттік реформаларды жүргізуге қарсылық науқанын ұйымдастыруда мүмкіндіктер. Екіншіден, азаматтық қоғамның өзі мемлекеттік қолдауды қажет етеді, сондықтан ұйымдардың өкілдері бірқатар мемлекеттік органдардың жұмысына белсенді қатысады. Үшіншіден, мемлекет азаматтық қоғаммен өзара іс-қимылға жоғары дәрежеде мүдделі, өйткені бұл саяси биліктің заңдылығының қайнар көзі болып табылатын азаматтық қоғам, күрделі кезеңдерде азаматтық қоғам мемлекетті қолдайтын қуатты күшке айналады. Төртіншіден, азаматтық қоғамның ерекшелігі, оны құрайтын ұйымдардың дербес сипаты мен тәуелсіздігі олардың іс-әрекеттерінің болжанбайтындығын жоққа шығармайды, сондықтан мемлекеттің оның дамуын бақылаудың әртүрлі формаларын құруға бағытталған күш-жігері қисынды болып табылады.

Елімізде қоғамдық кеңестердің мәртебесін квазимемлекеттік секторға енгізу арқылы күшейту жоспарлануда. Бүгінгі таңда қоғамдық кеңестер барлық мемлекеттік органдарда бар. Талдау қоғамдық кеңестер құрылымында ҮЕҰ-дардың жанданғанын көрсетеді. Қоғамдық кеңестер құрамындағы ҮЕҰ мүшелерінің үлесі 10% - ға өсті. Соңғы 30 жылда үкіметтік емес ұйымдар желісі 100 ҮЕҰ-дан 22 мыңға дейін өсті. Елде ҮЕҰ –дардың жаңа және жеткілікті күшті бастамалары пайда болды, олардың көпшілігі қоғам үшін қызметтердің кең спектрін іске асыра отырып, табысты жұмыс істейді. Іс жүзінде азаматтық қоғам институттары жыл сайын мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени-гуманитарлық салаларында көрініс тауып келеді. Кез-келген заманауи мемлекет қоғамның өткір мәселелерін тиімді шешуге көмектесетін сенімді серіктестерге мұқтаж. Олардың болмауы қоғамның кез-келген прогрессивті дамуын жоққа шығаратыны белгілі.

Азаматтық қоғам ұйымдарының қызметі үшін құқықтық негіздер құрылды және жетілдірілу үстінде. Президенттің Жарлығымен ұзақ мерзімді перспективада азаматтық секторды дамытудың негізгі бағыттарын – Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын айқындайтын жаңа стратегиялық құжатта азаматтық сектор қызметін трансформациялау бойынша жаңа тәсілдер жоспарланған. Тұжырымдамада белгіленген шаралар кешенін іске асыру 2030 жылға дейін жалғаспақ. Ол кезең бойынша жүзеге асырылады: бірінші кезең 2020-2025 жылдар және екінші кезең 2026-2030 жылдар. Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасы 6 бөлімнен тұрады және 5 негізгі бағытқа бөлінген.

1) Азаматтық қоғам мен оның институттарын, оның ішінде қоғамдық-саяси салада дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау;

2) азаматтық белсенділікті қолдау және дамыту;

3) азаматтар мен азаматтық қоғам институттарының шешімдер қабылдау және мемлекеттік істерді басқару процесіне қатысу деңгейін арттыру;

4) азаматтық қоғам институттарының әлеуетін нығайту;

5) Азаматтық қоғамды БҰҰ-ның Қазақстандағы орнықты даму мақсаттарын имплементациялауға тарту.

Бұл тұжырымдама қоғам дамуының басқа да маңызды парадигмаларымен үйлестірілгенін атап өткеніміз маңызды. Мысалы, мемлекет соңғы кездері кез-келген азаматтық қоғамды дамытудың негізі ретінде жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға баса назар аударып келеді. Бұл туралы "Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы" Заңға тиісті өзгерістер енгізілгені айғақтайды.

Мемлекет азаматтық қоғамның барлық субъектілерімен серіктестік қатынастар орнату оларды қоғамның өзекті мәселелерін шешуге тарту жөнінде шаралар қабылдап жатыр. Қазіргі уақытта республикада ҮЕҰ-дармен өзара іс-қимылдың әртүрлі диалогтық форматтары жұмыс істейді. Мемлекеттік органдардың ҮЕҰ-мен тиімді жұмыс істеуі мақсатында бірқатар тетіктер қалыптастырылды. Үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттік органдар арасындағы ынтымақтастықтың негізгі нысаны тізбесі мемлекеттік бағдарламалардың негізгі бағыттарын, халықаралық тәжірибені, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдардан түсетін ұсыныстарды ескере отырып қалыптастырылатын мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асыру болып табылады.

Азаматтық қоғам институттарын қаржылық қолдаудың құралдары мемлекеттік сыйлықтар мен гранттық қаржыландыру болып табылады. ҮЕҰ-ны мемлекеттік қолдауға биылғы жылы сыйлықтар түрінде жалпы сомасы 83 млн 340 мың теңгеге 38 ҮЕҰ ие болды. ҮЕҰ жобаларын қаржыландыру 1 млн теңгеден 27 млрд теңгеге дейін ұлғайтылды.

Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуы жаңа үрдістер туғызды, бұрыннан бар қоғамдық ұйымдарға өзгерістер енгізді, жаңа ұйымдар мен бірлестіктердің құрылуына әкелді.

Қазақстан жүріп өткен жол экономикалық процестердің табысты дамуын және азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының сақталуын көрсетті. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды бірлесіп дамытудың мәні — қоғамды демократияландыру процесіне жәрдемдесу, жеке бас бостандығының, адамның ар-намысы мен қадір-қасиетінің кепілдіктерін нығайту.

Abai.kz