Белгілі жазушы, сыншы Ұзақбай Доспанбетов (1941-2021 ж.) 30 наурызда Талдықорған облысы (қазіргі Жетісу облысы) Ескелді ауданының Қаратал ауылында туған.

Жазушылықты өзіне өмір бойы серік еткен қаламгер «Жылусыз от», «Шың мен шыңырау», «Қызыл жолбарыс», «Абылайдың ақ туы», «Жәлменде би», «Қанды жол» атты романдар жазған. Повестері мен әңгімелері де жетерлік. Қаламгердің республикалық мерзімді баспасөз беттерінде прозалық шығармалары, өткір әдеби-сын мақалалары, проблемалық очерктері жарияланған. Оның балаларға арнап жазған көптеген әңгімелері баршылық. Көп жылдар бойы «Жұлдыз», «Балдырған» журналдарының   алқа мүшесі болған, әрі «Балдырғанның» жыл сайынғы үздік әңгімелері үшін берілетін сыйлығының иегері. 2012 жылы «Бейбітшілік әлемі» халықаралық қазақ шығармашылық бірлестігінің «Абылай Хан» алтын медалін алған. Өзінің туған жері Қаратал ауылының Құрметті азаматы (1999), сондай-ақ Ескелді ауданының Құрметті азаматы (2009) болған.

Жазушы Ұ. Доспанбетов егер тірі болғанда 30 наурызда 83 жасқа толар еді. Осы орайда қаламгер ағамызды еске ала отырып, оның кезінде берген сухбатын назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік.

«Кейбір ұстаздарым «сен математик боласың» десе, ал әдебиет мұғалімі мені «ақын боласың» деп жүрді»

– Ұзақбай аға, әңгімені балалық шағыңыздан бастасаңыз...

– Мен 1941 жылы 30 наурызда Алматы облысы (бұрынғы Талдықорған) Ескелді ауданының Қаратал ауылында дүниеге келдім. Мектеп қабырғасында жүріп өлең жаза бастадым. Өлеңдерім республикалық газет-журналында және облыстық, аудандық газеттерде шығып жүрді. Бала жастан қазақтың қиса-дастандарын, батырлар жырын жаттап өстім. Мектепте оқу озаты болдым. Математика мен қазақ әдебиеті пәнін өте жақсы көретінмін. Кейбір ұстаздарым «сен математик боласың» десе, ал әдебиет мұғалімі мені «ақын боласың» деп жүрді. Туған ауылымда қазақ мектебінің жоғары сыныптары болмай, әлде орысшаға ауысқаным дұрыс бола ма деп онда-мыұнда шатылып, он жылдықты он екі жылда күміс медальмен бітірдім. Мен өзім көп балалы отбасынан едім, әкем Отан соғысынан ауру болып оралды. Бірақ ауылда өмір бойы жұмыс істеген адам. Ал шешем жұртпен бірге ерте көктемнен күзге дейін колхозда қызылшамен айналысқан. 9 баланы бағып-қағып өсіру, оқыту әке-шешеме жеңіл түспеді. 1960 жылы қазіргі әл-Фараби атындағы МҰУ-нің филология факультетіне оқуға түстім. Шәкіртақы жетіңкіремей жатақханада қиналып жүрдім. Бір жылдан кейін, сырттай оқу бөліміне ауысып кеттім. Менің арманым аудандық газетке не болмаса, облыстық газетке жұмысқа тұрып, азда болса отбасымның ауыртпалығын көтеру еді. Бақытыма қарай, Хрущев билігі кезінде барлық қазақ газеттері мен қазақ мектептері жабылып жатқан-ды. Сол кезде 5-6 облыстық газет жабылып қалып, журналистер жұмыссыз қалғанын білемін. Ал Алматы облысында 2-3 газет қана аман қалды. Онда да жартысы – орысша, жартысы – қазақша газеттер. Осындай аласапыран кезде 1-курс оқыған студентке кім жұмыс бере қойсын. Сонымен амалсыз Текелі қаласындағы орыс мектебіне барып мұғалім болдым. Ауылым мен Текелінің арасы біраз жер болатын, соған жаяу барып-келіп жүріп жұмыс істедім. Бір қызығы, мен сол кезде орыс сыныптарына қазақ тілі пәнінен сабақ бердім.

– Қазақ мектептері жабылып жатқанда, сіздің орыс сыныптарына барып қазақ тілі пәнінен сабақ бергеніңіз қызық болған екен?

–  Қазақ тілі пәні ол кезде сабақ жоспарына енбейтін. Әрбір оқушының өз еркі бойынша оқытылатын. Олардың қазақ тілінен алған пәні жалпы пәнге есептелмейтін. Бұл жұмыс маған қиындау болды. Бірақ одан басқа істейтін жұмыс та жоқ еді. Текелідегі құрлыс бригадалар жабылып, құрлысшылар жұмыссыз қалып қойды. Мен мұнда екі жыл жұмыс істегеннен кейін, өз ауылымның мектебіне ауысып, математикадан сабақ бердім. Осы аралықта Хрущев тақтан түсіп, қазақ газеттері қайтадан ашыла бастады. Сонымен не керек, 1965 жылы Балқаш аудандық газетке барып жұмысқа тұрдым. Менің алғашында қызметімді мұғалімдіктен бастап, кейін журналист болып кеткен себебім осыдан еді.

– Ең алғашқы прозалық шығармаңызды қай жылы жаздыңыз?  

– Сол Текелі қаласында мұғалім болып жүргенде, «Аяулы» деген әңгіме жаздым. Бұл менің тырнақ алды прозалық шығармам еді.

«Сөздің, шынын айтсам, жетіспеушілікті көп көріп, аш-жалаңаш жағдайда өстік. Солай бола тұра, ауылда жұмыс қайнап жататын. Колхоздың директоры мен бригадирдің айғайлаған қатқыл даусы естіліп тұратын»

– «Жылусыз от» атты романыңызда өз өміріңізді суреттедіңіз бе?

– Бұл романда өзімнің кіндік қаным тамған жердегі ауыл өмірі суреттеледі. 1945 жылдан 1953 жылға дейінгі балалық шағымның іздері осы шығармада сайрап тұр. Жаңа айттым ғой, ол кездегі ауыл халқының тұрмысы өте ауыр болды деп. Ішіп-жейтін тамақтары – шай, нан, картоп қана болатын. Картоптың өзі көп үйде бола бермейтін. Өте тапшы еді. Сөздің, шынын айтсам, жетіспеушілікті көп көріп, аш-жалаңаш жағдайда өстік. Солай бола тұра, ауылда жұмыс қайнап жататын. Колхоздың директоры мен бригадирдің айғайлаған қатқыл даусы естіліп тұратын. Бейнелеп айтқанда, өмір оттай лаулап, тіршілік бұрқылдап қайнап жатқанымен, шын мәнінде оның жылуын ауыл тұрғындары сезіне алмады. Ол кездегі балалардың өмірі өте қиын кезге тап болды. Бір таңғаларлығы, 1940 жылдан бұрын, 1945 жылдан кейін туылғандар бізге қарағанда ірі, денсаулығы жақсы болды. Қазақшалап айтқанда, менің қатарластарым ана уызына жарымағандар көп болды.

«Жалайыр елі жоңғар шапқыншылығы себебінен көп уақыт көшіп-қонып тұрақ таппай жүрген. Мен елден естігендерімді шындыққа қаншалық жақын екендігін білу үшін негізгі оқиға болған жерлерге бардым»

– Сіз көп томды тарихи роман жазған қаламгерсіз. Тарихи роман жазу соншалықты оңай ма?

– Ескелді би Жылкелдіұлы, Балтық батыр (Балтық әулие деп те аталады) Дербісәліұлы, Қабан жырау (Қабылиса) Асанұлы. Бұл – үш кісі Ұлы Жүздің Жалайыр елінен шыққан адамдар. Бұл кісілердің батырлығы, әулиелігі, жыраулығы туралы бала кезімнен естіп өстім. Әкем де, шешем де құймақұлақ адамдар болатын, олар да айтып отыратын. Әжемнің екі сіңлісі және бір жақын ағасы болды, ол кісілер ағып тұрған шежіре еді. Ол кездегі адамдар қазақ тілінің майын тамызып сөйлейтін. Солардың бәрін естіп өстік қой. Кейін есейе келе, бала кезімде естіген тарихи әңгімелер мен шежірелерге зер салып қарасам, осыдан үш ғасыр бұрынғы қазақ-қалмақ соғысының 30-35 жылға созылған «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» оқиғасын қамтиды екен.

Жалайыр елі жоңғар шапқыншылығы себебінен көп уақыт көшіп-қонып тұрақ таппай жүрген. Мен елден естігендерімді шындыққа қаншалық жақын екендігін білу үшін негізгі оқиға болған жерлерге бардым. Жалайырдың Балқашта қанша уақыт болғанын, Қаратауда қанша болып, одан асып Шудың бойына қай кезде барғанын, Жалайырлардың Сырдың бойында көп жыл көшіп-қонып жүрген себебін мұрағаттардан іздеп таптым. Бұл туралы 20 жыл зерттедім.

«Жауға шапқанда Абылайдың төбесінде ақ жалау желбіреп жүреді екен. Ол ақ ту басқаларға елес болып көрінеді екен. Кейін Абылай арнайы ақ ту жасатып, жауға шапқанда алып жүретін болады. Абылайдың және «қара бура» деген киесі болған»

– Демек, содан кейін «Қызыл жолбарыс» пен «Абылайдың ақ туы» дүниеге келді ғой?

– Иә, төрт томдық «Қызыл жолбарыс» пен «Абылайдың ақ туы» негізінен бір шығарма. Алғашқы кітабымның «Қызыл жолбарыс» аталуы – қазақтың «Қызыл жолбарыс» деген киесі болған. Мұны ғылым әлі зеттемеген, бірақ бұл – шындыққа жақын құбылыс. Мәселен, Жамбыл Жабаев қайтыс болардың алдында: «Әй, айналайындар, мені енді емдеп әуре болмаңдар! Менің қызыл жолбарысым Алатаудан асып, қырғыз жаққа кетті», – деп айтыпты деген сөз бар. Оны өз құлағымен естіген адамдар мұндағы жылдарға дейін болды. Бұл жаңағы кие дегеннен шығады. Ал Абылайдың айтуына келсек, жауға шапқанда Абылайдың төбесінде ақ жалау желбіреп жүреді екен. Ол ақ ту басқаларға елес болып көрінеді екен. Кейін Абылай арнайы ақ ту жасатып, жауға шапқанда алып жүретін болады. Абылайдың және «қара бура» деген киесі болған. Ескелді би, Балтық батыр, Қабан жырау, Абылай хан – бір дәуірде жасаған адамдар. Ескелді би – Төле бидің ең үлкен қызы Ұланбикеден туған жиені. Ал Абылай хан – Төле бидің Сабалақ атанған қолбаласы. Менің шығармамның бас кейіпкерлері – осы аты аталған киелі адамдар. Осы адамдардың образы романда сан қырынан суреттеледі. «Қызыл жолбарыс» пен «Абылайдың ақ туын» толық оқыған адам мұның сырына қанық болады деп ойлаймын.

– Қазіргі қазақ әдебиетінің хал-жғдайын қалай бағамдайсыз?

– Бүгінгі қазақ әдебиетін оқып отырсаңыз қарның ашып, жаның ауырады. Жастардың шикілі-пісілі әңгімелерін газет-журналдар басып жатыр. Қарап отырсаң тілдік қоры өте нашар. Тілінен жылулық сезіне алмайсың. Әдебиеттің өз терминдері бар ғой – сюжет құрау, образ сомдау, бір идея беру деген секілді. Бір оқиғаны жаза салу шимай-шатпақ дүние болып шықпай ма? Ұнамды кейіпкер мен ұнамсыз кейіпкерді шекістіріп қояды. Ұнамды кейіпкердің ұнамсыз жағы да болады, ал ұнамсыз кейіпкердің де кейбір жақсы жағы болады. Автор оқиға арқылы оқырманға не бергісі келді, не айтқың келді? Сонысы жетіспей жатады. Жас кезімізде редакцияларға өлеңдеріміз бен әңгімелерімізді апарсақ. Сонда біздің ағаларымыз Е.Мәмбетов, Ә.Абайділдәнов, С.Жиенбаев, Н.Қыдыровтар сөз-сөйлемнің астын сызып тұрып: «Мына жерің тәуір, мына жерің нашар», – деп отыратын. Олар әдебиеттің керемет білгірлері болатын. Сондай адамдарды біз қазір жоғалтып алдық.

«Көз алдаңқырайтын сынсымақтар бар. Бірақ ол сын, сіз айтқандай, пропорционал сын емес. Өйткені, қазіргі сын жазып жүргендер әдебиеттің қарапайым теориясын да білмейді. Бұл әдебиетке жасалған қиянат қой»

– Көркем әдебиет – проза, поэзия, драма, сын сияқты жанрлардан тұрады. Салихалы сын көркем әдебиеттің марқаюына, өркендеуіне өз септігін тигізеді деп ойлаймын. Қазір сын жанры өз міндетін атқарып отыр ма?

– Көз алдаңқырайтын сынсымақтар бар. Бірақ ол сын, сіз айтқандай, пропорционал сын емес. Өйткені, қазіргі сын жазып жүргендер әдебиеттің қарапайым теориясын да білмейді. Бұл әдебиетке жасалған қиянат қой. Шын мәніндегі өткір сындарға қазір орын жоқ. Біреу лауреат не депутат атанса, не шадыр мінезімен, төбелесқорлығымен көзге түссе, лауазымы биіктесе, онда оның жазған шығармалары әдеби сынның құрығынан құтылып кетті дей бер. Егер олардың бір шығармасын біреу газет-журнал бетінде марапаттай қалса, оған қарсы пікір және айта алмайсың. Себебі, марапаттауға орын бар да, көпшілікке ашуға орын жоқ. Қазіргі жарияланып жүрген әдеби сынға ұқсаған мақалалардың бәрі дерлік дәріптеуден тұрады. Олардың лауреаттығына, депутаттығына, лауазымына қарап, көл-көсір мақтау сөздерді тоғыту, олардың мерей тойларын бүкіл халықтық деңгейге көтеріп жіберу сияқты сорақылықтар орын алып, кейде оның ақыры адамды жерге қарататын ұятты іске ұласуда.

Кезінде Американың белді әдебиет сыншыларының бірі: «Америкада әдеби сын жазып, ақшаға да, атаққа да қол жеткізе алмайсың», – деген екен. Әлемдегі аса өркениетті, демократияны өзегі талғанша дәріптейтін, ең бай елдің әдебиет сыншысы солай деп отырғанда аққа жарымаған, тілерсегі көрінген, кедейшілік кеңірдектен алған біздің елде әдеби сын жазып, ұшпаққа шығамын деудің өзі кісі күлерлік жағдайға айналатыны даусыз. Алайда, солай екен деп, біз бұл әдеби сын жанрын жылы жауып қоя аламыз ба? Әрине, жоқ. Егер біз әдеби сынды қойсақ, халықтың рухани қазынасын толықтыруға қызмет ететін ең негізгі өнер түрі – көркем әдебиеттен айырыламыз.

«Қазақстандағы Жазушылар Одағы атты шығармашылық ұйымы М.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты қай жағынан қарасаң да ірілігімен көзге түсетін адамдар басқарып тұрды. Олар өздерін төңіректегісі келген майға сұққан қасықтай жалтылдаған жылпостарды, сұм мен сумақайларды әрі итеріп, шын мәніндегі табиғи дарын иелерін ішке тарта білді»

– Ол үшін не істеу керек?

– Жазушылар Одағы сын жанрын қадағалап, оған барынша болысып отырулары керек. Өкінішке қарай, ол бізде жоқ қой. Егер де өткенге көз жіберіп, елуінші, алпысыншы жылдардағы әдеби ағымға зер салсақ, бұл біздің қазақ әдебиетінің бір шарықтап өскен жылдары екенін аңғарамыз. Ол жылдары жас та болсақ байқап жүрдік. Қандай да бір автордың жаңа дүниесі жарыққа шықса, оған әдебиеттегі жаңа құбылыс деп қарап, үлен-кіші жазушыларымыз жарыса пікір айтатын. Бір-біріне кереғар пікірлердің соққысынан кейде от шығып та жататын. Сол кездегі қаламгерлердің бақытына орай, Қазақстандағы Жазушылар Одағы атты шығармашылық ұйымы М.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты қай жағынан қарасаң да ірілігімен көзге түсетін адамдар басқарып тұрды. Олар өздерін төңіректегісі келген майға сұққан қасықтай жалтылдаған жылпостарды, сұм мен сумақайларды әрі итеріп, шын мәніндегі табиғи дарын иелерін ішке тарта білді. Өздері басқарған Одаққа қарасты баспасөз беттеріне әдебиеттегі шеберлік мәселесі жөніндегі айтыстарды қызу өрістетуге ықпал етті. Міне осының бәрі жиналып келіп, қазақ прозасы мен поэзиясының нағыз өркениетті елдер әдебиеті ұстаған бағытта жаңа сатыға көтерілуіне көмектесті. Ал соңғы жиырма тоғыз жылда не болды дейсіңдер ғой. Әбебиетке, оның ішінде әдеби сынға деген көқарас күрт өзгерді. Жазушылардың шығармашылық Одағын Ғабиденнен кейін басқарушылар қара басын күйттеп, өзін-өзі насихаттап, құрлықтан құрлық кезіп кетті. Оларға еліктеп, не олардың тікелей көмегімен өр көкірек жандайшаптар, деміне нан піскен «шала классиктер», яғни замана бұралқылары өсіп шықты. Олар әдеби сынға деген мүлдем жаңа көзқарасты қалыптастырды. Бұл замана бұралқыларының пайымдауынша, әдеби сын деген «осылардың шашбауын көтеру» бағытында қызмет ету керек деп келді.

Сыншы қандайда бір жазушының дәріптеуші, не қаралаушысы емес. Оның өнерінің ақ-қарасын ашып, шеберлік деңгейін анықтаушы, одан әрі жалғаструшы, тіпті бәсекелесі десек те болады. Тап осы бір қарапайым шындықты түсіне алмайтын дәрменсіздікті, сауатсыздықты қайда қоярсың?! Ал сауатсыздық – әдебиеттің бірінші жауы.

«Әбіштің «Елең-алаңы» мен «Үркер» романы, шыны керек, оқырманын таппай қалды. Жазушыға саясат пен билік обырой сыйламайтынын осыдан білуге болады»

– Бүгінгі жас жазушыларды айтпағанда, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов секілді классиктердің көзін көрген, тәлімін алған, өзіңіз секілді қаламгерлер, Құдайға шүкір қазір де бар. Олардың ел қызығып оқитын шығарма жазуға қарымы жетпей жатыр ма, жоқ, басқа себептер бар ма?

– Иә, біздің ақын-жазушыларымыз бар дегенмен, біздің әдебиеттің деңгейі өте төмен. Өркениетті елдер әдебиетінің нұсқаларын оқып барып, өзімізде шығатын кітаптарға бас қойғанда, оның татымсыздығынан жаның жылағандай болады. Әбіш Кекілбаевты мен аса жоғары бағалитынмын. Қаламы қарымды, өте шебер жазушы еді. Оның бұрынғы шығармаларын мақтап мақала да жазғам. Кейінгі «Елең-алаң» мен «Үркер» атты романын түгел оқып шықтым. Мен Әбіштің аталған туындыларын әулиелігінен оқыған жоқпын. Бұл екі романды кезінде «Жұлдыз» журналы да, жариялаған болатын. Мен сол кезде «Жұлдыздың» проза бөлімін басқарып отырған едім. Ішінде қате кетіп қалмасын деп редактор ретінде оқып шыққам. Өкінішке қарай, Кекілбаевтың бұл екі шығармасы бұрынғы туындыларының деңгейінен көп төмен түсіп кеткен. Әбіштің «Елең-алаңы» мен «Үркер» романы, шыны керек, оқырманын таппай қалды. Жазушыға саясат пен билік обырой сыйламайтынын осыдан білуге болады.

– Әбіш Кекілбаев саясатпен біржолата қоштасты ғой.

– Бәрібір, Әбіш Кекілбаев енді соқталды шығарма жазады деп дәмеленбеймін. Өйткені ол бойындағы барын сарқып болды...

«Сол жүзіктің көзінен өткендердің басы-қасында Шерхан Мұртаза тұрған жоқ па? Белгілі лауазым иелерінің, жүзіктің көзінен өтетіндердің арасынан шала үйітілген «классиктер» жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақша жыпырлап жатыр»

– Әріптесіңіз Бегділдә Алдамжардың «Бүгінгі Одағымыздағы мүшелердің 90 пайызға жуығы – шын мәніндегі суреткер жазушы емес, жылмағай сөйлем құра алатын, жүзіктің көзінен өткен жылмаңтөс журналистер ғана» дегенін оқығаным бар. Осы пікірмен келісесіз бе?

– Өте дұрыс айтқан. Сол жүзіктің көзінен өткендердің басы-қасында Шерхан Мұртаза тұрған жоқ па? Белгілі лауазым иелерінің, жүзіктің көзінен өтетіндердің арасынан шала үйітілген «классиктер» жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақша жыпырлап жатыр. Олардың көбісі – шығармасын орысшаға аудартып, өздерінің шеберлігі әлдеқайда  жоғары әдеби аудармашылардың көмегімен өз жұртшылығының сынынан құтылып кетудің әрекетін жасағандар. Кезінде осындай күлдібалам шығармаларына лайықты сын естімеген Ш.Мұртаза өзінің соңғы кезде жазған «Қызыл жебе» романында да біраз дәрменсіздік танытқан. Әсіресе, оның екінші томында көптеген басы артық деталдардың жүруі, біраз көріністердің Сәбит Мұқановтың «Ботакөз» романының көшірмесіне ұқсауы, ал Ақкөз батырдың сол Сәбең шығармасындағы Амантай батырдың көлеңкесіндей ғана әсер етуі бұған мысал бола алады. Мұнда да басы артық көріністер, тәптіштеп суреттеуге тұрмайтын болмашы, тым арзан жәйіттер аяқ алып жүргізбейді. Мұндай көлемді шығарма жазуға автордың белгілі бір дәрежеде дайындықпен кіріскені абзал еді. Ал мынадан ондай дайындықты көре алмадық. Әрі «Қызыл жебенің» ең басты кемшілігі – негізінде құрғақ, күнделікті шығып жатқан газет тілімен жазылған. Мұндай газет тілімен жазылған «роман» жазғыштар да көбейіп барады. Ш.Мұртазаның «41-жылғы келіншек» повесі, «Бір нәзік сәуле» әңгімесі мен «Мылтықсыз майдан» повесі де тым шіркін-ай шығармалар емес. Олар туралы кезінде «Жоқтан бар жасағанды қойсақ, шіркін» деген сын мақаламда біраз дүниенің басын қайырған болатынмын.

«Бұл Жұмаділовтың шығармасының соқталдығынан емес, керісінше М.Әуезовтың бақшасына тал-түсте ұрлыққа түскенінен болса керек»

– Қабдеш Жұмаділовтың шығармаларын ертеректе оқыған адамдардан «Қ.Жұмаділов екінші М.Әуезов қой!» деп жүргендерін естіген едім. Сонда Қ.Жұмаділовтың шығармалары шын мәнінде Әуезов шығармаларымен деңгейлес болғаны ма?

– Бұл Жұмаділовтың шығармасының соқталдығынан емес, керісінше М.Әуезовтың бақшасына тал-түсте ұрлыққа түскенінен болса керек. Қ.Жұмаділовтың «Тағдыр» романында қараменде жағынан келген, осы Төртуыл елінің аса сыйлы Смайыл зәңгі деген бар. Ол өз заманы жайлы толғауын «Кеден кеден болды, кедергі неден болды» деген мақалдан бастайды. Осы арада ғана мәселе сыры ашылғандай еді. М.Әуезовтың бүгінде хрестоматиялық шығармаға айналған «Еңлік-Кебек» пьесасындағы билер айтысы сарт етіп есімізге түссе қайтеміз. Әрине, Әуезов қолданған халық мақалын басқалар қолданбасын деген жазулы заң жоқ. Бұл жердегі әңгіме Қ.Жұмаділовтың өзінше жаңалық ашуға әуреленіп жатпай, таптаурын жолға қарай ат басын бұра салып, содан олжа таппаққа жанталасқаны болып отыр.

Аталған романда белгілі әнші-композитор Әсет Найманбайұлының Демежан ауылына келуі суреттеледі. Бұл – ұзақ баяндаулардан тұратын, әрі «Абай жолындағы» Абай ауылына Біржанның келуіне қатты ұқсап кеткен беттер. М.Әуезов романындағы осыған байланысты көріністердің алабажақ көшірмесі десе де болғандай. Оның үстіне Әсет пен Біржанды, Демежан мен Абайды қатар қойып жату да үлкен әбестік. Бұлардың өмірлері де, тағдырлары да әр қилы. Демек, олардың кездесулерінде өзара егіз қозыдай ұқсас жағдайлардың бола қоюы да неғайбыл. Бар гәп, қайталап айтсақ, Қ.Жұмаділов өзі суреттеп отырған объектінің тарихи негізін түп-тамырына дейін жете зерттемегенінде болып отыр. Қазақ әдебиетінің, қала берді дүниежүзілік әдебиеттің классигі М.Әуезовқа «жиендік» жасап, оның шығармасына автордың қол сұғуы – бәрі-бәрі сол жақтан туындап жатқан жағдайлар. Егер Қабдеш Жұмаділовтың «Тағдырды» жазу үстінде М.Әуезовтың ұлы еңбегінен жырымдап, сәл өңін өзгертінкіреп алған жерлерін тізер болсақ, бір үлкен диссертацияға жүк болар еді.

Кезінде Қ.Жұмаділовтың «Соңғы көш» романында «Абай жолының» біраз көріністерін пайдаланған деген ауызша сөзді құлағымыз шалған еді. Бірақ, оны өтірік, өсек шығар деп мән бермеген едік, Кейінерек Кәрібай Ахметбеков өзінің «Ақдала» романының сюжетін осы Қабдеш Жұмаділовтың «Сарыжайлау» повесіне пайдаланғанын айтып, Қазақстан Жазушылар Одағының басқармасына ресіми түрде шағым түсіріп еді. Алайда, Одақтың сол кездегі басшылары Қ.Ахметбеков шағымының байыбына барып, ақ-қарасын ашуға құлық білдірмеді. Біз бұл екі шығарманы салыстырып көрдік. Сөйтіп, Қ.Ахматбеков шағымының негізсіз емес екеніне көз жеткізген едік. Ал Қ.Жұмаділовтың «Дарабоз» романының бас кейіпкері Қабанбайға керей Жәнібектің батырлық қасиеттерін теліп жібергені туралы Жәди Шәкен деген жерлес інісі әшкерілеп жазғанын былайғы жұрт ұмытпаған шығар.

«Орыс әдебиетінен біз қазір 100-150 жыл кеш қалдық. Оған жету үшін халқымыздың саны 60 миллионға жету керек. Сонда барып шашауына шаң жұқпайтын, шетел әдебиетшілерімен терезетін теңестіре алатын, талантты жазушылар шығуы әбден мүмкін»

– Л.Толстой, М.Шолоховтың біреуі шаруа қожалығында жатып, екіншісі Дон өзенінің бойында жүріп әлемге әйгілі шығармаларын дүниеге әкелгенін білеміз. Біздің жазушылар а десе «Жазушылар Одағы бізге көз қырын салмады, жағдайымызды жасамады» деген секілді проблема айтудан шаршамайды.

– Дұрыс айтасың, Л.Толстой мен М.Шолоховтың заманы бөлек болды. Орыс әдебиеті мен қазақ әдебиетін мүлде салыстыруға келмейді. Орыс әдебиетінен біз қазір 100-150 жыл кеш қалдық. Оған жету үшін халқымыздың саны 60 миллионға жету керек. Сонда барып шашауына шаң жұқпайтын, шетел әдебиетшілерімен терезетін теңестіре алатын, талантты жазушылар шығуы әбден мүмкін. Ал біздің Одаққа иек сүйеп алған себебіміз, қазіргімен салыстырғанда Кеңес үкіметі жазушыларға барлық жағдай жасап берді десе де болғандай. Бірақ, ол кездегі Одақ жазушыларға талап та қоя білді. Соған қарай жазушы мен жазушысымақтар өз әлінше еңбектенді. Жазылған шығармалар жоспарға еніп баспадан шығып жатты. Қаламақының өзі бір отбасын бір жыл асырауға жететін. Біз соған үйреніп қалғанбыз. Қазір кітап шығару деген бір мұң, Шығарған кітабына қаламақы бермейді. Қаламақының орнына «мына кітапты алыңыз» деп бума-бума кітапты арқалатып жібереді. Кітапты сатып ал деп кімге барасың. Кітабым оқылмай қалып, обал болмасын деген оймен таныс-білісіне, қаламдастарыңа таратудан басқа амал жоқ.

Жарғыға «Жазушылар Одағы – мемлекеттік ұйым емес» деп жазып қойғанымен, жеме-жемге келгенде үкімет солардың сөзін тыңдайды. Мемлекеттік сыйлық пен стипендия алатындарды осы Одақ үкіметке ұсынады. Ақиқатына келгенде, Жазушылар Одағы әділ жұмыс жасап отырған жоқ. «Жазушылар Одағы бізге көз қырын салмады, жағдайымызды жасамады» деп айтқызбау үшін, жазушыларды бір-біріне айдап салмай, алаламай, салихалы жұмыс істеуі керек еді. Егер олай болмаса, Одақты таратып жіберіп «құда да тыныш, құдағи да тыныш» болған дұрыс секілді. Солай болғанда жазушылар, сіз айтқандай, кешегі Л.Толстой, М.Шолохов бүгінгі М.Мағауин, Қ.Шабданұлы секілді біреуіміз тауға, біреуіміз ойға, біреуіміз Еуропаға, біреуіміз түрмеге деген секілді алды-алдымызға тентіреп кеткеніміз жөн болар. Мүмкін, сол кезде әлемге әйгілі туынды жазатын классиктер дүниеге келетін шығар.

«Менің сын жанрында қалам тербейтінімді көзі қарақты оқырман жақсы біледі. Көңілімнен шыққан шығарманы шамам келгенше мақтаймын, ал көркемдігі төмен, әлжуаз шығарманы әлім жеткенше сынаймын. Бұл менің дағдыма айналғаны қашан»

– Байқаймын, сіз Жазушылар Одағының төрағасы Нұрлан Оразалинге өкпелі сияқтысыз. Бір кезде оның «Ғасырмен қоштасу» атты жыр жинағына сын да жазған болатынсыз. Сонда екеуара келіспейтін бас араздық бар ма, қалай?

– Ешқандай жеке бас араздығым жоқ. Менің сын жанрында қалам тербейтінімді көзі қарақты оқырман жақсы біледі. Көңілімнен шыққан шығарманы шамам келгенше мақтаймын, ал көркемдігі төмен, әлжуаз шығарманы әлім жеткенше сынаймын. Бұл менің дағдыма айналғаны қашан.

Ал Нұрлан Оразалинді былайғы қарапайым халық жақсы біледі. Көп жылдар бойы Қазақстан Жазушылар Одағын басқарып, үлкен алқалы жиындарда жағы талмай сөйлеп жүрген, әрі теледидар арқылы да көп насихатталатын адамды білмей қайтсін. Бұл әрі өлең жазумен ғана емес, театр ісіне араласып, біраз драмалық шығармалар жазғаны да белгілі. Алайда солардың ешқайсысына кезінде дәйекті сын айтылған жоқ. Ал мен автордың «Ғасырмен қоштасу» атты Мемлекеттік сыйлық алған еңбегі жайында қылдай қиянатқа бармай, өз тарапымнан ар мен оқырман алдындағы жауапкершілікті ала отырып «Ақ сиырдан туады жирен айғыр» деген сын мақала жазып, өз пікірімді білдірген болатынмын. Бірақ өмірі сын естіп көрмеген Оразалин бұл сынымды сіңіре алмады, білем. Бұрыннан қырын қарайтын ол мені содан бері өзінің жауы санап алды. Егер Оразалин ел ойлағандай білікті басшы, сауатты әдебиетші болса бұған бармас еді. Мыңбай ағам (М.Рәш) ағынан ақтарылып, Оразалинді ақтап алуға тырысқанымен, өзінің ақсақалдық қадір-қасиетін кетіріп, жағымпаздық пиғылын жұрт алдында байқатып алды.

Қазір Одақтан шығатын «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті» менің сын мақаламды, прозалық шығармаларымды баспайды. Осы бір жылдың алдында «Қазақ әдебиетінің» бас редакторы Жұмабай Шаштайұлынан материалымды неге бермей жүрген себебін сұрап едім, ол: «Ана бастық біледі», – деп сұқ саусағымен астынғы қабатты көрсетті.

«Немене, сен бастықтың құлы ма едің?» – деп едім. «Иә, бастықтың құлымын», – деп жауап берді. Мұндай басылымдардың редакциясына қызмет істеуге әдебиетші мен журналистің жүрегі дауалай бермейді. Себебі, мұнда жарияланған өткір сындар үшін ешкім оның маңдайынан сипай қоймасы анық. Сондықтан бұл редакцияға бастықтың құлы емес, «шынайы әдебиет мүддесі үшін жаным пида» дейтін жүрегінің түгі бар жігіттер керек.

     «Кезінде Тәкен Әлімқұловтың «Ақ бозат» деген романын жұрт қалай оқыды. Қаншама адам мақтап пікір жазды. Сайын Мұратбековтың «Жабайы алма», «Жусан исі» деген повестерін жұрт қалай оқыды?! Оқымаған адам жоқ. Рухани серке деп соларды айтуға болады»

– Жазушы халықты рухани әлемге, мәдениетке бастайтын «серке» десем артық айтқан болмаспын. Қазіргілер «рухани серке» болудан қалып бара жатқан жоқ па?

– Дұрыс айтасыз, қазіргі жазушылардың пиғылы өзгеріп кетті. Пиғылы бұзылған адам ешқашан халыққа рухани серке бола алмайды.

Заман өзгеріп жатыр, соған байланысты халыққа жаңа ой айта алмаған, жеке бас пайдасын ойлап кеткен жазушы несімен серке болады? Ол – оқырман қызығып, қолдан-қолға алып оқитын керемет туындысымен рухани серке бола алды! Мысалы, кезінде Тәкен Әлімқұловтың «Ақ бозат» деген романын жұрт қалай оқыды. Қаншама адам мақтап пікір жазды. Сайын Мұратбековтың «Жабайы алма», «Жусан исі» деген повестерін жұрт қалай оқыды?! Оқымаған адам жоқ. Рухани серке деп соларды айтуға болады. Ал қазіргі шығып жатқан кітаптарды біреуі оқымайды, себебі оның оқырманды өзіне тарту қасиеті жоқ.

– Қазір нарық заманы, жазушы мен баспагер келісімшартқа отырып жұмыс жасауы керек қой?

– Ол ұсынысты мен талай рет айттым. Олар: «Сен алдап кетесің, кітабың өтпейді» деген секілді сұлтаулар айтты. Олардың міндеті облыс, аудандарға апарып сату керек қой. Біріншіден, олар оған құлықты емес, екіншіден, олардың қаражаты жетпейді.

– Гәп осында тұрған жоқ па? Оқырманы жоқ кітапты қайсы баспагер басып таратуға құлық танытсын?

– Иә, шығынға отырамыз деп қашқалақтайды. Бұл – менің басымдағы жағдай емес, бүкіл қазақстандық жазушылардың қазіргі бас ауруы.

– Сондықтан жазушылар ел оқиды-ау деген шығармалар жазуы керек. Мысалы, өндірісшілер нарыққа бейімдеп тауар шығарғаны секілді...

– Қазіргі шикілі-пісілі шығарма жазып жүргендер болмаса, оған менің зауқым соқпайды.

– Қазір шетелде «интернет әдебиеті» деген әдебиет бар. Бұл интернет сайты, порталы арқылы жұртқа тарайды. Мұны дүниенің кез келген жерінде отырып оқи беруге болады деген сөз. Бізде де осындай «интернет әдебиеті» деген әдебиет керек шығар?

– Шетелде бұдан басқа тәсілдер бұрыннан бар. Олар алдымен кітапты 10 мың данамен шығарады. Ол өтіп кетті ме, одан соң және 10 мыңын шығарады. Бұл әлі бізге енгізілмей жатыр. Оны енгізетін кім? Оны енгізетін –министрлік, басқалардың оған құзыры, құдыреті жетпейді. Кітап саудасы деген ұйым арқылы министрлік бақылап отырса, онда оның жөні басқа болар еді. Қазір министрлік кітап өтпейді деген желеумен бақылауды мүлде қойған. Ал интернет арқылы таратуды қолға алып жатқандар болса, оны да көруге болады. Кітап сатып алмайтындар үшін бұл табыла бермейтін жақсы дүние екен.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбатты жүргізген Әлімжан Әшімұлы

Abai.kz