بەلگىلى جازۋشى، سىنشى ۇزاقباي دوسپانبەتوۆ (1941-2021 ج.) 30 ناۋرىزدا تالدىقورعان وبلىسى (قازىرگى جەتىسۋ وبلىسى) ەسكەلدى اۋدانىنىڭ قاراتال اۋىلىندا تۋعان.

جازۋشىلىقتى وزىنە ءومىر بويى سەرىك ەتكەن قالامگەر «جىلۋسىز وت»، «شىڭ مەن شىڭىراۋ»، «قىزىل جولبارىس»، «ابىلايدىڭ اق تۋى»، «جالمەندە بي»، «قاندى جول» اتتى روماندار جازعان. پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەرى دە جەتەرلىك. قالامگەردىڭ رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە پروزالىق شىعارمالارى، وتكىر ادەبي-سىن ماقالالارى، پروبلەمالىق وچەركتەرى جاريالانعان. ونىڭ بالالارعا ارناپ جازعان كوپتەگەن اڭگىمەلەرى بارشىلىق. كوپ جىلدار بويى «جۇلدىز»، «بالدىرعان» جۋرنالدارىنىڭ   القا مۇشەسى بولعان، ءارى «بالدىرعاننىڭ» جىل سايىنعى ۇزدىك اڭگىمەلەرى ءۇشىن بەرىلەتىن سىيلىعىنىڭ يەگەرى. 2012 جىلى «بەيبىتشىلىك الەمى» حالىقارالىق قازاق شىعارماشىلىق بىرلەستىگىنىڭ «ابىلاي حان» التىن مەدالىن العان. ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قاراتال اۋىلىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى (1999), سونداي-اق ەسكەلدى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى (2009) بولعان.

جازۋشى ۇ. دوسپانبەتوۆ ەگەر ءتىرى بولعاندا 30 ناۋرىزدا 83 جاسقا تولار ەدى. وسى ورايدا قالامگەر اعامىزدى ەسكە الا وتىرىپ، ونىڭ كەزىندە بەرگەن سۋحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«كەيبىر ۇستازدارىم «سەن ماتەماتيك بولاسىڭ» دەسە، ال ادەبيەت مۇعالىمى مەنى «اقىن بولاسىڭ» دەپ ءجۇردى»

– ۇزاقباي اعا، اڭگىمەنى بالالىق شاعىڭىزدان باستاساڭىز...

– مەن 1941 جىلى 30 ناۋرىزدا الماتى وبلىسى (بۇرىنعى تالدىقورعان) ەسكەلدى اۋدانىنىڭ قاراتال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ ولەڭ جازا باستادىم. ولەڭدەرىم رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالىندا جانە وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەردە شىعىپ ءجۇردى. بالا جاستان قازاقتىڭ قيسا-داستاندارىن، باتىرلار جىرىن جاتتاپ ءوستىم. مەكتەپتە وقۋ وزاتى بولدىم. ماتەماتيكا مەن قازاق ادەبيەتى ءپانىن وتە جاقسى كورەتىنمىن. كەيبىر ۇستازدارىم «سەن ماتەماتيك بولاسىڭ» دەسە، ال ادەبيەت مۇعالىمى مەنى «اقىن بولاسىڭ» دەپ ءجۇردى. تۋعان اۋىلىمدا قازاق مەكتەبىنىڭ جوعارى سىنىپتارى بولماي، الدە ورىسشاعا اۋىسقانىم دۇرىس بولا ما دەپ وندا-مىۇندا شاتىلىپ، ون جىلدىقتى ون ەكى جىلدا كۇمىس مەدالمەن ءبىتىردىم. مەن ءوزىم كوپ بالالى وتباسىنان ەدىم، اكەم وتان سوعىسىنان اۋرۋ بولىپ ورالدى. بىراق اۋىلدا ءومىر بويى جۇمىس ىستەگەن ادام. ال شەشەم جۇرتپەن بىرگە ەرتە كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن كولحوزدا قىزىلشامەن اينالىسقان. 9 بالانى باعىپ-قاعىپ ءوسىرۋ، وقىتۋ اكە-شەشەمە جەڭىل تۇسپەدى. 1960 جىلى قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى مۇۋ-ءنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. شاكىرتاقى جەتىڭكىرەمەي جاتاقحانادا قينالىپ ءجۇردىم. ءبىر جىلدان كەيىن، سىرتتاي وقۋ بولىمىنە اۋىسىپ كەتتىم. مەنىڭ ارمانىم اۋداندىق گازەتكە نە بولماسا، وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا تۇرىپ، ازدا بولسا وتباسىمنىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرۋ ەدى. باقىتىما قاراي، حرۋششەۆ بيلىگى كەزىندە بارلىق قازاق گازەتتەرى مەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتقان-دى. سول كەزدە 5-6 وبلىستىق گازەت جابىلىپ قالىپ، جۋرناليستەر جۇمىسسىز قالعانىن بىلەمىن. ال الماتى وبلىسىندا 2-3 گازەت قانا امان قالدى. وندا دا جارتىسى – ورىسشا، جارتىسى – قازاقشا گازەتتەر. وسىنداي الاساپىران كەزدە 1-كۋرس وقىعان ستۋدەنتكە كىم جۇمىس بەرە قويسىن. سونىمەن امالسىز تەكەلى قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىنە بارىپ مۇعالىم بولدىم. اۋىلىم مەن تەكەلىنىڭ اراسى ءبىراز جەر بولاتىن، سوعان جاياۋ بارىپ-كەلىپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەدىم. ءبىر قىزىعى، مەن سول كەزدە ورىس سىنىپتارىنا قازاق ءتىلى پانىنەن ساباق بەردىم.

– قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتقاندا، ءسىزدىڭ ورىس سىنىپتارىنا بارىپ قازاق ءتىلى پانىنەن ساباق بەرگەنىڭىز قىزىق بولعان ەكەن؟

–  قازاق ءتىلى ءپانى ول كەزدە ساباق جوسپارىنا ەنبەيتىن. ءاربىر وقۋشىنىڭ ءوز ەركى بويىنشا وقىتىلاتىن. ولاردىڭ قازاق تىلىنەن العان ءپانى جالپى پانگە ەسەپتەلمەيتىن. بۇل جۇمىس ماعان قيىنداۋ بولدى. بىراق ودان باسقا ىستەيتىن جۇمىس تا جوق ەدى. تەكەلىدەگى قۇرلىس بريگادالار جابىلىپ، قۇرلىسشىلار جۇمىسسىز قالىپ قويدى. مەن مۇندا ەكى جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن، ءوز اۋىلىمنىڭ مەكتەبىنە اۋىسىپ، ماتەماتيكادان ساباق بەردىم. وسى ارالىقتا حرۋششەۆ تاقتان ءتۇسىپ، قازاق گازەتتەرى قايتادان اشىلا باستادى. سونىمەن نە كەرەك، 1965 جىلى بالقاش اۋداندىق گازەتكە بارىپ جۇمىسقا تۇردىم. مەنىڭ العاشىندا قىزمەتىمدى مۇعالىمدىكتەن باستاپ، كەيىن جۋرناليست بولىپ كەتكەن سەبەبىم وسىدان ەدى.

– ەڭ العاشقى پروزالىق شىعارماڭىزدى قاي جىلى جازدىڭىز؟  

– سول تەكەلى قالاسىندا مۇعالىم بولىپ جۇرگەندە، «اياۋلى» دەگەن اڭگىمە جازدىم. بۇل مەنىڭ تىرناق الدى پروزالىق شىعارمام ەدى.

«ءسوزدىڭ، شىنىن ايتسام، جەتىسپەۋشىلىكتى كوپ كورىپ، اش-جالاڭاش جاعدايدا وستىك. سولاي بولا تۇرا، اۋىلدا جۇمىس قايناپ جاتاتىن. كولحوزدىڭ ديرەكتورى مەن بريگاديردىڭ ايعايلاعان قاتقىل داۋسى ەستىلىپ تۇراتىن»

– «جىلۋسىز وت» اتتى رومانىڭىزدا ءوز ءومىرىڭىزدى سۋرەتتەدىڭىز بە؟

– بۇل روماندا ءوزىمنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەردەگى اۋىل ءومىرى سۋرەتتەلەدى. 1945 جىلدان 1953 جىلعا دەيىنگى بالالىق شاعىمنىڭ ىزدەرى وسى شىعارمادا سايراپ تۇر. جاڭا ايتتىم عوي، ول كەزدەگى اۋىل حالقىنىڭ تۇرمىسى وتە اۋىر بولدى دەپ. ءىشىپ-جەيتىن تاماقتارى – شاي، نان، كارتوپ قانا بولاتىن. كارتوپتىڭ ءوزى كوپ ۇيدە بولا بەرمەيتىن. وتە تاپشى ەدى. ءسوزدىڭ، شىنىن ايتسام، جەتىسپەۋشىلىكتى كوپ كورىپ، اش-جالاڭاش جاعدايدا وستىك. سولاي بولا تۇرا، اۋىلدا جۇمىس قايناپ جاتاتىن. كولحوزدىڭ ديرەكتورى مەن بريگاديردىڭ ايعايلاعان قاتقىل داۋسى ەستىلىپ تۇراتىن. بەينەلەپ ايتقاندا، ءومىر وتتاي لاۋلاپ، تىرشىلىك بۇرقىلداپ قايناپ جاتقانىمەن، شىن مانىندە ونىڭ جىلۋىن اۋىل تۇرعىندارى سەزىنە المادى. ول كەزدەگى بالالاردىڭ ءومىرى وتە قيىن كەزگە تاپ بولدى. ءبىر تاڭعالارلىعى، 1940 جىلدان بۇرىن، 1945 جىلدان كەيىن تۋىلعاندار بىزگە قاراعاندا ءىرى، دەنساۋلىعى جاقسى بولدى. قازاقشالاپ ايتقاندا، مەنىڭ قاتارلاستارىم انا ۋىزىنا جارىماعاندار كوپ بولدى.

«جالايىر ەلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى سەبەبىنەن كوپ ۋاقىت كوشىپ-قونىپ تۇراق تاپپاي جۇرگەن. مەن ەلدەن ەستىگەندەرىمدى شىندىققا قانشالىق جاقىن ەكەندىگىن ءبىلۋ ءۇشىن نەگىزگى وقيعا بولعان جەرلەرگە باردىم»

– ءسىز كوپ تومدى تاريحي رومان جازعان قالامگەرسىز. تاريحي رومان جازۋ سونشالىقتى وڭاي ما؟

– ەسكەلدى بي جىلكەلدىۇلى، بالتىق باتىر (بالتىق اۋليە دەپ تە اتالادى) دەربىسالىۇلى، قابان جىراۋ (قابىليسا) اسانۇلى. بۇل – ءۇش كىسى ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر ەلىنەن شىققان ادامدار. بۇل كىسىلەردىڭ باتىرلىعى، اۋليەلىگى، جىراۋلىعى تۋرالى بالا كەزىمنەن ەستىپ ءوستىم. اكەم دە، شەشەم دە قۇيماقۇلاق ادامدار بولاتىن، ولار دا ايتىپ وتىراتىن. اجەمنىڭ ەكى ءسىڭلىسى جانە ءبىر جاقىن اعاسى بولدى، ول كىسىلەر اعىپ تۇرعان شەجىرە ەدى. ول كەزدەگى ادامدار قازاق ءتىلىنىڭ مايىن تامىزىپ سويلەيتىن. سولاردىڭ ءبارىن ەستىپ وستىك قوي. كەيىن ەسەيە كەلە، بالا كەزىمدە ەستىگەن تاريحي اڭگىمەلەر مەن شەجىرەلەرگە زەر سالىپ قاراسام، وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىنعى قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ 30-35 جىلعا سوزىلعان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسىن قامتيدى ەكەن.

جالايىر ەلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى سەبەبىنەن كوپ ۋاقىت كوشىپ-قونىپ تۇراق تاپپاي جۇرگەن. مەن ەلدەن ەستىگەندەرىمدى شىندىققا قانشالىق جاقىن ەكەندىگىن ءبىلۋ ءۇشىن نەگىزگى وقيعا بولعان جەرلەرگە باردىم. جالايىردىڭ بالقاشتا قانشا ۋاقىت بولعانىن، قاراتاۋدا قانشا بولىپ، ودان اسىپ شۋدىڭ بويىنا قاي كەزدە بارعانىن، جالايىرلاردىڭ سىردىڭ بويىندا كوپ جىل كوشىپ-قونىپ جۇرگەن سەبەبىن مۇراعاتتاردان ىزدەپ تاپتىم. بۇل تۋرالى 20 جىل زەرتتەدىم.

«جاۋعا شاپقاندا ابىلايدىڭ توبەسىندە اق جالاۋ جەلبىرەپ جۇرەدى ەكەن. ول اق تۋ باسقالارعا ەلەس بولىپ كورىنەدى ەكەن. كەيىن ابىلاي ارنايى اق تۋ جاساتىپ، جاۋعا شاپقاندا الىپ جۇرەتىن بولادى. ابىلايدىڭ جانە «قارا بۋرا» دەگەن كيەسى بولعان»

– دەمەك، سودان كەيىن «قىزىل جولبارىس» پەن «ابىلايدىڭ اق تۋى» دۇنيەگە كەلدى عوي؟

– ءيا، ءتورت تومدىق «قىزىل جولبارىس» پەن «ابىلايدىڭ اق تۋى» نەگىزىنەن ءبىر شىعارما. العاشقى كىتابىمنىڭ «قىزىل جولبارىس» اتالۋى – قازاقتىڭ «قىزىل جولبارىس» دەگەن كيەسى بولعان. مۇنى عىلىم ءالى زەتتەمەگەن، بىراق بۇل – شىندىققا جاقىن قۇبىلىس. ماسەلەن، جامبىل جاباەۆ قايتىس بولاردىڭ الدىندا: «ءاي، اينالايىندار، مەنى ەندى ەمدەپ اۋرە بولماڭدار! مەنىڭ قىزىل جولبارىسىم الاتاۋدان اسىپ، قىرعىز جاققا كەتتى»، – دەپ ايتىپتى دەگەن ءسوز بار. ونى ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن ادامدار مۇنداعى جىلدارعا دەيىن بولدى. بۇل جاڭاعى كيە دەگەننەن شىعادى. ال ابىلايدىڭ ايتۋىنا كەلسەك، جاۋعا شاپقاندا ابىلايدىڭ توبەسىندە اق جالاۋ جەلبىرەپ جۇرەدى ەكەن. ول اق تۋ باسقالارعا ەلەس بولىپ كورىنەدى ەكەن. كەيىن ابىلاي ارنايى اق تۋ جاساتىپ، جاۋعا شاپقاندا الىپ جۇرەتىن بولادى. ابىلايدىڭ جانە «قارا بۋرا» دەگەن كيەسى بولعان. ەسكەلدى بي، بالتىق باتىر، قابان جىراۋ، ابىلاي حان – ءبىر داۋىردە جاساعان ادامدار. ەسكەلدى بي – تولە ءبيدىڭ ەڭ ۇلكەن قىزى ۇلانبيكەدەن تۋعان جيەنى. ال ابىلاي حان – تولە ءبيدىڭ سابالاق اتانعان قولبالاسى. مەنىڭ شىعارمامنىڭ باس كەيىپكەرلەرى – وسى اتى اتالعان كيەلى ادامدار. وسى ادامداردىڭ وبرازى روماندا سان قىرىنان سۋرەتتەلەدى. «قىزىل جولبارىس» پەن «ابىلايدىڭ اق تۋىن» تولىق وقىعان ادام مۇنىڭ سىرىنا قانىق بولادى دەپ ويلايمىن.

– قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ حال-جعدايىن قالاي باعامدايسىز؟

– بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىن وقىپ وتىرساڭىز قارنىڭ اشىپ، جانىڭ اۋىرادى. جاستاردىڭ شيكىلى-ءپىسىلى اڭگىمەلەرىن گازەت-جۋرنالدار باسىپ جاتىر. قاراپ وتىرساڭ تىلدىك قورى وتە ناشار. تىلىنەن جىلۋلىق سەزىنە المايسىڭ. ادەبيەتتىڭ ءوز تەرميندەرى بار عوي – سيۋجەت قۇراۋ، وبراز سومداۋ، ءبىر يدەيا بەرۋ دەگەن سەكىلدى. ءبىر وقيعانى جازا سالۋ شيماي-شاتپاق دۇنيە بولىپ شىقپاي ما؟ ۇنامدى كەيىپكەر مەن ۇنامسىز كەيىپكەردى شەكىستىرىپ قويادى. ۇنامدى كەيىپكەردىڭ ۇنامسىز جاعى دا بولادى، ال ۇنامسىز كەيىپكەردىڭ دە كەيبىر جاقسى جاعى بولادى. اۆتور وقيعا ارقىلى وقىرمانعا نە بەرگىسى كەلدى، نە ايتقىڭ كەلدى؟ سونىسى جەتىسپەي جاتادى. جاس كەزىمىزدە رەداكتسيالارعا ولەڭدەرىمىز بەن اڭگىمەلەرىمىزدى اپارساق. سوندا ءبىزدىڭ اعالارىمىز ە.مامبەتوۆ، ءا.ءابايدىلدانوۆ، س.جيەنباەۆ، ن.قىدىروۆتار ءسوز-سويلەمنىڭ استىن سىزىپ تۇرىپ: «مىنا جەرىڭ ءتاۋىر، مىنا جەرىڭ ناشار»، – دەپ وتىراتىن. ولار ادەبيەتتىڭ كەرەمەت بىلگىرلەرى بولاتىن. سونداي ادامداردى ءبىز قازىر جوعالتىپ الدىق.

«كوز الداڭقىرايتىن سىنسىماقتار بار. بىراق ول سىن، ءسىز ايتقانداي، پروپورتسيونال سىن ەمەس. ويتكەنى، قازىرگى سىن جازىپ جۇرگەندەر ادەبيەتتىڭ قاراپايىم تەورياسىن دا بىلمەيدى. بۇل ادەبيەتكە جاسالعان قيانات قوي»

– كوركەم ادەبيەت – پروزا، پوەزيا، دراما، سىن سياقتى جانرلاردان تۇرادى. ساليحالى سىن كوركەم ادەبيەتتىڭ مارقايۋىنا، وركەندەۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن. قازىر سىن جانرى ءوز مىندەتىن اتقارىپ وتىر ما؟

– كوز الداڭقىرايتىن سىنسىماقتار بار. بىراق ول سىن، ءسىز ايتقانداي، پروپورتسيونال سىن ەمەس. ويتكەنى، قازىرگى سىن جازىپ جۇرگەندەر ادەبيەتتىڭ قاراپايىم تەورياسىن دا بىلمەيدى. بۇل ادەبيەتكە جاسالعان قيانات قوي. شىن مانىندەگى وتكىر سىندارعا قازىر ورىن جوق. بىرەۋ لاۋرەات نە دەپۋتات اتانسا، نە شادىر مىنەزىمەن، توبەلەسقورلىعىمەن كوزگە تۇسسە، لاۋازىمى بيىكتەسە، وندا ونىڭ جازعان شىعارمالارى ادەبي سىننىڭ قۇرىعىنان قۇتىلىپ كەتتى دەي بەر. ەگەر ولاردىڭ ءبىر شىعارماسىن بىرەۋ گازەت-جۋرنال بەتىندە ماراپاتتاي قالسا، وعان قارسى پىكىر جانە ايتا المايسىڭ. سەبەبى، ماراپاتتاۋعا ورىن بار دا، كوپشىلىككە اشۋعا ورىن جوق. قازىرگى جاريالانىپ جۇرگەن ادەبي سىنعا ۇقساعان ماقالالاردىڭ ءبارى دەرلىك دارىپتەۋدەن تۇرادى. ولاردىڭ لاۋرەاتتىعىنا، دەپۋتاتتىعىنا، لاۋازىمىنا قاراپ، كول-كوسىر ماقتاۋ سوزدەردى توعىتۋ، ولاردىڭ مەرەي تويلارىن بۇكىل حالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ جىبەرۋ سياقتى سوراقىلىقتار ورىن الىپ، كەيدە ونىڭ اقىرى ادامدى جەرگە قاراتاتىن ۇياتتى ىسكە ۇلاسۋدا.

كەزىندە امەريكانىڭ بەلدى ادەبيەت سىنشىلارىنىڭ ءبىرى: «امەريكادا ادەبي سىن جازىپ، اقشاعا دا، اتاققا دا قول جەتكىزە المايسىڭ»، – دەگەن ەكەن. الەمدەگى اسا وركەنيەتتى، دەموكراتيانى وزەگى تالعانشا دارىپتەيتىن، ەڭ باي ەلدىڭ ادەبيەت سىنشىسى سولاي دەپ وتىرعاندا اققا جارىماعان، تىلەرسەگى كورىنگەن، كەدەيشىلىك كەڭىردەكتەن العان ءبىزدىڭ ەلدە ادەبي سىن جازىپ، ۇشپاققا شىعامىن دەۋدىڭ ءوزى كىسى كۇلەرلىك جاعدايعا اينالاتىنى داۋسىز. الايدا، سولاي ەكەن دەپ، ءبىز بۇل ادەبي سىن جانرىن جىلى جاۋىپ قويا الامىز با؟ ارينە، جوق. ەگەر ءبىز ادەبي سىندى قويساق، حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسىن تولىقتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن ەڭ نەگىزگى ونەر ءتۇرى – كوركەم ادەبيەتتەن ايىرىلامىز.

«قازاقستانداعى جازۋشىلار وداعى اتتى شىعارماشىلىق ۇيىمى م.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين سياقتى قاي جاعىنان قاراساڭ دا ىرىلىگىمەن كوزگە تۇسەتىن ادامدار باسقارىپ تۇردى. ولار وزدەرىن توڭىرەكتەگىسى كەلگەن مايعا سۇققان قاسىقتاي جالتىلداعان جىلپوستاردى، سۇم مەن سۋماقايلاردى ءارى يتەرىپ، شىن مانىندەگى تابيعي دارىن يەلەرىن ىشكە تارتا ءبىلدى»

– ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

– جازۋشىلار وداعى سىن جانرىن قاداعالاپ، وعان بارىنشا بولىسىپ وتىرۋلارى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ول بىزدە جوق قوي. ەگەر دە وتكەنگە كوز جىبەرىپ، ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلدارداعى ادەبي اعىمعا زەر سالساق، بۇل ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر شارىقتاپ وسكەن جىلدارى ەكەنىن اڭعارامىز. ول جىلدارى جاس تا بولساق بايقاپ جۇردىك. قانداي دا ءبىر اۆتوردىڭ جاڭا دۇنيەسى جارىققا شىقسا، وعان ادەبيەتتەگى جاڭا قۇبىلىس دەپ قاراپ، ۇلەن-كىشى جازۋشىلارىمىز جارىسا پىكىر ايتاتىن. ءبىر-بىرىنە كەرەعار پىكىرلەردىڭ سوققىسىنان كەيدە وت شىعىپ تا جاتاتىن. سول كەزدەگى قالامگەرلەردىڭ باقىتىنا وراي، قازاقستانداعى جازۋشىلار وداعى اتتى شىعارماشىلىق ۇيىمى م.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين سياقتى قاي جاعىنان قاراساڭ دا ىرىلىگىمەن كوزگە تۇسەتىن ادامدار باسقارىپ تۇردى. ولار وزدەرىن توڭىرەكتەگىسى كەلگەن مايعا سۇققان قاسىقتاي جالتىلداعان جىلپوستاردى، سۇم مەن سۋماقايلاردى ءارى يتەرىپ، شىن مانىندەگى تابيعي دارىن يەلەرىن ىشكە تارتا ءبىلدى. وزدەرى باسقارعان وداققا قاراستى ءباسپاسوز بەتتەرىنە ادەبيەتتەگى شەبەرلىك ماسەلەسى جونىندەگى ايتىستاردى قىزۋ ورىستەتۋگە ىقپال ەتتى. مىنە وسىنىڭ ءبارى جينالىپ كەلىپ، قازاق پروزاسى مەن پوەزياسىنىڭ ناعىز وركەنيەتتى ەلدەر ادەبيەتى ۇستاعان باعىتتا جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە كومەكتەستى. ال سوڭعى جيىرما توعىز جىلدا نە بولدى دەيسىڭدەر عوي. ابەبيەتكە، ونىڭ ىشىندە ادەبي سىنعا دەگەن كوقاراس كۇرت وزگەردى. جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق وداعىن عابيدەننەن كەيىن باسقارۋشىلار قارا باسىن كۇيتتەپ، ءوزىن-ءوزى ناسيحاتتاپ، قۇرلىقتان قۇرلىق كەزىپ كەتتى. ولارعا ەلىكتەپ، نە ولاردىڭ تىكەلەي كومەگىمەن ءور كوكىرەك جاندايشاپتار، دەمىنە نان پىسكەن «شالا كلاسسيكتەر»، ياعني زامانا بۇرالقىلارى ءوسىپ شىقتى. ولار ادەبي سىنعا دەگەن مۇلدەم جاڭا كوزقاراستى قالىپتاستىردى. بۇل زامانا بۇرالقىلارىنىڭ پايىمداۋىنشا، ادەبي سىن دەگەن «وسىلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرۋ» باعىتىندا قىزمەت ەتۋ كەرەك دەپ كەلدى.

سىنشى قاندايدا ءبىر جازۋشىنىڭ دارىپتەۋشى، نە قارالاۋشىسى ەمەس. ونىڭ ونەرىنىڭ اق-قاراسىن اشىپ، شەبەرلىك دەڭگەيىن انىقتاۋشى، ودان ءارى جالعاسترۋشى، ءتىپتى باسەكەلەسى دەسەك تە بولادى. تاپ وسى ءبىر قاراپايىم شىندىقتى تۇسىنە المايتىن دارمەنسىزدىكتى، ساۋاتسىزدىقتى قايدا قويارسىڭ؟! ال ساۋاتسىزدىق – ادەبيەتتىڭ ءبىرىنشى جاۋى.

«ءابىشتىڭ «ەلەڭ-الاڭى» مەن «ۇركەر» رومانى، شىنى كەرەك، وقىرمانىن تاپپاي قالدى. جازۋشىعا ساياسات پەن بيلىك وبىروي سىيلامايتىنىن وسىدان بىلۋگە بولادى»

– بۇگىنگى جاس جازۋشىلاردى ايتپاعاندا، م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين، س.مۇقانوۆ سەكىلدى كلاسسيكتەردىڭ كوزىن كورگەن، ءتالىمىن العان، ءوزىڭىز سەكىلدى قالامگەرلەر، قۇدايعا شۇكىر قازىر دە بار. ولاردىڭ ەل قىزىعىپ وقيتىن شىعارما جازۋعا قارىمى جەتپەي جاتىر ما، جوق، باسقا سەبەپتەر بار ما؟

– ءيا، ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىز بار دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ دەڭگەيى وتە تومەن. وركەنيەتتى ەلدەر ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن وقىپ بارىپ، وزىمىزدە شىعاتىن كىتاپتارعا باس قويعاندا، ونىڭ تاتىمسىزدىعىنان جانىڭ جىلاعانداي بولادى. ءابىش كەكىلباەۆتى مەن اسا جوعارى باعاليتىنمىن. قالامى قارىمدى، وتە شەبەر جازۋشى ەدى. ونىڭ بۇرىنعى شىعارمالارىن ماقتاپ ماقالا دا جازعام. كەيىنگى «ەلەڭ-الاڭ» مەن «ۇركەر» اتتى رومانىن تۇگەل وقىپ شىقتىم. مەن ءابىشتىڭ اتالعان تۋىندىلارىن اۋليەلىگىنەن وقىعان جوقپىن. بۇل ەكى روماندى كەزىندە «جۇلدىز» جۋرنالى دا، جاريالاعان بولاتىن. مەن سول كەزدە «جۇلدىزدىڭ» پروزا ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان ەدىم. ىشىندە قاتە كەتىپ قالماسىن دەپ رەداكتور رەتىندە وقىپ شىققام. وكىنىشكە قاراي، كەكىلباەۆتىڭ بۇل ەكى شىعارماسى بۇرىنعى تۋىندىلارىنىڭ دەڭگەيىنەن كوپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. ءابىشتىڭ «ەلەڭ-الاڭى» مەن «ۇركەر» رومانى، شىنى كەرەك، وقىرمانىن تاپپاي قالدى. جازۋشىعا ساياسات پەن بيلىك وبىروي سىيلامايتىنىن وسىدان بىلۋگە بولادى.

– ءابىش كەكىلباەۆ ساياساتپەن ءبىرجولاتا قوشتاستى عوي.

– ءبارىبىر، ءابىش كەكىلباەۆ ەندى سوقتالدى شىعارما جازادى دەپ دامەلەنبەيمىن. ويتكەنى ول بويىنداعى بارىن سارقىپ بولدى...

«سول جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەردىڭ باسى-قاسىندا شەرحان مۇرتازا تۇرعان جوق پا؟ بەلگىلى لاۋازىم يەلەرىنىڭ، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىندەردىڭ اراسىنان شالا ۇيىتىلگەن «كلاسسيكتەر» جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقشا جىپىرلاپ جاتىر»

– ارىپتەسىڭىز بەگدىلدا الدامجاردىڭ «بۇگىنگى وداعىمىزداعى مۇشەلەردىڭ 90 پايىزعا جۋىعى – شىن مانىندەگى سۋرەتكەر جازۋشى ەمەس، جىلماعاي سويلەم قۇرا الاتىن، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن ءجىلماڭتوس جۋرناليستەر عانا» دەگەنىن وقىعانىم بار. وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

– وتە دۇرىس ايتقان. سول جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەردىڭ باسى-قاسىندا شەرحان مۇرتازا تۇرعان جوق پا؟ بەلگىلى لاۋازىم يەلەرىنىڭ، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىندەردىڭ اراسىنان شالا ۇيىتىلگەن «كلاسسيكتەر» جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقشا جىپىرلاپ جاتىر. ولاردىڭ كوبىسى – شىعارماسىن ورىسشاعا اۋدارتىپ، وزدەرىنىڭ شەبەرلىگى الدەقايدا  جوعارى ادەبي اۋدارماشىلاردىڭ كومەگىمەن ءوز جۇرتشىلىعىنىڭ سىنىنان قۇتىلىپ كەتۋدىڭ ارەكەتىن جاساعاندار. كەزىندە وسىنداي كۇلدىبالام شىعارمالارىنا لايىقتى سىن ەستىمەگەن ش.مۇرتازا ءوزىنىڭ سوڭعى كەزدە جازعان «قىزىل جەبە» رومانىندا دا ءبىراز دارمەنسىزدىك تانىتقان. اسىرەسە، ونىڭ ەكىنشى تومىندا كوپتەگەن باسى ارتىق دەتالداردىڭ ءجۇرۋى، ءبىراز كورىنىستەردىڭ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز» رومانىنىڭ كوشىرمەسىنە ۇقساۋى، ال اقكوز باتىردىڭ سول سابەڭ شىعارماسىنداعى امانتاي باتىردىڭ كولەڭكەسىندەي عانا اسەر ەتۋى بۇعان مىسال بولا الادى. مۇندا دا باسى ارتىق كورىنىستەر، تاپتىشتەپ سۋرەتتەۋگە تۇرمايتىن بولماشى، تىم ارزان جايىتتەر اياق الىپ جۇرگىزبەيدى. مۇنداي كولەمدى شىعارما جازۋعا اۆتوردىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە دايىندىقپەن كىرىسكەنى ابزال ەدى. ال مىنادان ونداي دايىندىقتى كورە المادىق. ءارى «قىزىل جەبەنىڭ» ەڭ باستى كەمشىلىگى – نەگىزىندە قۇرعاق، كۇندەلىكتى شىعىپ جاتقان گازەت تىلىمەن جازىلعان. مۇنداي گازەت تىلىمەن جازىلعان «رومان» جازعىشتار دا كوبەيىپ بارادى. ش.مۇرتازانىڭ «41-جىلعى كەلىنشەك» پوۆەسى، «ءبىر نازىك ساۋلە» اڭگىمەسى مەن «مىلتىقسىز مايدان» پوۆەسى دە تىم شىركىن-اي شىعارمالار ەمەس. ولار تۋرالى كەزىندە «جوقتان بار جاساعاندى قويساق، شىركىن» دەگەن سىن ماقالامدا ءبىراز دۇنيەنىڭ باسىن قايىرعان بولاتىنمىن.

«بۇل ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارماسىنىڭ سوقتالدىعىنان ەمەس، كەرىسىنشە م.اۋەزوۆتىڭ باقشاسىنا تال-تۇستە ۇرلىققا تۇسكەنىنەن بولسا كەرەك»

– قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارىن ەرتەرەكتە وقىعان ادامداردان «ق.ءجۇمادىلوۆ ەكىنشى م.اۋەزوۆ قوي!» دەپ جۇرگەندەرىن ەستىگەن ەدىم. سوندا ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارى شىن مانىندە اۋەزوۆ شىعارمالارىمەن دەڭگەيلەس بولعانى ما؟

– بۇل ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارماسىنىڭ سوقتالدىعىنان ەمەس، كەرىسىنشە م.اۋەزوۆتىڭ باقشاسىنا تال-تۇستە ۇرلىققا تۇسكەنىنەن بولسا كەرەك. ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «تاعدىر» رومانىندا قارامەندە جاعىنان كەلگەن، وسى ءتورتۋىل ەلىنىڭ اسا سىيلى سمايىل زاڭگى دەگەن بار. ول ءوز زامانى جايلى تولعاۋىن «كەدەن كەدەن بولدى، كەدەرگى نەدەن بولدى» دەگەن ماقالدان باستايدى. وسى ارادا عانا ماسەلە سىرى اشىلعانداي ەدى. م.اۋەزوۆتىڭ بۇگىندە حرەستوماتيالىق شىعارماعا اينالعان «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىنداعى بيلەر ايتىسى سارت ەتىپ ەسىمىزگە تۇسسە قايتەمىز. ارينە، اۋەزوۆ قولدانعان حالىق ماقالىن باسقالار قولدانباسىن دەگەن جازۋلى زاڭ جوق. بۇل جەردەگى اڭگىمە ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ وزىنشە جاڭالىق اشۋعا اۋرەلەنىپ جاتپاي، تاپتاۋرىن جولعا قاراي ات باسىن بۇرا سالىپ، سودان ولجا تاپپاققا جانتالاسقانى بولىپ وتىر.

اتالعان روماندا بەلگىلى ءانشى-كومپوزيتور اسەت نايمانبايۇلىنىڭ دەمەجان اۋىلىنا كەلۋى سۋرەتتەلەدى. بۇل – ۇزاق بايانداۋلاردان تۇراتىن، ءارى «اباي جولىنداعى» اباي اۋىلىنا ءبىرجاننىڭ كەلۋىنە قاتتى ۇقساپ كەتكەن بەتتەر. م.اۋەزوۆ رومانىنداعى وسىعان بايلانىستى كورىنىستەردىڭ الاباجاق كوشىرمەسى دەسە دە بولعانداي. ونىڭ ۇستىنە اسەت پەن ءبىرجاندى، دەمەجان مەن ابايدى قاتار قويىپ جاتۋ دا ۇلكەن ابەستىك. بۇلاردىڭ ومىرلەرى دە، تاعدىرلارى دا ءار قيلى. دەمەك، ولاردىڭ كەزدەسۋلەرىندە ءوزارا ەگىز قوزىداي ۇقساس جاعدايلاردىڭ بولا قويۋى دا نەعايبىل. بار گاپ، قايتالاپ ايتساق، ق.ءجۇمادىلوۆ ءوزى سۋرەتتەپ وتىرعان وبەكتىنىڭ تاريحي نەگىزىن ءتۇپ-تامىرىنا دەيىن جەتە زەرتتەمەگەنىندە بولىپ وتىر. قازاق ادەبيەتىنىڭ، قالا بەردى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ كلاسسيگى م.اۋەزوۆقا «جيەندىك» جاساپ، ونىڭ شىعارماسىنا اۆتوردىڭ قول سۇعۋى – ءبارى-ءبارى سول جاقتان تۋىنداپ جاتقان جاعدايلار. ەگەر قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «تاعدىردى» جازۋ ۇستىندە م.اۋەزوۆتىڭ ۇلى ەڭبەگىنەن جىرىمداپ، ءسال ءوڭىن وزگەرتىنكىرەپ العان جەرلەرىن تىزەر بولساق، ءبىر ۇلكەن ديسسەرتاتسياعا جۇك بولار ەدى.

كەزىندە ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانىندا «اباي جولىنىڭ» ءبىراز كورىنىستەرىن پايدالانعان دەگەن اۋىزشا ءسوزدى قۇلاعىمىز شالعان ەدى. بىراق، ونى وتىرىك، وسەك شىعار دەپ ءمان بەرمەگەن ەدىك، كەيىنەرەك كارىباي احمەتبەكوۆ ءوزىنىڭ «اقدالا» رومانىنىڭ سيۋجەتىن وسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سارىجايلاۋ» پوۆەسىنە پايدالانعانىن ايتىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسىنا رەسىمي تۇردە شاعىم ءتۇسىرىپ ەدى. الايدا، وداقتىڭ سول كەزدەگى باسشىلارى ق.احمەتبەكوۆ شاعىمىنىڭ بايىبىنا بارىپ، اق-قاراسىن اشۋعا قۇلىق بىلدىرمەدى. ءبىز بۇل ەكى شىعارمانى سالىستىرىپ كوردىك. ءسويتىپ، ق.احماتبەكوۆ شاعىمىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن ەدىك. ال ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى قابانبايعا كەرەي جانىبەكتىڭ باتىرلىق قاسيەتتەرىن تەلىپ جىبەرگەنى تۋرالى ءجادي شاكەن دەگەن جەرلەس ءىنىسى اشكەرىلەپ جازعانىن بىلايعى جۇرت ۇمىتپاعان شىعار.

«ورىس ادەبيەتىنەن ءبىز قازىر 100-150 جىل كەش قالدىق. وعان جەتۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ سانى 60 ميلليونعا جەتۋ كەرەك. سوندا بارىپ شاشاۋىنا شاڭ جۇقپايتىن، شەتەل ادەبيەتشىلەرىمەن تەرەزەتىن تەڭەستىرە الاتىن، تالانتتى جازۋشىلار شىعۋى ابدەن مۇمكىن»

– ل.تولستوي، م.شولوحوۆتىڭ بىرەۋى شارۋا قوجالىعىندا جاتىپ، ەكىنشىسى دون وزەنىنىڭ بويىندا ءجۇرىپ الەمگە ايگىلى شىعارمالارىن دۇنيەگە اكەلگەنىن بىلەمىز. ءبىزدىڭ جازۋشىلار ا دەسە «جازۋشىلار وداعى بىزگە كوز قىرىن سالمادى، جاعدايىمىزدى جاسامادى» دەگەن سەكىلدى پروبلەما ايتۋدان شارشامايدى.

– دۇرىس ايتاسىڭ، ل.تولستوي مەن م.شولوحوۆتىڭ زامانى بولەك بولدى. ورىس ادەبيەتى مەن قازاق ادەبيەتىن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ورىس ادەبيەتىنەن ءبىز قازىر 100-150 جىل كەش قالدىق. وعان جەتۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ سانى 60 ميلليونعا جەتۋ كەرەك. سوندا بارىپ شاشاۋىنا شاڭ جۇقپايتىن، شەتەل ادەبيەتشىلەرىمەن تەرەزەتىن تەڭەستىرە الاتىن، تالانتتى جازۋشىلار شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ال ءبىزدىڭ وداققا يەك سۇيەپ العان سەبەبىمىز، قازىرگىمەن سالىستىرعاندا كەڭەس ۇكىمەتى جازۋشىلارعا بارلىق جاعداي جاساپ بەردى دەسە دە بولعانداي. بىراق، ول كەزدەگى وداق جازۋشىلارعا تالاپ تا قويا ءبىلدى. سوعان قاراي جازۋشى مەن جازۋشىسىماقتار ءوز الىنشە ەڭبەكتەندى. جازىلعان شىعارمالار جوسپارعا ەنىپ باسپادان شىعىپ جاتتى. قالاماقىنىڭ ءوزى ءبىر وتباسىن ءبىر جىل اسىراۋعا جەتەتىن. ءبىز سوعان ۇيرەنىپ قالعانبىز. قازىر كىتاپ شىعارۋ دەگەن ءبىر مۇڭ، شىعارعان كىتابىنا قالاماقى بەرمەيدى. قالاماقىنىڭ ورنىنا «مىنا كىتاپتى الىڭىز» دەپ بۋما-بۋما كىتاپتى ارقالاتىپ جىبەرەدى. كىتاپتى ساتىپ ال دەپ كىمگە باراسىڭ. كىتابىم وقىلماي قالىپ، وبال بولماسىن دەگەن ويمەن تانىس-بىلىسىنە، قالامداستارىڭا تاراتۋدان باسقا امال جوق.

جارعىعا «جازۋشىلار وداعى – مەملەكەتتىك ۇيىم ەمەس» دەپ جازىپ قويعانىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇكىمەت سولاردىڭ ءسوزىن تىڭدايدى. مەملەكەتتىك سىيلىق پەن ستيپەنديا الاتىنداردى وسى وداق ۇكىمەتكە ۇسىنادى. اقيقاتىنا كەلگەندە، جازۋشىلار وداعى ءادىل جۇمىس جاساپ وتىرعان جوق. «جازۋشىلار وداعى بىزگە كوز قىرىن سالمادى، جاعدايىمىزدى جاسامادى» دەپ ايتقىزباۋ ءۇشىن، جازۋشىلاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالماي، الالاماي، ساليحالى جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەدى. ەگەر ولاي بولماسا، وداقتى تاراتىپ جىبەرىپ «قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش» بولعان دۇرىس سەكىلدى. سولاي بولعاندا جازۋشىلار، ءسىز ايتقانداي، كەشەگى ل.تولستوي، م.شولوحوۆ بۇگىنگى م.ماعاۋين، ق.شابدانۇلى سەكىلدى بىرەۋىمىز تاۋعا، بىرەۋىمىز ويعا، بىرەۋىمىز ەۋروپاعا، بىرەۋىمىز تۇرمەگە دەگەن سەكىلدى الدى-الدىمىزعا تەنتىرەپ كەتكەنىمىز ءجون بولار. مۇمكىن، سول كەزدە الەمگە ايگىلى تۋىندى جازاتىن كلاسسيكتەر دۇنيەگە كەلەتىن شىعار.

«مەنىڭ سىن جانرىندا قالام تەربەيتىنىمدى كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. كوڭىلىمنەن شىققان شىعارمانى شامام كەلگەنشە ماقتايمىن، ال كوركەمدىگى تومەن، ءالجۋاز شىعارمانى ءالىم جەتكەنشە سىنايمىن. بۇل مەنىڭ داعدىما اينالعانى قاشان»

– بايقايمىن، ءسىز جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالينگە وكپەلى سياقتىسىز. ءبىر كەزدە ونىڭ «عاسىرمەن قوشتاسۋ» اتتى جىر جيناعىنا سىن دا جازعان بولاتىنسىز. سوندا ەكەۋارا كەلىسپەيتىن باس ارازدىق بار ما، قالاي؟

– ەشقانداي جەكە باس ارازدىعىم جوق. مەنىڭ سىن جانرىندا قالام تەربەيتىنىمدى كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. كوڭىلىمنەن شىققان شىعارمانى شامام كەلگەنشە ماقتايمىن، ال كوركەمدىگى تومەن، ءالجۋاز شىعارمانى ءالىم جەتكەنشە سىنايمىن. بۇل مەنىڭ داعدىما اينالعانى قاشان.

ال نۇرلان ءورازاليندى بىلايعى قاراپايىم حالىق جاقسى بىلەدى. كوپ جىلدار بويى قازاقستان جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ، ۇلكەن القالى جيىنداردا جاعى تالماي سويلەپ جۇرگەن، ءارى تەلەديدار ارقىلى دا كوپ ناسيحاتتالاتىن ادامدى بىلمەي قايتسىن. بۇل ءارى ولەڭ جازۋمەن عانا ەمەس، تەاتر ىسىنە ارالاسىپ، ءبىراز درامالىق شىعارمالار جازعانى دا بەلگىلى. الايدا سولاردىڭ ەشقايسىسىنا كەزىندە دايەكتى سىن ايتىلعان جوق. ال مەن اۆتوردىڭ «عاسىرمەن قوشتاسۋ» اتتى مەملەكەتتىك سىيلىق العان ەڭبەگى جايىندا قىلداي قياناتقا بارماي، ءوز تاراپىمنان ار مەن وقىرمان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى الا وتىرىپ «اق سيىردان تۋادى جيرەن ايعىر» دەگەن سىن ماقالا جازىپ، ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەن بولاتىنمىن. بىراق ءومىرى سىن ەستىپ كورمەگەن ورازالين بۇل سىنىمدى سىڭىرە المادى، بىلەم. بۇرىننان قىرىن قارايتىن ول مەنى سودان بەرى ءوزىنىڭ جاۋى ساناپ الدى. ەگەر ورازالين ەل ويلاعانداي بىلىكتى باسشى، ساۋاتتى ادەبيەتشى بولسا بۇعان بارماس ەدى. مىڭباي اعام (م.ءراش) اعىنان اقتارىلىپ، ءورازاليندى اقتاپ الۋعا تىرىسقانىمەن، ءوزىنىڭ اقساقالدىق قادىر-قاسيەتىن كەتىرىپ، جاعىمپازدىق پيعىلىن جۇرت الدىندا بايقاتىپ الدى.

قازىر وداقتان شىعاتىن «جۇلدىز» جۋرنالى مەن «قازاق ادەبيەتى» مەنىڭ سىن ماقالامدى، پروزالىق شىعارمالارىمدى باسپايدى. وسى ءبىر جىلدىڭ الدىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ» باس رەداكتورى جۇماباي شاشتايۇلىنان ماتەريالىمدى نەگە بەرمەي جۇرگەن سەبەبىن سۇراپ ەدىم، ول: «انا باستىق بىلەدى»، – دەپ سۇق ساۋساعىمەن استىنعى قاباتتى كورسەتتى.

«نەمەنە، سەن باستىقتىڭ قۇلى ما ەدىڭ؟» – دەپ ەدىم. «ءيا، باستىقتىڭ قۇلىمىن»، – دەپ جاۋاپ بەردى. مۇنداي باسىلىمداردىڭ رەداكتسياسىنا قىزمەت ىستەۋگە ادەبيەتشى مەن ءجۋرناليستىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەيدى. سەبەبى، مۇندا جاريالانعان وتكىر سىندار ءۇشىن ەشكىم ونىڭ ماڭدايىنان سيپاي قويماسى انىق. سوندىقتان بۇل رەداكتسياعا باستىقتىڭ قۇلى ەمەس، «شىنايى ادەبيەت مۇددەسى ءۇشىن جانىم پيدا» دەيتىن جۇرەگىنىڭ تۇگى بار جىگىتتەر كەرەك.

     «كەزىندە تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «اق بوزات» دەگەن رومانىن جۇرت قالاي وقىدى. قانشاما ادام ماقتاپ پىكىر جازدى. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جابايى الما»، «جۋسان ءيسى» دەگەن پوۆەستەرىن جۇرت قالاي وقىدى؟! وقىماعان ادام جوق. رۋحاني سەركە دەپ سولاردى ايتۋعا بولادى»

– جازۋشى حالىقتى رۋحاني الەمگە، مادەنيەتكە باستايتىن «سەركە» دەسەم ارتىق ايتقان بولماسپىن. قازىرگىلەر «رۋحاني سەركە» بولۋدان قالىپ بارا جاتقان جوق پا؟

– دۇرىس ايتاسىز، قازىرگى جازۋشىلاردىڭ پيعىلى وزگەرىپ كەتتى. پيعىلى بۇزىلعان ادام ەشقاشان حالىققا رۋحاني سەركە بولا المايدى.

زامان وزگەرىپ جاتىر، سوعان بايلانىستى حالىققا جاڭا وي ايتا الماعان، جەكە باس پايداسىن ويلاپ كەتكەن جازۋشى نەسىمەن سەركە بولادى؟ ول – وقىرمان قىزىعىپ، قولدان-قولعا الىپ وقيتىن كەرەمەت تۋىندىسىمەن رۋحاني سەركە بولا الدى! مىسالى، كەزىندە تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «اق بوزات» دەگەن رومانىن جۇرت قالاي وقىدى. قانشاما ادام ماقتاپ پىكىر جازدى. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جابايى الما»، «جۋسان ءيسى» دەگەن پوۆەستەرىن جۇرت قالاي وقىدى؟! وقىماعان ادام جوق. رۋحاني سەركە دەپ سولاردى ايتۋعا بولادى. ال قازىرگى شىعىپ جاتقان كىتاپتاردى بىرەۋى وقىمايدى، سەبەبى ونىڭ وقىرماندى وزىنە تارتۋ قاسيەتى جوق.

– قازىر نارىق زامانى، جازۋشى مەن باسپاگەر كەلىسىمشارتقا وتىرىپ جۇمىس جاساۋى كەرەك قوي؟

– ول ۇسىنىستى مەن تالاي رەت ايتتىم. ولار: «سەن الداپ كەتەسىڭ، كىتابىڭ وتپەيدى» دەگەن سەكىلدى سۇلتاۋلار ايتتى. ولاردىڭ مىندەتى وبلىس، اۋداندارعا اپارىپ ساتۋ كەرەك قوي. بىرىنشىدەن، ولار وعان قۇلىقتى ەمەس، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ قاراجاتى جەتپەيدى.

– گاپ وسىندا تۇرعان جوق پا؟ وقىرمانى جوق كىتاپتى قايسى باسپاگەر باسىپ تاراتۋعا قۇلىق تانىتسىن؟

– ءيا، شىعىنعا وتىرامىز دەپ قاشقالاقتايدى. بۇل – مەنىڭ باسىمداعى جاعداي ەمەس، بۇكىل قازاقستاندىق جازۋشىلاردىڭ قازىرگى باس اۋرۋى.

– سوندىقتان جازۋشىلار ەل وقيدى-اۋ دەگەن شىعارمالار جازۋى كەرەك. مىسالى، وندىرىسشىلەر نارىققا بەيىمدەپ تاۋار شىعارعانى سەكىلدى...

– قازىرگى شيكىلى-ءپىسىلى شىعارما جازىپ جۇرگەندەر بولماسا، وعان مەنىڭ زاۋقىم سوقپايدى.

– قازىر شەتەلدە «ينتەرنەت ادەبيەتى» دەگەن ادەبيەت بار. بۇل ينتەرنەت سايتى, پورتالى ارقىلى جۇرتقا تارايدى. مۇنى دۇنيەنىڭ كەز كەلگەن جەرىندە وتىرىپ وقي بەرۋگە بولادى دەگەن ءسوز. بىزدە دە وسىنداي «ينتەرنەت ادەبيەتى» دەگەن ادەبيەت كەرەك شىعار؟

– شەتەلدە بۇدان باسقا تاسىلدەر بۇرىننان بار. ولار الدىمەن كىتاپتى 10 مىڭ دانامەن شىعارادى. ول ءوتىپ كەتتى مە، ودان سوڭ جانە 10 مىڭىن شىعارادى. بۇل ءالى بىزگە ەنگىزىلمەي جاتىر. ونى ەنگىزەتىن كىم؟ ونى ەنگىزەتىن –مينيسترلىك، باسقالاردىڭ وعان قۇزىرى، قۇدىرەتى جەتپەيدى. كىتاپ ساۋداسى دەگەن ۇيىم ارقىلى مينيسترلىك باقىلاپ وتىرسا، وندا ونىڭ ءجونى باسقا بولار ەدى. قازىر مينيسترلىك كىتاپ وتپەيدى دەگەن جەلەۋمەن باقىلاۋدى مۇلدە قويعان. ال ينتەرنەت ارقىلى تاراتۋدى قولعا الىپ جاتقاندار بولسا، ونى دا كورۋگە بولادى. كىتاپ ساتىپ المايتىندار ءۇشىن بۇل تابىلا بەرمەيتىن جاقسى دۇنيە ەكەن.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz