Қазақ Елі 33 жыл тәуелсіз өз мемлекетінде өмір сүруде.  Осы жылдары қазақ ұлты өзін мемлекеттің бар жауапкершілігін мойнына жүктейтін потенциалы бар саяси ұлт ретінде қалыптаса алды ма? Біздің ойымызша, бұл сұраққа біржақты «иә» деп жауап бере алмаймыз. Себебі, «саяси ұлттың» мемлекетте тек жетекшілік орында тұруы жеткіліксіз. Саяси ұлт, алдымен, мемлекетте тұрып жатқан барлық өзге диаспораларды өз мәдениеті мен тілі, өзінің ұлттық мақсаты тұрғысынан біріктіруі қажет. Біздегі жағдай осы қағидаға толық сай келмей отыр – қазақ тілі әлі де өзінің «мемлекеттік тіл» статусын толық атқара алмай келеді; еліміздің барлық азаматтары толығымен қазақ ұлты мәдениетін қабылап, оны өздерінің төл мәдениетімен біріктіре алған жоқ; кейбір ірі диаспора өкілдері қазақ халқының тәуелсіз  мемлекеттілігін өздерінің «тарихи Отанымен» байланыстыра қарайтын «жатжұрттық мүдделерден»  арыла алмауда...

Мемлекеттің «қазақы моделін» құруымыз қажет

Осы мәселелердің әлі де біржақты шешім таппауының салдарынан, қоғамда қазақ ұлтының тағдыры туралы алаңдаушылықтар әлі де жалғасып келе жатқаны шындық. Мәселен, соның ең өзектісі – тіл төңірегінде!  Еліміздің Конституциясының 1-тармағының 7-бабы бойынша «мемлекеттік тіл» мәртебесі бар қазақ тіліне қатысты үкімет және атқарушы билік тарапынан жіберілген кейбір келеңсіздіктер осыған көбірек әсер еткен секілді. Атақты философ Гегель «шынайы асыл дүниелер тек ана тілде туады» деген.  Бүгінде біздің мемлекеттік қызметкерлерден бастап, өзге салалардағыы көп азаматтарымыз ‑ өздерін «қазақ тілінің иегеріміз» деп атаса да – бұл ойшылдың айтқанына сай келмей отыр десек болады.

Тіл мәселесі – өте күрделі мәселе қатарына жатады. Оны саяси, заңдық‑құқықтық, этнология мен мәдениет бағытында жеке‑жеке талдау қажет. Бірақ, шынайы жағдайда осы бағыттағы талдаулар бір‑бірімен сәйкес келе бермейді. Мысалы, саяси тұрғыда Қазақстан әлі де орыс тілі құрсауынан шыға алмауда. Ал, заңдық‑құқықтық тұрғыдан еліміздегі миллиондаған азаматтар өзге тілдерде қарым‑қатынас жасап отыр және оған құқылы. Дәл осы жағдай өзге этнологиялық және мәдени бағытта да орын алуда. Сондықтан, қазіргі қазақ тілі мен мәдениетінің жай‑күйі көп жағдайда «өгізді де өлтірмеу, арбаны да сындырмау» секілді қазақ мақалының мағынасына дөп келіп тұр десек қателеспейміз.

Міне, осыны ескере келе, қазіргі Қазақстанның «мемлекеттік дамуы», ең алдымен, тарихи әділеттікке жүгіне отырып, «мемлекетті қазақтандыруды» қолға алған дұрыс деп айтамыз. Өйткені, тәуелсіздіктен бергі отыз жылдан астам уақытта қоғам санасы «Қазақстан – Қазақ Елінің мемлекеті» деген парадигма берік орныға алған жоқ. Ол, енді ғана еліміздің барлық азаматтарына ортақ ұғым не түсінік болып қалыптасу үстінде. Олай болса, идеологиялық өрісте біз Ұлттық мемлекеттің «қазақы моделін» алға шығаруды қолға алмасақ болмайды.

Мысалы, жуырда ғана өткен 5‑ші Көшпенділер ойындарының ашылу салтанатында «Қазақ Елі» идеясы толығымен паш етілді. Бірақ, бұл бір мезгіл өтетін шара. Ал, біздің айтып отырғанымыз – «Қазақ Елі» идеясының күнделікті өмірде, ғылым мен білімде, мәдениетте,  әр азаматтың тұрмыс жағдайында, ойлау жүйесінде көрініс тауып отыруы.

Яғни, бұл жағдайда  «адамдарды жақсылыққа бағытталған ортақ ой (мақсат) біріктіреді» (Абай) деген қағиданы басшылыққа ала отырып, халқымыз бар күш‑жігерін тұтасымен өз Отанын қуаттарндыруға, гүлденуіне еңбек етулері қажет.

Тіл мен мәдениет – мемлекетті байытушы құндылықтар

Тіл мен  мәдениет – әрбір халықтың рухани байлығының іргесін құрайтын рухани құндылықтар жүйесін құрайды.  Сондықтан, осы екі іргенің бір жағы әлсіз болып жатса, ол міндетті түрде екіншісіне әсер етеді. Қазақстандағы ұлтаралық күрделі ахуал осыған қатты әсерін тигізуде. Өйткені, осы ғасырдан бастап қазақ халқы әлемнің барлық елдерімен, әртүрлі мәдениеттермен тікелей тығыз араласа бастады. Оның үстіне, Қазақстанның өзі да халықаралық миграциялық поцестердің аумағына еніп кетті. Әрине, оның қарқыны әзірге баяу өтуде. Алайда, Қазақстан бейбітшілікті ұстанған мемлекет, ал, қазақ халқы өзінің табиғатынан өзге ұлттар мен халықтарға толерантты халық болғандықтан – болашақта халқының саны мол, жұмыссыздық басым Индия, Пәкістан, Ауғанстан сияқты Азия елдерінен, халқының тұрмыс жағдайы өте төмен көптеген Африка елдерінен, әлемдегі соғыс ошақтары пайда болған өзге елдерден Қазақстанға қарай миграциялық көштің легі арта түседі.  Қазір ол күнделікті байқалып жатқан жоқ. Бірақ, осы үрдіс осы қарқынмен жалғаса беретін болса, біз көп ұзамай оның анық белгілерін байқай бастайтын боламыз...

Ең қиыны, бұл процесс елімізде қазақ тілі мен мәдениетінің толық үстемдікке қол жеткізіп, халықтың өзін‑өзі идентификациялау деңгейі оның ұлттық дамуымен теңескенге дейін басталып жатыр. Оның көрінісі мен зардаптары күнделікті байқалуда. Мысалы, елімізге келетін шетелдіктердің көпшілігі әлемдегі унитарлы (бір ұлтты) мемлекеттердің қалыбына сай, Қазақстанға келерде «қазақ тілін меңгеру» ниетімен келеді. Олар бастапқы «Сәлеметсіз бе?», «Кешіріңіз», «Сізге рахмет», «Қалай?», «Қайда?» және т.т. сөздерді үйреніп келеді. Бірақ, олар Қазақстанға келген соң, олар үшін жағдай күрт өзгереді – біздегі халықтың көбі олармен тек орыс тілінде, тіптен, кейде таза ағылшын тілінде сөйлесуге бейім тұрады. Содан кейін, олар таңданысын жасыра алмаса да, өздері де орыс тілінде үйрене бастайды...

Міне, сөйтіп, олардың Қазақтың тілі мен мәдениетіне деген бастапқы құрметі, оны үйренуге деген бастапқы ынта‑жігері (энтузиазм)  сап тиылады. Соңынан, осы туралы олардың еліне «кері ақпараттар» жетіп, көп елдерде  көбіне «Қазақстан жұмыс істеп ақша табатын», не болмаса, «біршама жақсы жағдайда өмір сүруге қолайлы мемлекет» деген ғана түсінік қалыптаса бастады. Бұл – Қазақстанды тарихи тұрғыдағы унитарлы мемлекетке емес (Қазақ мемлекетіне), әлемнің әр түкпірінен және әр ұлттардан шоғырланған адамдар мекендейтін «азаматтық мемлекетке» бастайтын құбылысқа айналып келеді...

Егер, біздің мемлекет осы үрдістің алдын алып, оны қазіргі қазақ ұлтының қазіргі мәдени дамуы деңгейімен және оның әлемге танылуы деңгейімен үйлестіруге күш салмаса – бұл миграциялық процестің соңы қазақ ұлтын «әртектілікке» апарады. Сөйтіп, біз әлемдік саяси алаңда «унитарлы мемлекет» деп мойындалған Қазақстанның бет‑бейнесін біртіндеп жоғалта бастайтынымыз анық. Бұл, әлі де экономикалық, әлеуметтік және мәдени тұрғыда іргесі беки қоймаған Қазақстан үшін аса қауіпті құбылыс.

Ұлттық өнер – қазақ халқының бейнесі

Ұлт өнері – ғасырлар бойы халықтың өмірімен бірге тұтастықта сараланып, іріктеліп өзінің өміршеңдігін жалғастырған, халықтың санасына «айшықты белгі» ретінде таңбаланған рухани құндылықтар жүйесін құрайды.

Олардың көнесі бар, жаңасы бар – бір‑бірімен тарихи тұрғыда сабақтасып жатады. Бірақ, өнердегі осы сабақтастықты түсінетін және айтқызбай ұғатын халық біреу ғана, ол – сол өнердің егесі болып табылатын халықтың өзі.  Қазақ өнеріне қатысты айтсақ, ол ‑ қазақ ұлтының өзі.

Кейінгі кездері осы бағытта мемлекет тарапынан біршама ілгерілеу бар екенін жоққа шығармаймыз. Бірақ, қазақ мәдениетін сыртқа шығаратын, әлемге танытатын «мемлекеттің өзі» деп айту қателік. Оны жүзеге асырушылар – мемлекеттен белгілі бір дәрежеде өкілеттік алған нақты адамдар: мәдениет министрінен бастап, кинорежиссерлер, суретшілер, шеберлер, жазушылар, ақындар және т.т.  Өйткені, шет елдерге «мемлекет» бармайды, сол жекелеген өнер туындылары «барады».

Міне, осы бағытта бізде айтулы жетістіктер мен үлкен қателіктер қатар орын алуда. Өйткені, біздің елде ұлттың «өзіндік идентификациясы» туралы мәдениет жетіспейді. Біз осы бағытта «ненің жақсы, ненің жаман» екеніне баса назар аудармаймыз.

Мысалы, біздегі кино саласын алсақ ‑ осының жарқын көрінісі байқалады. Біз қазақ киносын шартты түрде екі бағытқа бөліп қараймыз: бірі – шынайы ұлттық құндылықтар мен ұлттық мінезді паш ететін фильмдер болса, екіншісі – «әлемдік өнер бағыты» девизімен эксклюзив ретінде түсіріліп, халықаралық бәйгеге барып, кейде орын алып жатқан фильмдер. Мысалы, жуырда ғана шет елге «сапарлап» келген «Тоқал» фильмі көрсетілді. Ол, Б.Майлиннің шығармалары негізінде түсірілген дейді. Сондықтан, былай қарасақ ‑ тарихи фильм деуге болады. Міне, осы фильмде «шоқпытқа оранған кір‑қожалақ кіл қазақ» өздерінің бір мәселелерін шешумен әуре... Әрине, режиссер оны «тарихи кино болғандықтан, біз сол заманғы реализм тұрғысынан келдік» деп ақталуы мүмкін... Бірақ, осы фильмнің шетелдік көрермендері бұл фильмді «тарихи» бағалай ма? Әрине, жоқ. Олар бұл фильм арқылы «қазіргі қазақтың бейнесін» көреді. (Оларға «қазақтың тарихы» аса қажет деп кім айтады?)...

Иә, фильмнің оқиғалары өткен уақыттарда өзге халықтардың да жағдайы мәз болмағаны анық. Бірақ, бұл әр халықтың «өз шаруасы». Ал, мына фильмде қазіргі өркениетінің бар қызығына малынған шет елдік көрермен тек бір ғана кейіпкерді көреді, ол – шоқпытқа оранған қазақ деген ұлт.

Сондықтан, «өнер – ұлттың айнасы» десек, әрбір өнерге қатысы бар адам алдымен «жақсысын асырып, жаманын жасырып» отыруға тиісті. Біздің «ұлттық мүддеміз» осылай дейді! Егер олай болмаса, қазақтың тіліне де, мәдениетіне де жуық арада шет елде ғана емес, өз ішімізде де құрмет қалыптаспайды. Ендеше, Қазақстанда «бір жақсыға біріккен» халықтың да ауылы алыстай бермек...

Дегенмен, қазір ұлттық қолөнерге деген көзқарас позитивті бағытта дами бастады. Ол, әрине, режиссердың қиялына тәуелді кино болмағандықтан, мұнда бәрі керісінше – қол өнері неғұрлым тарихқа тереңдеген сайын, оның егесі болып табылатын халыққа деген құрмет те соғұрлым жоғарылай береді... Мысалы, екі мың жылдан астам тарихы бар біздің Алтын адам – әлемді таң қалдырады. Көне сақтардың «аң стилі» деп аталатын алтын құймалары да таңғажайыптар қатарында. Сондықтан, қазіргі өрлеуге бетбұрыс жағдайында бізге шетелдіктермен байланысты бір ғана мақсат – қазіргі Қазақстан мемлекетіміздің мүддесі тұрғысында құруымыз қажет.

Бізге қазіргі қажет болып отырған нәрсе – халқымыздың қай салада болмасын асқақ тарихының дәріптелуі. Оны біреулер «өткенін айтып мақтану» деп сынайды. Бірақ, егер, біздің бүгінгі ұрпақ санасында дәл осындай «асқақ тарих» өшетін болса, онда ол ұрпақтың болашақта «өз тарихын жасауы» екіталай... Мәне, мәселенің мәнісі неде?! Өйткені, бүгінгі алмағайып заманда бізге тәуелсіздік туы бар, іргелі ұлт екенімізді өзіміз де сезінуіміз керек, өзгеге де сездіруіміз керек.

Сонда ғана Отанын жанын сала қорғайтын ұрпақ өмірге келеді,

Сонда ғана Отанын гүлге айналдыратын ұлт қалыптасады,

Сонда ғана Қорқыттың мәңгілік сарыны естіледі,

Сонда ғана Асанқайғының жерұйығы көзге көрінеді...

Әбдірашит Бәкірұлы

Abai.kz