Айыппұл – жай ғана жазалау құралы емес, мемлекеттің тәртіп орнату жолындағы стратегиялық тетігі. Қазақстанда бұл құралдың қолданылу ауқымы жылдан жылға кеңейіп келеді. Сондықтан көлік жүргізушілерінен бастап ірі кәсіпкерлерге дейін, барлығы заң талаптарын бұзған жағдайда айыппұл санкцияларына тап болады. Бірақ айыппұлдың шынайы мақсаты – жазалау ма, әлде тәрбиелеу ме? Осы сұрақ төңірегінде қоғамда түрлі пікір қалыптасқан.

Бір жағынан, айыппұл жүйесі қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің заманауи әрі жылдам әдісі ретінде бағаланады. Екінші жағынан, оның мөлшері, әділдігі мен халықтың төлем қабілетіне сәйкестігі жиі сынға ұшырайды. Әсіресе әлеуметтік осал топтарға салынатын айыппұлдардың салмағы кейде шамадан тыс болып көрінуі мүмкін.

Осыған байланысты сарапшылар да түрлі көзқарас ұстанады. Мәжіліс депутаты Сергей Пономарев кейбір айыппұлдардың әділетсіз және тиімсіз екенін алға тартады. Оның айтуынша, мысалы, Алматы қаласындағы экологиялық бекеттердің жұмысы көбіне формалды сипатта – күн сайын жүздеген мың көлік өтіп жатса да, нақты жазаланғандар саны аз. Бұл айыппұл жүйесінің алдын алу емес, есеп үшін ғана жұмыс істейтінін көрсетеді. Сонымен қатар Пономарев тарихи-мәдени ескерткіштерді бүлдіргендерге қолданылатын жазаның тым жеңіл екенін айтып, бұндай әрекеттерге қатаң жауапкершілік қарастыру қажет дейді.

Ал құқықтанушы Евгений Прицкер, керісінше, айыппұл – бұл заң бұзушылықтың алдын алу үшін қажет құрал деп санайды. Оның пікірінше, дұрыс құрылымдалған және әділ қолданылатын айыппұл жүйесі азаматтардың заңға бағынуын қамтамасыз ете алады. Бірақ ол да қазіргі жүйеде кейбір теңгерімсіздіктердің бар екенін мойындайды. Айыппұлдың мөлшері құқық бұзушылықтың ауырлығына сай болуы керек, ал жазаның әділеттілігі – қоғамның сеніміне тікелей әсер етеді.

Айыппұл жүйесінің тиімділігі мен әділеттілігін толық бағалау үшін Қазақстанның тәжірибесін халықаралық практикамен салыстыру орынды. Әлем елдері айыппұл саясатын әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырады, және бұл тәсілдер көп жағдайда елдің құқықтық мәдениетіне, экономикалық жағдайына және әлеуметтік саясат ерекшеліктеріне тәуелді.

Финляндияда, мысалы, айыппұл мөлшері адамның табысына байланысты есептеледі. Бұл жүйе "күндік айыппұл" деп аталады және оның мақсаты – заң бұзушыны әлеуметтік мәртебесіне қарамастан бірдей деңгейде жауапкершілікке тарту. Яғни миллионер де, жұмыссыз азамат та заң бұзса, өз табысына сай айыппұл төлейді. Бұл тәсіл айыппұлдың тек жазалау емес, тәрбиелеу қызметін нақты атқаруына сеп болады.

Германия мен Швецияда да осыған ұқсас принциптер қолданылады. Жол ережесін бұзған жағдайда, айыппұл көлемі заң бұзушының кіріс деңгейіне қарай белгіленеді. Сонымен қатар кейбір құқық бұзушылықтар үшін айыппұлмен бірге қоғамдық жұмыстарға тарту немесе арнайы курстардан өту міндеттеледі. Бұл жазалау мен қайта әлеуметтендірудің үйлесімді жүйесін қалыптастырады.

Қазақстанда айыппұлдар  нақты белгіленген сомамен бекітіледі және табыс деңгейі ескерілмейді. Мұндай жағдай әсіресе әлеуметтік осал топтарға ауыр тиіп, құқықтық теңсіздік сезімін тудыруы мүмкін. Мысалы, бірдей заң бұзушылық үшін ауыл тұрғыны мен ірі бизнесмен бірдей көлемде айыппұл төлейді, бұл әділеттілік принципіне қайшы келуі мүмкін.

Сонымен қатар бірқатар елдерде айыппұл төлеудің баламалы жолдары бар. Мысалы, Францияда кейбір жағдайда азаматтар айыппұл орнына қоғамдық жұмыстарды атқаруға немесе арнайы әлеуметтік бағдарламаларға қатысуға мүмкіндік алады. Қазақстанда мұндай икемді тәсілдер сирек қолданылады, дегенмен олар құқық бұзушыларды қоғамға бейімдеуде тиімді құрал болар еді.

Осылайша, халықаралық тәжірибе айыппұл жүйесін әділетті әрі тиімді ету үшін табыс деңгейін ескеру, баламалы жазалау түрлерін енгізу және алдын алу шараларымен ұштастыру қажеттігін көрсетіп отыр. Қазақстан да бұл бағытта реформа жасау арқылы қоғамның құқықтық мәдениетін көтеріп, айыппұлдарды шын мәнінде тәрбиелік құралға айналдыра алады.

Айыппұл – бұл қоғамдағы тәртіпті сақтаудың бірден-бір тетігі болғанымен, оның қалай және қандай жағдайда қолданылатыны – мемлекеттің құқықтық мәдениетінің көрсеткіші. Қазақстанда бұл жүйе белгілі бір нәтижелер беріп жатқанымен, оны әділеттілік пен тиімділік тұрғысынан қайта қарастыру қажет екені айқын.

Сарапшылардың пікірі мен халықаралық тәжірибе көрсеткендей, айыппұл шынайы тәртіп орнатқысы келсе, ол әлеуметтік әділеттілік принципіне сүйенуі тиіс. Бұл – тек бай мен кедейге бірдей сома салу емес, заңның баршаға ортақ, бірақ әркімнің жағдайын ескеретін жанды жүйе болуы деген сөз.

Сөз соңында айтарымыз, Заң қатал болуы мүмкін, бірақ әділетсіз болмауы тиіс. Себебі әділетсіз айыппұл қоғамда тек тәртіпсіздік емес, сенімсіздік те тудырады. Ал сенімсіздік орнаған жерде Заң  қағаз жүзіндегі шартқа ғана айналады. Сондықтан да Қазақстанның айыппұл саясаты тек жазалаушы емес, тәрбиелеуші, түсіндіруші және әділетті болуы тиіс. Тек сонда ғана біз құқықтық мемлекет туралы айтқанда құр сөзбен емес, нақты іспен көрсете аламыз.

Құралай Серік

Abai.kz