Қазақ тарихында халқымызбен тайталасып келген халықтың бірі, бізбен аттас – казактар еді. Бұл халықтың өзімізбен аттас болуының да белгілі бір тарихи және саяси құпиялығы бар еді. Казактар мен қазақтардың тарихы, мәдениеті және этникалық шығу тегі — көп ғасырлық арақатынасты көрсетеді. Бұл екі халықтың түп-тамырлары тереңде жатыр және олардың арасындағы байланыстар тек тарихи оқиғалар мен соғыстармен ғана шектелмейді. Казактар мен қазақтар өздерінің этномәдени құндылықтарын, тілін, діни нанымдарын сақтап, дамыту жолында үлкен қиындықтарды бастан өткерді.

Казактардың қазақ тарихындағы рөлі олардың әскери дәстүрлеріне, мәдениеті мен әдет-ғұрыптарына, сондай-ақ өзіндік әлеуметтік құрылымына байланысты ерекше. Бұл халықтың шығу тегі мен мәдени мұрасы туралы түрлі пікірлер мен теориялар әлі күнге дейін зерттеліп жатыр. Казактардың түркі халықтарымен, әсіресе қазақтармен, тарихи және мәдени байланысы олардың біртұтас этнос немесе әлеуметтік қауым емес екендігін, бірақ олардың қалыптасуы мен дамуы барысында бір-бірінен ықпалдасқанын көрсетеді.

Қазіргі кезде казактар өздерінің тарихи мұраларын қалпына келтіріп, этномәдени қайта жаңғыру үдерісін бастан кешіруде. Олар қазіргі Ресей, Украина және Қазақстанда қайтадан өздерінің ұлттық мәдениетін, тарихын, киім-кешегін және дәстүрін жаңғыртып, жастарға өздерінің шығу тегін көрсету үшін түрлі шаралар ұйымдастыруда.

Казактар жайлы зерттеулерде олардың тек Ресейлік әскери құрылым ретінде емес, бастапқыда еркін көшпенді түркі топтары болғанын ескеру қажет. Бұл зерттеу қазақ халқы мен казактар арасындағы тарихи байланыстарды, тілдік және мәдени сабақтастықты, сондай-ақ шежірелік деректерді саралай отырып, казактар жайлы тың көзқарас ұсынады.

1. Қазақ пен казак: Этимологиясы мен мағынасы

«Қазақ» сөзі көне түркі тілінде «еркін жүрген адам», «қаңғыбас», «билеушіге бағынбайтын» деген мағынада қолданылған. Бұл атау түркі даласында IX–X ғасырлардан бастап қоғамдық мәртебе ретінде тіркелген. Мәселен: Махмұд Қашқари «Диуани лұғат ат-түрк» еңбегінде "қазақ" сөзін «еркін адам» мағынасында көрсетеді.

Парсы және араб жазбаларында "қазақ", "қасақ", "хазар" секілді терминдер көшпелі тайпаларға тән сипаттамалармен байланыстырылады.

Кейіннен бұл атау қазақ халқына этноним ретінде берілсе, орыс тіліне бейімделіп «казак» формасына айналды. Алайда бастапқы мағынасы екі сөзде де ортақ: билеушіден бөлінген еркін адам.

2. Казактардың ертедегі түркілік негізі

XIV–XVI ғасырлардағы Алтын Орда, Ноғай Ордасы және Қазақ хандығы тұсында түрлі себептермен хандардан бөлінген немесе қашып шыққан топтар болды. Бұлар:

Билеуші ру тартысында жеңілгендер,
Салықтан, жазадан қашқан қара халық,
Қаңғыбас жасақтар мен әскери топтар.

Бұл топтар көбіне Дешті Қыпшақ даласынан (Жайық, Еділ, Сыр бойы) Қара теңіз маңы мен Дон, Кубань, Днепр өңіріне қоныс аударып, сол жерлерде казак атауына ие болды.

Шежірелік дерек бойынша, Батыс Қазақстандағы Байұлы бірлестігі құрамынан бөлініп шыққан кейбір тайпалар Дон бойындағы әскери қауымдарға барып қосылған. Қазақ ауыз әдебиетінде «Атаман Сары», «Қашқын Ерсары», «Дондағы бауырлар» тәрізді казактар жайлы аңыздар ел жадында қалған.

3. Славян қашқындарының қосылуы және казактардың өзгеруі

XVI ғасырдан бастап Ресейден шіркеу, салық, крепостной құқық тәрізді қысымнан қашқан орыс шаруалары казактарға қосыла бастайды. Олар:
Түркі тілін үйреніп, казактардың әскери құрылымына бейімделді,

Түркі дәстүрін қабылдап, бірақ православие дінін алып келді.

Бұл кезеңде казактар біртіндеп славянданып, бірақ атау, құрылым, лексика деңгейінде түркілігін сақтап қалды.

Мысалдар:

Атаман, жасауыл, сарбаз, керей, бәйге, байрақ — казак терминдеріндегі түркі сөздер.

Жер атаулары: Донда – Сарысу, Кубанда – Темір, Айдарлы, Қарасу, Қарашай.

4. Қазақ пен казак шежіресіндегі байланыс

Қазақтың ауызша тарихында казактар жиі айтылады:

Кіші жүздің шежіресінде «қашқындар» немесе «бөлек кеткен ұл» ретінде казактар туралы дерек кездеседі.

Қобда, Орал өңіріндегі аңыздарда «қазақтан бөлініп, қарақшылықпен айналысқан топ» деген сипаттама беріледі.

Қазақтың «Атаман Ерназар» аңызы — казактарға кеткен қазақ батырын сипаттайды.

5. Ресей құрамындағы казактар

XVII ғасырдан бастап Ресей казактарды өзінің шекаралық әскери күшіне айналдырды. Олар:

Мемлекеттік құрылымға кірмеді (еркін қауым ретінде),
Арнайы автономиялық мәртебеге ие болды,
Орыс патшасына ант берді, бірақ өз ішінде түркілік әскери тәртіпті сақтады.

Осы арқылы казактар бастапқыда еркін түркі текті қауымнан мемлекетке қызмет ететін әскери сословиеге айналды.

6. Этникалық мәртебесі

Казактар – этнос емес, әскери-әлеуметтік құрылым. Олар:

Түркі, славян, мордва, черкес, татар т.б. этникалық элементтерден құралған,
Жоғарғы билікке бағынбаған, бірақ тәртіппен ұйымдасқан,
Кейін орыс тілінде сөйлеп, православие қабылдап, өздерін «бөлек халықпыз» деп таныған.

Бірақ бастапқы тегін шежіре мен лексикада тануға болады.

7. Қазіргі казактар

Бүгінгі күні казактар:

Ресейдің Оңтүстігінде (Дон, Кубань, Терек, Орал),
Украинаның шығыс бөлігінде (Запорож казактары),
Қазақстанның Батыс өңірінде (Атырау, Орал маңында) тіркелген.

Олардың кейбір ұйымдары ұлттық-мәдени бірлестік ретінде тіркелгенімен, этнос ретінде мойындалмайды.

Көптеген казактар өздерін «орыс емеспіз, казакпыз» деп таныстырады, бұл – тарихи әлеуметтік ерекшеліктің қалдығы.

Қорытынды

Казактар – алғашқыда билікке бағынбаған, түркі текті еркін топтардан құралған әскери қауым болды. Олардың түп-тамыры көшпелі түркі халықтарында, әсіресе қазақ даласында жатыр. Славян қашқындарының қосылуы мен орыстану нәтижесінде казактар бүгінгі кейіпіне енді. Дегенмен, шежіре, тіл, география және әскери құрылымдар казактардың қазақпен тарихи байланысын теріске шығармайды.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz