Алматы. 2 қыркүйек. ҚазТАГ - Әмір Арынов. Орталық Азияның геосаяси мәні туралы кейбір сараптамалық бағалауларда негізгі екі аңыз таралған. Біріншісі - америкалық бизнес үміт етіп отырған өңірдегі бай стартегиялық ресуртары үшін АҚШ-тың өңірдегі әскери-саяси тұрақтылыққа мүдделігі. Екіншісі - АҚШ-тың халықаралық лаңкестікті жеңуге деген риясыз ұмтылысы үшін американдық жауынгерлер Ауғанстанда қан төгіп, ал ел экономикасы соғыс ауыртпалығын көтеріп келеді.

АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиясы бірден анықталған жоқ, ол көптеген жылдар бойына өзінің мақсатын түсінудің бір түрінен одан да нақтырақ міндеттер түріне өзгеріп отырды. 2001-ші жылғы Ауғанстандағы лаңкестікке қарсы әскери «Мызғымас бостандық» операциясының басталуы, сөзсіз, бетбұрыс болды. 2002-ші жылы АҚШ мемхатшысы Колин Пауэлл, америка конгресінің өкілдіктер палатасының халықаралық қатынастар жөніндегі комитет мүшелерінің алдында сөйлеген сөзінде «АҚШ Орталық Азияда бұрын түсіне де кірмеген ұзақ мерзімдік мүделілік пен әскери орналасуға қол жеткізеді» деп нақты атап көрсетті. «Аль-Каеданың» АҚШ-қа лаңкестік шабуылы оған Орталық Азияда жаңа геосаяси ойын бастауына мүмкіндік берді.

Алматы. 2 қыркүйек. ҚазТАГ - Әмір Арынов. Орталық Азияның геосаяси мәні туралы кейбір сараптамалық бағалауларда негізгі екі аңыз таралған. Біріншісі - америкалық бизнес үміт етіп отырған өңірдегі бай стартегиялық ресуртары үшін АҚШ-тың өңірдегі әскери-саяси тұрақтылыққа мүдделігі. Екіншісі - АҚШ-тың халықаралық лаңкестікті жеңуге деген риясыз ұмтылысы үшін американдық жауынгерлер Ауғанстанда қан төгіп, ал ел экономикасы соғыс ауыртпалығын көтеріп келеді.

АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиясы бірден анықталған жоқ, ол көптеген жылдар бойына өзінің мақсатын түсінудің бір түрінен одан да нақтырақ міндеттер түріне өзгеріп отырды. 2001-ші жылғы Ауғанстандағы лаңкестікке қарсы әскери «Мызғымас бостандық» операциясының басталуы, сөзсіз, бетбұрыс болды. 2002-ші жылы АҚШ мемхатшысы Колин Пауэлл, америка конгресінің өкілдіктер палатасының халықаралық қатынастар жөніндегі комитет мүшелерінің алдында сөйлеген сөзінде «АҚШ Орталық Азияда бұрын түсіне де кірмеген ұзақ мерзімдік мүделілік пен әскери орналасуға қол жеткізеді» деп нақты атап көрсетті. «Аль-Каеданың» АҚШ-қа лаңкестік шабуылы оған Орталық Азияда жаңа геосаяси ойын бастауына мүмкіндік берді.

Ол ойынның таза мақсаты - өңірден Ресейді ығыстырып шығару және Қытайдың Парсы шығанағына деген ұмтылысына шектеу қою. Егер ол Орталық Азияны бақылап тұрмаса, Ресейді әлемдегі елеулі ойыншы деп қарауға болмайды.

Көрініп тұрғандай, көп жағдайда экономикалықтан гөрі саяси мүдде басым. Ағымдағы тарихи сәтке АҚШ-ты Орталық Азияның геосаяси мәніне қатысты мәселеде экономикалық құрамдасы аса мазаламайды, себебі ол, елдің әл-ауқатына еш әсер етпейді. Айтылғанның дәлелі ретінде американдық сыртқы саясат сараптау институтының 2004-ші жылы АҚШ мемлекеттік департаментіне дайындаған «АҚШ-тың стартегиясы мен оперативтік жоспарындағы Орталық Азия» атты баяндамасын келтіруге болады. Онда фундаменталдық проблемалар айтылып және АҚШ-тың өңірдегі бекуіну сценарийлері келтілірген.

Міне сол, аталған институттың жүргізген зерттеулерінің нәтижесіне сай, Каспий бассейні мен оған іргелес территорияның көмірсутектер қорының энергетикалық ресурстардың әлемдік нарығы үшін белгілі мәні бар, бірақ айтарлықтай емес және Парсы шығанағының мәнін қайта бағалауға еш әсер етпейді. Парсы Шығанағының АҚШ-тың энергетикалық қауіпсіздігі мәселесінде атқаратын рөлі мызғымайды. Бұдан келіп шығатыны - Вашингтонды Орталық Азияда экономикалық мүдде қызықтырмайды, ал дәлірек айтсақ, американдықтардың өңірдегі саясатының негізгі мақсаты - каспийлік көмірсутектері емес.

Ауғанстандағы соғысты бастай отырып, Вашингтон, өзінің өңірдегі саяси үдерістерге белсенді араласуы жағдайдың тұрақсызданып, геосаяси күштердің балансының бұзылуына әкеп соғатынын толығымен түсінді. Фрацуздық офицер Винсен де Китспоттердің «Орталық Азиядағы үлкен ойын» атты 2005-ші жылы жарияланған мақаласында аталған ой былай деп айтылған: «АҚШ-тың Орталық Азиядағы үстемдікке ұмтылысы жергілікті саяси реалиге және өңірлік қауіпсіздікке қатысы бар екі қауіп-қатер тудыруы мүмкін. Олар өңір ішінде ұзаққа созылған теке-тірес туындауына және өңірлік геосаяси тұрақсыздыққа әкеп соғуы мүмкін». Аутор АҚШ-тың өңірдегі тұрақсыздану үдерістерінің дамуына септігін тигізерлік, Орталық Азия республикаларындағы авторитарлық режимдермен де және саяси оппозициялармен де бірдей түлкі бұлаңға салып, қырыңдауы сияқты қауіп-қатерге, сондай-ақ алпауыттардың бақталастығын арандатып отырған  АҚШ-тың өңірдегі амбицияларына мегзеп отыр.

Бұл жағдайда әңгіме АҚШ, Ресей мен Қытай жайлы болып отыр.

АҚШ Ауғанстанда халықаралық лаңкестермен күресіп отырған жоқ, олар оны Орталық Азия өңіріне ену мен осында бекіну үшін, сондай-ақ Ресейді ойыннан түбегейлі шығарып тастап, Қытайдың Таяу Шығысқа барар жолын жауып тастау үшін пайдаланып отыр.

Бұл іс жүзінде қалай жүргізіліп отыр?

Біріншіден, АҚШ лаңкестердің ресурстық негізі - есірткі саудасын жоюға ешнәрсе істеп отырған жоқ. Ол НАТО-ның Ауғанстандағы 9 жылында тек қана гүлденіп келеді, ал одан алып отырған кірісті коалициялық әскерлер соғысып жатқан содырларды қаржыландыруға бағыттайды. Американдықтарға ауған героинінің тұрақты өндірісі мен оның солтүстікке, Орталық Азия республикалары арқылы Ресейге тұрақты трафигі керек. Онда есіртікінің көп бөлігі қалып қояды да, қалғаны Еуропаға кетеді. Мұнда екі маңызды міндет шешіледі. Біріншісі, ұзақ мерзімдігі, ресейдегі есірткіге тәуелділердің санын тұрақты көбейте отырып ресейліктердің жас буынын аздыру, сол арқылы мемлекеттің өміршеңдігін әлсірету. Екінші міндет - өңірдегі исламдық радикализм мен экстремизм идеясының таралуын қаржыландыру. Ол әскери-саяси жағдайдың ушыға түсіп, тұрақсыздық зонасының кеңейе түсуіне септігін тигізеді. Бұл Қытай мен Ресей үшін қауіпті сақтап тұруға қажет. Олар егер қақтығыс Ауғанстаннан Орталық Азияға көшірілетін болса, шиеленіске белшесінен батып, ресурстарын ішкі маңызды проблемалардан жырып, соған жаратуына мәжбүр болады. Ал Ресей мен Қытайға экономикасын модернизациялау өте қажет.Ол орасан қаражатты қажет етеді. Екі мемлекет те өздерінің әлеуметтік мәселелерін шешуі тиіс, халқының әлеуметтік жағдайын көтеруі тіис. Қытайдың орасан зор макроэкономикалық жетістіктері туралы не айтпаса да, олар әлі күнге «бомждар» мемлекеті болып қалып отыр.

Екіншіден, ауған проблемасы АҚШ-қа көрші мемлекеттермен АҚШ және НАТО әскерлерін қамтамасыз ету жолдарын диверсификациялау, демек тұрақты жеткізіп тұратын инфрақұрылым жасау  деген желеумен белсенді қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Шын мәнісінде американдықтар саяси ықпалды бекіте түсуге ұмтылып және өңірге төнетін жаңа қауіптерді қолдан қоздыра түсіп, шиеленіске одан да көп елдерді тарта түсуге ұмтылуда. Мысалы, Вашингтон Үндістанмен әскери ынтымақтастықты мақсатты түрде дамытып келеді. Ондағы мақсат - жеткізілімдердің қазір Пәкістан атқарып отырған запастағы тірек базасы рөлін келешекте Үндістанға беру.

Егер Пәкістанның ішкі жағдайы күрт шиеленісетін болса, Вашингтон өзінің басымдық таңдауын Үндістанның пайдасына шешкен жағдайда, Дели мен Исламабадтың арасындағы онсыз да күрделі дипломатиялық байланыс қалай қарай дамитынын елестетуге болар. Сеніңіз, американдықтарды Пәкістандағы ядролық нысандардан басқа ондағы саяси тұрақтылық қызықтырмайды. Өйтпеген жағдайда Вашингтон ресми Исламабадпен өзінің саясатын қайта қарап және Пәкістан қоғамында антиамерикандық көңіл күйдің өсіп бара жатқанына мұқият назар аударған болар еді. Пәкістанда билік басына радикалдық исламшылардың келу мүмкіндігі американдықтардың Ауғанстандағы саясатының жеңілісіне әкеп соқпайды. Керісінше, АҚШ-тың өңірдегі саяси ықпалын күшейтеді, себебі бұрынғыға қоса ядролық қауіп күшейе түседі. Ол Үндістанды Бейжіңге қарағанда Мәскеумен не Вашингтонмен дипломатиялық және әскери қатынастарын күшейтуге итермелейді. Себебі Бейжіңмен әлі шешілмеген проблемалар өте көп, ал Мәскеудің оқиға желісін өзгертуге ресурсы жетіспейді. Бұл жағдайда АҚШ басты проблемасын шешеді: олар Қытайдың ұлттық және экономикалық қауіпсіздігіне айтарлықтай соққы бере отырып, Үндістанды одақтасы етеді. Ал Үдістанның өзі болса ауған және пәкістан тәлібтерінен сескенуі керек. Ұйғыр сепаратистері Пәкістан мен Ауғанстанның Тәлібтер, ӨИҚ т.б. сол сияқты құрылымдар жаттығып жүрген лагерлерінде дайындықтан өтетіні құпия емес. Ал Ираннан Қытайға мұнай және газ құбырларын тарту жөніндегі энергетикалық жобалар туралы мүлдем ұмытуға болады.

Үшіншіден, АҚШ-тың Орта Азия республикаларында демократияны дамыту және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау қажет деген көбінің жүйкесін тітіркентіп отырған көпірме сөзі аймақ елдерінде билікке исламистердің, ұлтышылдардың, есірткі мен қару-жарақ саудасына қатысы бар қылмыскерлердің келуі үшін қажет жағдайлар жасау мақсатында ішкі саяси жағдайды тұрақсыздандыру тұрғысында терең мәнге ие.

Адамдар шын мәнінде зорлық-зомбылықтан қорғалғандығын сезінетін құқықтық азаматтық қоғамда тұруға ешкім қарсылық білдіріп отырған жоқ. Алайда АҚШ-тың өз идеяларын қандай топыраққа және не үшін тұқымдай сеуіп отырғанын нақты түсіну қажет. Демократия қоғамның әр мүшесіне өз әрекеттері үшін үлкен азаматтық жауапкершілік артады, азаматтан жоғары әлеуметтік, саяси, құқықтық және адамгершілік мәдениет талап етеді.

Ал Орта Азия республикаларына таңылып отырған қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік-саяси құрылымдарының демократиялық үлгілеріне қоғамды жоғары деңгейде маргинализациялау мен қылмыстандыру, білім деңгейін төмендету, әлеуметтік тұрақсыздық, жемқорлық пен жалпы жабайылық тән. Бұл - экстремистік бағыттағы, оның ішінде ұлтшылдық және діни мазмұнды идеяларды насихаттау үшін қолайлы орта. Қоғамды радикалдандыру және оның салдарынан мемлекеттің құлдырауына қатысты айқын мысал ретінде Қырғызстанды алуға болады. Қырғызстанда екі рет болғандай, егер АҚШ осы мемлекеттердегі саяси режимдерді ауыстыруды мақсатты түрде көздейтін болса, Қазақстанда да, Тәжікстанда да, Өзбекстанда да дәл осылай болады.

Қалыптасқан жағдайда АҚШ-ты кінәлаудың қажеті жоқ, өйткені аталған елдердің қоғамын осындай еткен олар емес. Американдықтар тұрақсыздықтың үлкен бір ошағын құруға бағытталған өзінің геосаяси міндеттерін шешу үшін проблемаларды шебер түрде басқарып отыр. З.Бжезинский айтпақшы, Орталық  Азия дегеніміз - «Еуразиялық Балқан елдері».

Аймақта алдағы уақытта болатын оқиғалардың сценариін жасауға болады.

АҚШ үшін бірінші кезектегі міндет - Орталық Азияны Мәскеудің қандай да болсын ықпалынан «жұлып алу». Орта Азия республикаларында дәстүр бойынша Ресейдің пікірін ескеретін орыс диаспоралары, еңбек мигранттары және басшылар Мәскеуге Орта Азиядағы процестерге ықпал етуге мүмкіндік беріп отыратын байланыстырушы буын болып отыр. Осы орайда АҚШ аймақтағы жергілікті ұлттардың арасында басқа этностарға қатысты ұлтшылдықты жасырын түрде ынталандыруы ықтимал. Мұндағы маңызды шарт республикалардағы саяси элиталардың Грузиядағыдай, националистік пікірді ұстанатын жастармен алмасуы болып отыр. Американдықтарға Орталық Азияда орыстардың болғаны керек емес, өйткені олардың тұратын елдеріндегі саяси ықпалы жойылғанымен, қоғамға мәдени әсері жоғары деңгейде қалып отыр. Қырғыздар, өзбектер немесе қазақтар орыс тілінде сөйлей біліп, РФ-да білім алып, ол жаққа жұмыс істеуге барып жатқанда, көкжиектен Ресей көрініп тұрады.

Орыстар Орталық Азиядан жаппай кетіп жатса, Мәскеудің реакциясы қандай болатыны белгілі: көші-қон саясатын қатаңдатады, Грузияға қатысты жасалғандай, еңбек мигранттарын елдеріне депортациялайды. Еңбекке жарамды көптеген азаматтардың қайтып келуінің салдары да түсінікті - жұмыстың жетіспеушілігіне және басқа да әлеуметтік мәселелерге байланысты қоғамдағы қақтығыстық әрекет өседі және радикалдандыру (соның ішінде исламдандыру) белең алады.

АҚШ Орталық Азия республикаларындағы басшылардың бәрін дерлік кеңестік кезеңнен кейінгі диктаторлар ретінде көреді. Сыртқы саясатты сараптау институтының жоғарыда аталған баяндамасынан бір-екі үзінді келтірейін: «Құрама Штаттар халықтың адам құқықтарын қорғауға және қоғамдық пікірге сәйкес келе алатын және уақыт келгенде Өзбекстан сияқты мемлекеттердегі билік құрушы режимге шынайы оппозиция ретінде әрекет етуге қабілетті саяси қозғалыстарды біріктіру үшін негіз бола алатын басқа мәселелерді қорғауға бағытталған тырысуларын қолдауға тиіс», «Президент Нұрсұлтан Назарбаев пен оның айналасы өзгерістер үшін шынайы кедергі болып қалып отыр», «егер Түркменстанда осындай мүмкіндік туса, дер кезінде әрекет ету нұсқаларын қарастыру керек ... Құрама Штаттар әрекет ету шараларын зерттеуге қазірден бастап кірісу керек, өйткені түкрменстандық тиранды депортациялау төңірегіндегі тәртіпсіздік билікке жаңа диктатордың келуі немесе Теһран немесе Мәскеудің араласуы сияқты оқиғалардың дамуына жағдай тудыруы мүмкін».

Бұдан анық байқалатыны, АҚШ Орта Азия республикаларындағы саяси элиталарды ауыстырғанда батысқа бет бұрған, кеңестік кезеңде қалыптасқан ескі элиталар сияқты емес, Ресейді қабылдамайтын элитарлармен алмастыру бағытында әрекет етеді.

Вашингтонның екінші міндеті - Орта Азияның ішінде өмірге қабілетті интеграциялық бастамалар мен процестерге жол бермеу. АҚШ-тың аймақтағы табыстылығының басты шарты - су ресурстарын пайдаланудан бастап, аумақтық наразылықтар немесе этносаралық қайшылықтарға дейін, бір сөзбен айтқанда, барлық мәселелер бойынша республикалардың арасындағы келіспеушіліктерді қолдау. Бұған жағдай тудыратын мәселе көп. Бұл - Рогун ГЭС-і бойынша Өзбекстан мен Тәжікстан арасындағы келіспеушіліктер. Қырғызстанның сәуір оқиғаларынан кейін шекараны жапқан Қазақстанға қатысты эмоционалды наразылықтары, Бішкектің бұған жасаған жауабы - Қазақстанның оңтүстігіне су жібермей қойғаны. Тәжікстан азаматтарының Қырғызстанда маусым айында болған оқиғаларға қатысуы себепті шыққан жанжал. Қазақ-өзбек шекарасында жүйелі түрде орын алып отыратын қақтығыстар. Қазақстан мен Өзбекстанның аймақтық лидерлік үшін бәсекелестігі.

Бірақ кез-келген жағдайда, АҚШ Орта Азияда не істесе де, бәрі онда тұрып жатқан адамдардың өздеріне, олардың арандатуларға берілмей, даналық, толеранттылық таныту және шындықты қабылдау қабілеттеріне байланысты.