Жарқын ШӘКӘРІМ, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, күйші, өнер зерттеушісі:

- Жарқын аға, азды-көпті жазған кітаптарыңызбен және күйшілік өнеріңізбен елімізге танылған өнер тұлғаларының бірісіз. Мәдени мұралар жайлы, ұлттық музыка жайлы жазып жүргеніңізді білеміз. Қазір сіздің ойыңызды не мазалап жүр?

- Ертеде осындай бір сауалды бір жиһан­кезге қойғанда, ол «көргенімді айт­сам ба екен, әлде көңілдегімді айтсам ба екен» деп, сәл кідіріпті де, бастан кешкен­дерін баяндай беріпті. Сол айтпақшы, кеу­десі бірде қуанышпен, енді бірде өкінішпен, үнемі ой жетегінде жүретін адамды жалған дүниенің қонағы немесе жиһанкезі деуге болады. Әрбір адамның еншісінде өмірде көрген-білгендері, жадына түйгендері жү­ре­ді. Бірақ сол көрген-түйгендерін сыртқа шығару әр адамның өзіне байланысты. Мә­селен, өз басым Тәуелсіздік таңына қуан­­сам да, тірісінде сыйласқан Жүсіпбек Елебеков, үзеңгілес досым Жәнібек Кәрме­нов, ұстазым Болат Сарыбаевтар «әттең, Тәуелсіздікке жете алмады-ау» деген өкі­ніш­пен жүрдім. Жақсы мен жаман, қуаныш пен өкініш қатар жүреді делінетін ұғымды сол жылдарда анық аңғарғандаймын.

- Сіз академик Әлкей Марғұланға тас тасыған екенсіз. Кезінде ол туралы мақала да жарық көріпті. Ғұлама ғалымға ұсынған тастардың қандай қасиеті бар еді?

Жарқын ШӘКӘРІМ, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, күйші, өнер зерттеушісі:

- Жарқын аға, азды-көпті жазған кітаптарыңызбен және күйшілік өнеріңізбен елімізге танылған өнер тұлғаларының бірісіз. Мәдени мұралар жайлы, ұлттық музыка жайлы жазып жүргеніңізді білеміз. Қазір сіздің ойыңызды не мазалап жүр?

- Ертеде осындай бір сауалды бір жиһан­кезге қойғанда, ол «көргенімді айт­сам ба екен, әлде көңілдегімді айтсам ба екен» деп, сәл кідіріпті де, бастан кешкен­дерін баяндай беріпті. Сол айтпақшы, кеу­десі бірде қуанышпен, енді бірде өкінішпен, үнемі ой жетегінде жүретін адамды жалған дүниенің қонағы немесе жиһанкезі деуге болады. Әрбір адамның еншісінде өмірде көрген-білгендері, жадына түйгендері жү­ре­ді. Бірақ сол көрген-түйгендерін сыртқа шығару әр адамның өзіне байланысты. Мә­селен, өз басым Тәуелсіздік таңына қуан­­сам да, тірісінде сыйласқан Жүсіпбек Елебеков, үзеңгілес досым Жәнібек Кәрме­нов, ұстазым Болат Сарыбаевтар «әттең, Тәуелсіздікке жете алмады-ау» деген өкі­ніш­пен жүрдім. Жақсы мен жаман, қуаныш пен өкініш қатар жүреді делінетін ұғымды сол жылдарда анық аңғарғандаймын.

- Сіз академик Әлкей Марғұланға тас тасыған екенсіз. Кезінде ол туралы мақала да жарық көріпті. Ғұлама ғалымға ұсынған тастардың қандай қасиеті бар еді?

- Ол - жай тас емес, өскен өңірдегі кө­зім көрген, қолым ұстаған таңбалы тас. Ке­зін­де Семей атом полигонының жерасты жарылыстарының дүмпуі сол маңайдағы ауыл үйлерінің терезесін сындыра отырып, арасы ат шаптырым жерлердегі тау шатқал­дарын да шайқалтып жіберетін. Сондағы шатынаған таудың жотасынан жерге құлап түскен таңбалары бар тас сынықтарын әуелі үйге, одан соң мектептің бір бұрышына жи­на­ғанмын. Бір күні мектеп директоры Ғаб­бас Қасенғазин шақырып алып: «Көне дәуір­ден жеткен жәдігерлер ғой, Алматыға, акаде­мик Марғұланға апарып бермесең, мына жұрт тастарыңды түк қалдырмай фунда­мент­ке қалап жібереді», - деп еді. Содан жи­ған-тергенімді бірнеше қапқа салып, Таскескен ауылынан Аягөзге жеткі­зіп, пойызға тиеп, Алматыға, тура Әлкей аға­ның үйіне әкелгенім бар. Содан тарихи және мәдени мұраға еңбегім бар бозбала есебінде 1976 жылдың жазында Қазақ ССР мәдениет ескерткіштерін қорғау қоға­мы­ның ІІ съезіне мені делегат етіп қатыс­тырды. Сол съезде қоғамның төрағасы Нияз­бековтің баяндамасына ілігіп, менің өнер мұрасына деген жанашырлығым ту­ра­лы жап-жақсы пікірлер айтылып, бала көңілімді аспанға шығарған болатын.

-Таскескен деп қалдыңыз, атына заты сай елді мекен-ау, шамасы. «Тасты кескен» деп қалай аталған екен?

- «Күлдір-күлдір кісінетіп» деп бастала­тын толғау айтқан жырау әрі батыр Ақтам­берді бабамыз тауды кесіп, тасты тесіп то­ған салып, су ағызып халықты шөлден құт­қарған жер - осы Таскескен. Әлі күнге Ақтамберді баба ұрпақтарының қонысы. Қаршадай бала кезімде еркелеткен шешем бұ дүниеден ерте озып, Таскескендегі зират басына жиі баратынды шығардым. Анаға деген сағыныш қой. Келгіштеп жүріп, бар­ғыштап жүріп, «зиратшыл бала» атанып, дала кезіп кететін кездерім болған. Сөйтіп жүріп, Таскескен маңынан 30 мыңға жуық таңбалы тас, төрт тас мүсін, мықтың үйі делінетін 300-ге тарта тастан үйілген қор­ған, обалар тауып, республикалық газет­терде 100-ге жуық мақала жазғаным бар. Тіпті республика көлемінен асып, Мәс­кеуде шығатын «Советская культура» газе­тінің 1976 жылғы 24 тамыз күнгі санындағы Таскескеннің тас мұралары жайлы жария­ланған «Галерея на скалах» деген мақа­ла­ның шығуына да себепкер болғанмын. Ол өңірдің тағы бір таптырмас мұрасы деп, Таскескеннен сегіз шақырым жоғары өр­лей, Қарақол өзенінің бойындағы жықпыл жартас қабағын үңгіп жасаған, көне заман­нан жеткен «Тас әулие» үңгірін айтуға бола­ды. Үңгірде тас қазан, ошақ орны мен жан­таятын тас төсек болушы еді. Үңгірдің бір бұрышынан шыққан мөлдір су көзі екінші бұрышына барып сіңетін. Сегіз қанат киіз үйдің аумағындай үңгірдің кереге тәрізді іргесін айнала зат қоятын кертіктері болды. Үңгірге кіріп, Аллаға құлшылық етушілер сол кертікке жағалай тиын тастайтын. Амал не, қасиетті үңгірдің қиратылғанына да ширек ғасырдан асты.

- Ендігі әңгімемізді мәдени мұраның екінші бір қыры болып табылатын қазақтың музыкалық мұралары жайлы сөз етсек. Сіз музыканы зерттеумен қатар, музыка қайраткерлері жайлы деректі проза жазып жүрген адамсыз. Сіздің қаламыңыздан туған Әміре Қашаубаев, Нұрғиса Тілендиев, Шәміл Әбілтай жайлы жазған кітаптарыңыз, сонымен қатар қазақ музыкасының проблемалары жайлы пікірлеріңіз республикалық баспасөздерде жазылып, ел назарына іліккенін білеміз. Музыка маманы ретінде бүгінгі қазақ әндерінің насихат­талуы мен ұлттық музыкамыздың жай-күйі туралы не айтасыз?

- Мысалы, қазақ жерінде 130-дан астам ұлттың өкілдері тұрады делінеді. Бізде сол ұлттардың ұлттық музыкалары қазақ жерінде терезесі тең даму үстінде. Әйтсе де қазақ жеріндегі әндер үш түрлі бағытта насихатталып отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Осы бағыттарды клас­сифи­кациялы үлгімен жіктесек төменде­гідей тізім шығады. Мен бұл жіктеуді үзбей жазып та, айтып та жүрмін. Әуелгісі - Құр­манғазы атындағы халық аспаптары оркес­трімен немесе Нұрғиса Тілендиев атын­дағы «Отырар сазы» оркестрімен, немесе жекелей домбыра мен қобыз тәрізді ұлттық музыкалық аспаптарымен, немесе фольк­лорлық ансамбльдер сүйемелімен орын­да­латын таза қазақ тіліндегі әндер на­си­хаты. Екін­шісі - тілі қазақша бола тұрып эст­радалық оркестрлер, компьютер немесе фортепьяно, скрипка, гитара тәрізді еу­ро­па­лық музыкалық аспаптармен сүйе­мел­деніп орындалатын эстрадалық әндер. Үшіншісі - Қазақстан жерінде тұратын әр ұлт өкілдерінің өз тілінде орындалатын ән­дері. Міне, осы үш ағым қазақ жеріндегі музыкалық әндердің дамуы мен насихатын құрайды. Осы үш бағыттың ішіндегі қазақ әні мен жалпы музыкалық мұрасы, әсіресе  еуропалық аспаптар мен компьютер және фонограмма арқылы эстрадалық бағытта даму үстінде. Жалпы, әрбір әннің халыққа жол табуы, әншінің ән орындауы арқылы көп­шілікке жетуі насихат жұмыстарына байланысты болады. Олай болса, әнші бол­сын, композитор болсын өз әндерін на­сихаттау жолында тікелей белсене кірісе­ді.

Алайда осы күндерде өнер адамдарына «жұлдыздардың көбейіп кетуінің сыры неде?», «домбыра мен қобызымызға қара­ғанда эстрадалық әндер басым түсуде, осы­ған қалай қарайсыз?» деген сыңайдағы сауалдар жиі қойылуда.Осы сұрақтарға әркім қал-қадерінше жауап беріп жатады. Мен өз басым әндердің дамуын әлгінде айтқанымдай, үш түрлі бағыттағы жіктеу үлгісінде түсіндіргім келеді.

- Десек те, жоғарыда мысалға алған сұрақтарды қайыра өзіңізге қойсақ...

- Әр заманда өмір сүрген халықтың тарихи белгі-бедері, дамыған әдебиеті мен өнері және мәдениетіне сай өз ерекшеліктері болады. ХІХ ғасырда қазақ халқы қадір тұт­қан өнерпазды «сал», «сері» деп құрмет­теген. ХХ ғасырда «өнер саңлақтары» деп жүрдік. Мәселен, Жүсіпбек Елебеков, Ғари­фолла Құрманғалиев, Мағауия Хамзин, Жамал Омарова сынды таланттарды «қазақ өнерінің саңлақтары» дейміз. Сондай-ақ ауыл арасынан шыққан дарындыларды «ауыл өнерпазы» деп жүрдік. Ал ХХІ ғасыр­да ауызекі құрметтеу белгісі «жұлдыз» деген сөзге ауысты. Бұл өзі, негізінен, орыс­тардың «звезды эстрады» дегенінен алынса керек.

«Сал-серілер мен өнер саңлақтары» деген теңеу халқына өнерімен жарқырап көрінген жүзден бір адамға ғана телінетін құрметтеу болса, «жұлдыз» деп отырғаны­мыз ә деп аузын ашқан әрбір адамға бері­летін атаққа айналып кетті. Екінің бірі «жұл­дыз» болған соң, өнер адамы болған­нан не қайыр бар? Яғни әншілерді құрметтеудің бүгінгі қадірі әлсіреген және таязданған. Мәселен, Роза Рымбаевамен мектепті жаңа бітіріп, бір ән орындаған жеткіншекті «жұл­дыз» деп қатарлас қоюға дәтіміз қалай ба­ра­ды? Ал біздің телерадиоарналардан, үлкенді-кішілі сахналардан осылай хабар­ланады, баспасөзде де осылай жазу қалып­тасып кеткен. Меніңше, бұл дұрыс емес.

- Өзіңіз айтпақшы, екінің бірі жұлдыз болуға басты себеп не деп ойлайсыз?

- Әрбір адам - халықтың өкілі. «Жұл­дыз» деп аспанға көтеретін де, түсіретін де - өзіміз. Мәселен, кейбір телеарналар мен радиоларда сол «жұлдыздар» үнемі жарна­маланып тұрады. Даусыңызды компью­термен өңдеп, фонограммамен бір ән айтса­ңыз болды, «жұлдыз» болып шыға келесіз! Оп-оңай шаруа сияқты. Бұған әсі­ре­се қазақ жастары қатты елітіп кетті. Тіпті жеке-жеке жұлдыз болумен қатар, қазіргі өнерпаздар топ-тобымен, отбасымен, ұжымымен бірге «жұлдызды» деген айдар тағып алып жүр. Сонда аспандағы жұлдыз­дардан да көп, не деген бітпейтін жұлдыз­дар деген ой туады. Осы әрекеттерімізбен жетесіне жете қоймаған талантты жас жеткіншекті құрметтеген болып, мойнына тумай жатып гүлдесте байлап, «жұлдыздай жарқыраған» деп марапаттап, астына көп­шік қойып, төбесін көкке көтеріп, бойын­дағы дарынын жетесіне жеткізбей, буын­дырып тастайтын тәріздіміз. «Жұлдыз» де­ген сайын әлгі жас өнерпаз масаттанып барып құлап түсетінін де білмейді. Бұл өзі бүгінгі мәдениетімізде стихиялы түрде қалыптасып, әбден санамызға сіңіп кеткен бұқаралық құбылыс болып отыр.

- Бүгінгі эстрада фонограммасыз өмір сүре алмасы анық. Өнер зерттеушісі ретінде осы құбылыс туралы не айтасыз?

- Фонограмма жазу, фонограммамен ән орындау біреулердің жеп отырған наны десек те болады. Бұл - өте даулы мәселе. Мен 1973 жылы Мәскеудің «Мелодия» фир­масының Алматыдағы бөлімшесінің редакторы болып тұрғанымда 1000-нан астам фонограмма жазған адаммын. Фо­но­грамма гректің фоно-дыбыс, грамма-жазамын деген сөзінен шыққан. Фонограм­ма дегеніміз - қазақша айтқанда, әндер мен күйлердің таспасы. Яғни үнтаспа. Фоно­грамма таспа ретінде радио фоноте­касына арналып, магниттік лента түрінде де жазылатын болған. Сол кездегі халқы­мыз­дың жүздеген өнер саңлақтары мен өнерпаздарының фонограмма түрінде бәрінің де үнтаспасын және күйтабақтарын шығарғанбыз. Қазір дыбысты диск пен флешкаларға жазып алатын болдық қой. Өткен ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап үнтаспаны теледидардан ән орындау үшін әншілер кеңінен пайдалана бастады. Әрбір әнші әуелі қатысатын концертке шығар алдында үнтаспасын жазып алады. Концерт үстінде әлгі таспаны (фонограмманы) кон­церттің сахналық дыбыс режиссер­лері­нің қолына беріп, сахна сыртында айнал­дырт­қызады. Өзі сахнаға шығып, таспадан ес­ті­ліп жатқан үнге қосылып ән айтқан болады. Ол кездің техникалық мүмкіндіктері әлсіз болғандықтан, осы әдісті қолдануға мәж­бүр еді. Ал бүгінде фонограммадан арыла алмай отырғанымыз өзімізге сын. Бұл өнер адамының өсуін, жалпы, ән өнерінің өсуін тежейді.

Таспадан шыққан үнге әнші түрін мими­камен келтіреді. Түр-қимылы, әрбір айтқан сөзі сахна сыртында шығып жатқан дауыс­пен бірдей болуы шарт. Сахнада әнші үнін, дауысын шығармастан таспаға ілесіп, таспадағы үн біткенше еліктейді. Мәжбүр­ленеді. Өзі үн шығармастан тек бет-әлпе­тімен, көзінің қиығымен, ауызды ашып-жабуымен, жалпылай айтқанда, таспадағы үнге тәуелді адамның рөлін ойнайды. Неге десеңіз, сол сәтте ол әнші ән айтып тұрған жоқ. Ол тек алдында таспаға жазылған дауысқа қосылудың әрекетін ғана істеп тұр. Яғни таспадан шыққан техникадағы дауыс­қа түрін келтіру арқылы халық алдына шы­ғып тұр. Ол айтылып жатқан әрбір сөзге аузын дәл келтіруге тырысады. Былайша айтқанда, дыбыс зорайтқыштан шыққан дауысқа үнсіз күйде аузын ашып-жауып, еліктеп жүрген сахнада таспаға тәуелді күй кешеді. Әрі күлкілі, әрі жаның ашиды. Үнтаспаға қосылып ән орындаған әншіні «жансыз» дауыспен ән орындады дейтіні сондықтан.

- Жарқын аға, халқымызды елең еткізіп, 1000 күйіміздің антологиясы жарыққа шыққаны белгілі. Осын­дай үлкен олжалы жинаққа сіздің орындауыңыздағы күйлер де енген екен. «Қазақтың 1000 күйі» деп атала­тын антология жөнінде өз айтарыңыз бар шығар...

- Осы уақытқа дейін өз басым әндер мен күйлер антологиясының үшеуін шы­ға­рысуға қатысқанмын. Соңғысы 2003 жылы диск болып шыққан 256 күйден тұратын антология болды. Онда мен жауап­ты редактор болғанмын. Өткен ғасырдың 70-жылдарында академик Рахманқұл Берді­баевтың тапсырмасымен Мәскеуден Әбікен Хасеновтің таспаға жазылған барлық күй­лерін әкеліп, күйтабаққа көшіруге еңбек ет­кен де кездерім болды. Аққыз Ахметова, Дәулет Мықтыбаев, Жаппас Қаламбаев, Мағауия Хамзин, Әпике Әбенова, Төлеген Момбеков, Омархан Керімқұлұлы, Елемес Таласбайұлы, Боранқұл Қошмағамбетов, Бақыт Қарабалина, Уәли Бекенов, Ғабдыл­хақ Барлықов, Шағдар Ақылбеков, Сапар­жан Торсықбаев, Генерал Асқаров, Файзол­ла Үрмізов сияқты аға буын күйшілерімізбен ағалап-жағалап, қатарлас күн кештік. Шын­ды­ғын айтқанда, осы аталған орын­даушы күйшілердің көзін көріп, теледидар мен радиоға жазылуына себепкер болған адамдардың бірі болғанымды үлкен мақтаныш тұтамын. Ал «Қазақтың 1000 күйі» антологиясына жоғарыда аталған өнер саңлақтарының радиода жазылып алынған және бейнеқорда жазылып қалған күй мұралары енді. Шындығын айтқанда, жаңадан шыққан 1000 күйдің антологиясы, негізінен, Қазақ радиосының «Алтын қо­ры­нан» және Орталық мемлекеттік кинофо­тоқұжаттар және дыбыс жазбалары мұра­ғатынан көшірілген.

- Жинаққа сіз орындаған қандай күйлер енген? Өзге де орындау­шылар­дан кімдерді ерекше атап өтуге болады?

- Бұл кітапқа менің орындауымдағы «Жалқы жігіт», «Көктөбел», «Салкүрең», «Толғау» тәрізді төрт бірдей халық күйі енгізілген. Алайда антология редакторлары мен орындаған күйлер қосбұрау домбы­рада орындалғанын атамай кеткен екен. Қосбұрау - қазақтың теріс және оң, яғни екі бұрауы қатар тұрған үш ішекті қосбұ­рау­лы домбырасы ғой. Шығыс Қазақстанда Абайдың әншісі Әлмағамбет дәстүрі, Тілеу­лі дәстүрі дейтін қосбұрау домбырашылық дәстүрі болған. Тұңғыш Президентімізге тұңғыш бата берген Шәкір Әбеновтің қосбұрау домбырадағы күйлері мен атақты қосбұрау домбырашы Әзімханов орын­даған күйлер табылып отыр. Шығыс Қазақ­станның осы қосбұрау домбырашылық дәстүрі жайлы баяндау антологияға енбей қалған екен. Бүгінгі таңда Абай ауданынан шыққан Нұргүл Амантайқызы Әкімғожина қосбұрау домбырашы атанып, Абай, Шәкә­рім, Шәкір Әбеновтер тартқан дом­быраның үнін жаңғырта жалғастырып отыр. Нұргүлге кезінде Шәкір Әбенов батасын да беріп, қосбұрау домбырасын сыйға тарт­қан екен. Мен де шәкіртім ретінде күйші Нұргүлдің болашағынан үлкен үміт күтемін. Өз басым қосбұрау домбыраға қатысты қырық жыл бойғы еңбегімнің нәтижесін, көрген-білген, жиған-терген, зерттеген ізденіс­те­рім­ді баспаға ұсынып, алдағы уа­қыт­та кітап етіп шығармақпын. Ал «қандай орындау­шы­ларды жоғары қояр едіңіз?» деген сауалыңа айтарым, антологияға орындаған күйлері енген орындаушы­лар­дың бәрі де - күйшілік дәстүріміздегі орны бар тұл­ғалар. Неге десеңіз, өткен ғасырдың 70-жы­л­дары жарыққа шығарған антоло­гиямызға енген адамдардан бүгіндері бұл дүниеде ешкім де қалған жоқ. Күйші өмір­ден өтсе де, күй - мәңгілікке қалады. Ал көзі тірі орындаушылардан көзіміз көрген Шәміл Әбілтайдан және шертпе күйде бармағынан бал тамған Таласбек Әсемқұ­лов­­тай күйшіні өз басым әлі кездестірген емес­пін. Осы екі домбырашы күйшілік мәде­ние­тімізде Динадай, Әбікендей, Мағауиядай ерекше­лік­терімен көрініп, орындаушылық дәстүр­дің асқар шыңына көтерілді. Қазақ музыка өнерінде іздері қалды. Олардың басты ерекшеліктері - орындаған күйлері­нің ұлт­тық бояуының қанықтығында, ішкі маз­мұ­нының шыншылдығын­да.

- Әңгімеңізге рақмет. Шығармашылық табыстар тілейміз!

Айтарым бар...

Өткен жылы сенатор Ғани Қасымов үнтаспа (фонограмма) жөніндегі шындықтың бетін ашып, оны тежеу жөнінде мәселе көтерген болатын. 2009 жылдың 11 желтоқсан күнгі Сенаттың пленарлық жиынында депутаттар алдында сөйлеген сөзінде сол кездегі Мәдениет және ақпарат министрлігінің жауапты хатшысы Жанна Құрманғалиеваның республикамызда «фонограмманы жазуды доғарсақ, отандық эстрада құрдымға кетеді» дегені есімде. Әншілердің сахнада таспаны тыңдай отырып ән айтуы жөнінде әлі нақтылы тұжырым жоқ. Ал басқа елдерде бұл мәселе әлдеқашан шешілген. Мәселен, Мәскеу мэрі Юрий Лужков, Әзірбайжанның мәдениет министрі Полад Бюль-Бюльоғлы мемлекеттік шараларда, мәдени орындарда әншілердің таспаға қосылып ән орындауына толығымен тыйым салды. Молдова, Қытай, Түрікменстан елдерінде де фонограмма мәселесі арнайы тәртіпке бағынады. Біз болсақ, «жансыз» дауыстан ажырағымыз келмейтін сияқты. Бұл көрермендерді көпе-көрінеу алдау немесе көзбояушылық дер едім. Әрине, бұл - менің ғана ойым. Негізінде, концерт дайындаушылар концерт афишасына қатысатын әншінің таспаға қосылып орындайтынын немесе тікелей жанды дауыспен орындайтынын нақтылы көрсетіп жазулары шарт. Үнтаспаға (фонограммаға) қосылып орындайтын әншілер болса, өз басым ол концертке бармаймын. Осы мәселе жоғары деңгейде шешілсе...

Алмат ИСӘДІЛ

«Алаш айнасы» газеті