Роман

Екінші басылым

 …Есть эпохи, когда целое поколение оказывается между двумя эпохами, между двумя укладами жизни в такой степени, что утрачивает всякую естественность, всякую преемственность в обычаях, всякую защищенность и непорочность.

ГЕРМАН ГЕССЕ

Я предупредил тебя, случайность, и отгородился от всякого твоего тайного проникновения. Ни тебе, ни другому какому обстоятельству мы не выдадим себя. Но когда необходимость поведет нас, мы, с презрением плюнув на жизнь и на тех, кто за ней попусту цепляется, уйдем из жизни, в прекрасной песне победно восклицая, что жизнь нами хорошо прожита.

ЭПИКУР

I тарау

 

Тегінде, бұрын – Асқат Жақанұлын бiлмеушi едiм. Екеумiз қарқаралылықтар бас қосқан сауық кешiнде, ойын-тамашада кездейсоқ жүздесіп, жақын таныстық, сосын көпке шейiн бiр-бiрiмiздi орайын тауып, кезiктiре алмай жүрдiк. Қарындасым оның бокспен шұғылданатынын айтып, менi одан сайын қызықтыра түстi. Асқат Қарағайлы қалашығында қазақ орта мектебiн бiтiрiп, сол жылы Алматыдағы политехникалық институтқа құжаттарын тапсырады. Ол жақсы дайындықпен келіп, оқуға еш қиындықсыз, оңай түсiп кетедi. Бірақ, екеумiздi табыстырған мүлдем басқа нәрсе едi. Әуелде өлең жазып жүргендіктен бе, жерлестерiм мені болашақта үлкен ақын болады деп ойлайтын. Алайда, олардың үмiттерi ақталған жоқ – поэзияны ерте тастап кеттім, сөйтіп, прозаға бiржолата ден қойдым. Асқат өлеңдi жақсы көредi екен, қарқаралылық ақынмен жолыққысы келiп, дос-жаран арқылы мені көп іздетіпті, бірақ, ұдайы жолы болмай жүрсе керек. Кейiн Асқат бозбалалық шақ, жастық дәуренде жазған өлең-жырымды түгел жаттап алды, ал мен болсам – бокспен шындап айналыса бастадым.

Бiр күнi екеумiз Шевченко мен Байтұрсынұлы көшелерiнiң қиылысында қапылыс жолығып қалдық. Ол менi ең тақау барға ертiп апарды. Бiз iшке кiргенде, қарсы алдымыздан бардың жақтауы көзге iлiкті, ар жағынан ыдыс-аяқ сүрткен жас бармен көрiндi. Зал сонша кең емес, iшi қолқаны қапқан көк жалқын түтiн. Асқат жылдам басып, төргi үстелге жеттi де, маған жайғасатын бос орындықты нұсқап, өзi теріс айналып, барға қарай шұғыл жүрді. Көршi үстелде қыз бен жiгiт жайма-шуақ шампан iшiп отыр, тост артынан тақта шоколадтан керенау ғана тiстейді. Қыз ұқыпты боянып алыпты, шашы желке тұсынан қиылып, каре үлгісіне келтiрiлiп қойылған. Үстiне кигенi жiбектен тiгiлген ақ блузка, онысын қысқа белдемшесіне тықпалапты. Көгiлдiр, жайнақ leggings де көздiң жауын алады. Асқат қайтып келе жатыр. Қолында коньяктың шөлмегi және тәрелкеге тiзiп, жыпырлатып қойған қияр мен қызанақ салаты. Ол таяп келдi де, қолындағысын дастарқанға бiр-бiрлеп қойып жатты.

– Коньякпен араластыратын бiрдеңе алайын ба? – дедi.

– Қажет емес.

– Онда кiшкене шырын алайын.

– Алмұрт шырыны дұрыс болар.

– Жарайды.

Ол қайыра кетiп қалды. Көп ұзамай – бос егіз рюмка, қос бокал шырын ұстап қайтып келе жатқан. Көршi үстелдегi қыз бен жiгiт шығып кетiптi. Орталанған шампан, пар фужер және жұп темекі тұқылы көзге түседі. Асқат коньяктың қақпағын сыпырып, екi рюмкаға бiрдей мөлшерлеп, тең құйып қойды. Сосын жүзiн көтерiп, жанарымен маған тесiлдi.

– Бiрдеңе айтып жiбер.

– Бақыт үшiн.

– Бақыт үшiн, рас, iшуге болады.

– Алдағы арман-мақсатымыз үшiн.

– Дегенмен, жақсы денсаулықтан асқан қандай мұ-рат бар.

– Онда, ешқашан ауырып-сырқамайық!

– Ғұмырымыз ұзақ болсын.

– Ырыс-береке тілейік!

Бiз рюмкаларды соғыстырдық. Мен түбiне шейiн iшiп салдым. Коньяк өңешiмдi жыртып өткендей болды, сосын кеудеме құйылып, төңірегін қыздыра бастады. Асқат дәмiн татып көрді де, рюмкасын орнына қоя салды. Ол аңғарып қалғанымды байқап, кiнәлi адамша қысыла күлiмсiредi.

– Ішпейтін едiм, – деді ол.

– Көңiл үшiн ептеп алса болмай ма.

– Болмайды, өзімнің шартым бар еді.

– Қандай шарт?

– Ант.

– Түсіндім.

– Жалпы, қанша өлең жаздың?

– Көп.

– Бекер тастадың.

– Қазір ешкім өлең оқымайды.

– Неге?

– Оқымайды.

– Меніңше, поэзия оқырманы қалың тәрізді.

– Жыр кітабы жастық дәуренде жақсы оқылады, бас құраған соң кімге керек?

– Поэзияда шек бар ма, тақырыбы мәңгілік емес пе?

– Енді, сезімді тұрмыс билейді.

– Сонда қалай?

– Өкінішке қарай, өлең-жырдың шегі бар екен.

– Тақырыбы таусылды ма?

– Жоқ, шыдамы. Бұрын ақынға тағдыр керек болатын, қазір – PR.

– Иә, PR ақша тұрады.

– Ертеде өнерпазды талант жарыққа шығаратын, бүгін жарнама тудырады.

– Өкінішті.

– Жарнамасыз кітап сатылмайды, бейнебаянсыз әнші танылмайды.

– Мүмкін, оқырманның да, тыңдарманның да уақыты өткен шығар.

– Баяғыда кітап құбылыс еді, қазір – тауар.

– Сәтсіз тауар.

Ол күрсінді.

– Мерзімді баспасөз жүзін көрген өлеңдерiңдi түгел оқыдым, – дедi ол.

– Әдебиетке обал, қазiр оған ешкiмнiң жаны ашымайды.

– Кім біледі, заман өзгеруі де мүмкін ғой.

– Жалпы, кiтаптың болашағы, шынымен, қыл үстiнде. Тұрмысы тәуір адам тіршіліктен тәжірибе, өмірден тағдыр, кiтаптан тұжырым iздемейдi.

– Иә, тарихқа зер салмайды.

– Бірақ, кiтап ешқашан өлмеуi керек.

– Неге?

– Білмеймін, меніңше, өлмеуі керек.

– Қалай?

– Кітапта ажал болмайды.

Бар iшiне сiлтiдей тыныштық орнады. Асқат маған тағы толтырып қойды. Мен шанышқымен қызанақтың бiреуiн түйреп алдым да, аузыма апарып, ақырын жей бастадым.

– Кiтаптың азғындауы мүмкiн.

– Ол да өлім емес пе? – деп сұрады Асқат.

– Жоқ, ол – дерт. Дауасы бар, емі табылған, шипа қонатын сырқат.

– Қандай індет?

– Бұл кеселдің аты – ермек. Кітап әркiмнiң ермегiне, сауықтың тамашасына айналып кетуi ғажап емес.

– Бәріміздің мейманамыз асқан екен.

– Бүгінгі мәдениет – сауық мәдениеті.

– Иә.

– Мені көр, мені тат, мені сүй, деп шақырып тұ-рады.

Бардың есiгi айқара ашылып, табалдырықтан нәшті кәстөм-шалбар киген, галстук таққан қамырықты бозбала аттады. Ол менi шырамытып, бiзге қарай самарқау жүрiп келдi де, үстелге жетiп кiдiрдi. Түрегелiп, онымен құшақтасып амандастым.

– Сенi iздеп жүрмiн, – дедi ол.

Көздерi шүңiрейiп, өңi қашып кетiптi. Қалтасынан темекi қорабын шығарды. Шетін жыртып, біреуін суыр-

ды, тiсiне қыстырды да, қорапты қайта қалтасына салып қойды. Сосын шылымын тұтатты, бiр мәрте сорып, бұрқ еткiзiп түтiн жiбердi. Екеумiз тысқа шықтық.

– Кейiнгi кез шаршап жүрмiн, – дедi қамырыға сөйлеп.

– Жүдеп кетiпсiң.

– Өзiмнен шаршадым.

– Неге?

– Қолымнан ештеңе келмейдi. Пайда көздеп, олжа іздеп, шаруаның жайын, iстің көзін біліп, ақша қосып көремін де, ақырында – зиян шегiп шығамын.

– Дәулеті тосын артып, тез байыған ешкім жоқ.

– Түсім ойлап, кіріс күтіп, босқа алданады екенсің.

– Алайда, кейбіреудің дүние-мүлкі молықты.

– Білемін. Шындық бар ма, айтшы.

– Әділдік ше.

– Әмір, биліктің иесі қазына-байлықты ұрлап, тонап отыр.

– Қылмысқа – жаза, еңбектің зейнеті жоқ.

– Қайдағы ісмерлік, қайдағы бейнетқорлық.

– Елдің атынан мемлекет дәулетін өзіне жекеше-лендіреді.

– Қорықпайды.

– Ырыс – қолында, ырық – өзінде.

– Зады, үкім жарлық шашқанша, шешім жарық көргенше орындалады.

– Уақыттың белгісі – арсыздық, замана келбеті – көрнеу қиянат.

– Иә, обал-сауапты ұмытты.

– Білімге жүгінбейді, ойға тоқтамайды.

– Ізденістеріміз рәсуа болды.

– Өмірдің іргетасы шайқалды.

– Кітаптарды қайтеміз, қаншамасын оқыдық.

– Рас. Жастық шақ Толстойға, Достоевскийге, Әуезовке жұмсалды.

– Енді біз кімге керекпіз?

– Білмеймін.

– Жазып жүрсiң бе?

– Иә.

– Мен оны тастадым.

– Бәрiне жеңiл қарау керек. Ғұмырда мәңгiлiк еш-теңе жоқ тәрізді.

– Осылай бүкiл өмiрiмiз зая болады!

– Әр адамның өмiрi мағыналы, тек оны таба бiлу қажет.

– Бiр күнi отырып, шарап iшейiкшi.

– Бұдан бiрдеңе өзгеретiн болса, iшейiк.

– Қамария кетiп қалды.

– Құдайдың басқасын бұйыртқаны да.

– Мен оны қатты жақсы көрушi едiм, қалай ұмыта аламын.

– Ұмытасың.

– Өзiмiздi алдап жүргенiмiздi ұқсақ қой.

– Өзгеше iстей алмаймыз.

– Уақытыңды алғаныма ренжiме. Маған бiреумен сөйлесу керек болды.

– Ештеңе етпейдi.

– Досың ба?

– Досым.

– Сенi “Есiк” мейрамханасына ертiп кетейiн деп едiм.

– Кейiн бiр жөнi болар.

– Сен тек ренжiме.

– Уайым-қайғыдан кім құтылыпты.

– Ренжiмейсiң ғой.

Ол қолымды қысып, әрi айналып кетті де, жолға шығып, оны күтiп тұрған жеңiл машинаға барып мiнді. “Жигули” маркалы автомобиль бардың жазғы алаңынан ұзай берiп, көз ұшында жоғалды. Мен барға ендiм. Дастарқанға келiп, жайғасып жатқанымда:

– Бiрдеңе болған ба? – деп сұрады Асқат.

– Жай.

– Бiрдеңе болған шығар десем.

– Жолы байланып... Бейшара қайтсін.

– Есiмi қалай?

– Қанат Нұрбекұлы.

– Кісі өлгендей, неге соншама қаралы?

– Шаруасының бейнеті асып кетті.

Асқат рюмкасын алып, тілек айтуға оңтайланды. Бар iшiне ағылшын тiлiнде, Witney Houston орын-дауындағы, сұлу өрнекті “I Am Every Woman” әнi шалқып, сызылып кестеленіп төгілді. Құйқылжып, киіп-жарып, бірте-бірте жоғары көтерілген әуез ақырында шарықтап биікке жетті де, тамылжып қалықтап тұрып алды. Әуелеп тұрып, қайыра үзiлiп кеттi де, құйылып төмен сорғалап, әсем дауыс құлаққа жағымды естiлдi.

– Денсаулық үшiн, – дедi Асқат.

Төңкерiп тастағанымда, коньяк көкiрегiмді жылыта жөнелді. Алкоголь көкірегімді қыздырып барып тоқтады, соңы бойыма сіңіп, түйсiксiз жоғалып кеттi. Содан кейiн екеумiз Witney Houston әуенiн тыңдаған қалпы табалдырыққа барып iлiндiк те, сыртқа шықтық. Ымырт үйіріліп, көше күңгірт тарта бастапты. Жол белдеуіне тақағанда, алдымызды шойын дөңгелектерін сүйретіп трамвай кесiп өттi. Жасыл түс жанған заматта оң қапталына жайбарақат бұрылып, желі арқан бойы ұзап барды да, аялдамаға жетіп, қатарласа беріп, тежеуiшiн қосты. Асқат екеумiз қиылыста iркiлiп көп тұрдық. Ол қолын қалтасынан шығарып, маған ұсынды. Бiз қол алыстық.

– Қайтасың ба? – дедi ол алақанымды қысқан күйi.

– Иә.

– Әлi кездесемiз ғой.

– Әрине.

– Менiң көп бiлгiм келедi.

– Бірақ, одан пайда бар ма?

– Неге?

– Кейде осының бәрi ит әуре сияқты көрінеді.

– Бос машақат дейсің бе?

– Иә, бекер еңбек тәрізді.

– Пәлі, не болды?

– Ештеңе.

– Не болды?

– Жай, әншейін.

– Әншейін емес.

– Несіне шабылып жүрміз деген ой иектейді, бәрі-бір, ешкім кітап оқымайды.

– Қиянат айтпа.

– Әдебиет те, оқырман да жоқ.

– Жоқ?

– Бәрі тегіс жалған. Кейде осы еске түскенде жаза алмай қаламын.

– Реніштен шыққан сөздер ақиқат бола алмайды.

– Сонда, күйінемін. Күндердің күнінде қолыма қалам алғаныма опынамын.

– Әдебиет қажет қой.

– Бiлмеймiн.

– Қажет, қажет. Меніңше, қажет.

– Мүмкін, қажет те шығар.

– Кітап оқығаныңа ма, әлде жазғаныңа ма, қайсысына опық жейсің?

– Әбігерге түскеніме, әлекті бастағаныма өкінемін.

– Бекер қамықпа.

– Рас, жүдеп қайтемін.

– Ұпынба, Данай.

– Бiрақ, мен одан қол үзе алмаймын.

– Қайтіп?

– Десек те, көп еңбек сiңiрiп қойдым, бейнетім еш болып кетпеуiн ойлаймын.

– Егер әдебиет жоғалып кетсе, кітаптың орнын не басады?

– Кино өнерi.

– Ол мүлдем басқа әлем емес пе.

– Шын. Кино адамның iшкi дүниесiн көрсете алмайды.

– Жиi уайымдаған дұрыс емес.

– Мүмкiн, бәрi өзгеретiн шығар.

– Әлбетте.

Ол әрi бұрылды. Мен солға қарай жүрiп, жолды көлденең жарып, Байтұрсынұлы көшесiнiң бойына шықтым. Автомобильдер түнгi шамдарын жағып алыпты. Құрманғазыға аяқ басқанымда, Алматы әртүрлi шамдардың бұрқақ тасқынына айналды. Құрманғазыны қиып, қайтадан тротуарға түскенiмде, қасымнан, таяқ тастам жерден тоғызыншы бағыттағы троллейбус жылжып ұзап бара жатты.

Кiтаптың жер бетiнен жойылуы мүмкiн емес. Ха-уыз салынған үйдiң iргесiнен баяу iлбiп өтіп бара жаттым. Ұлы жаратылысты пенденің түсiнiк аумағында тәптiштеп берген Құранның iзiм-қайым жоғалуы санаға сия ма екен. Iнжiлдi екiншi мәртебе қайталап кiм жаза алады. Оң қанатымда Денешынықтыру институтының кешенi қалып барады. Қарсы алдымнан Абай даңғылы көрiндi. Сары шам қапылыс сөнгенде, автомобильдер толқынын кешіп, даңғылдың арғы жиегiне жеттім, аялдамаға дейiн үнсіз, самарқау аяңдап келдiм. Жөпелдемеде, елу тоғызыншы бағыттағы автобус ауыр қозғалып, оңды-солды теңселіп келді де, есiктерiн шалқасынан ашып кеп жiберді. Кiтаптың жер бетiнен жойылуы мүмкiн емес. Автомобильдердің сапасы жақсарған сайын жүргізушілердің кісілігі артып кеткен жоқ.

Әлде, адам баласы кiтаптардың екіталай тағдырынан алмағайып өз бейнесiн көре ме деймiн. Бiрақ, қасиеттi лұғаттар жайлы не топшылай аламыз. Әр адам қалай туғанын білмейді, есінде жоқ, келешекте қайтiп дүниеден қайтарын түсінбейді, өліп көрген емес. Өмiрдiң басталғанынан тегіс бейхабар, өлiмнiң қашан келерiн айтуға бәрі де дәрменсіз.

Бiрақ, кiтаптың жер бетiнен жойылуы мүмкiн емес. Бәрібір, адамзат кiтапқа зар, кітап қашанда кісіге жұп, қос ұғым – екі дүниеде бір-бірінен ажырамас пар, кіндіктес егіз, екеуара бағынышты – жаратылыс. Кітаптың қадіріне жете алмадық, сый-құрметтен айырсақ та, ол қасиетін сақтап қалды. Нұр төгеді, ақыл шашады, қуанышқа бөлейді. Алайда, бойына дарыған құтты жұрттың көбі білмейді, кітаптың көңілін білу үшін – оны талмай оқу қажет.

Кiтап та Құдірет сияқты, өзіне тәуелді, басқадан дербес. Бар, біреу және шексіз. Бірақ, әрине, Тәңірдің Өзі емес.

Аялдамада тоқсан жетiншi бағыттағы автобус пайда болды. Мен салонға көтерiлiп, түкпiрге барып, терезеден – қарауытқан биік тауларға, жұмбаққа толы жұлдызды аспанға – көз жiбердiм.

II тарау

Бiз үйден шыққанда, жаңбыр басталған болатын. Асқат, Қуаныш, Нұрғали төртеумiз Қабанбай батыр көшесiмен ілбіп, “Динамо” спорт орталығына келдік. Боксшылар залына кiргенiмiзде, рингте Нұрлан Қалыбаев бой қыздырып жүрдi. Оның қарсыласы қорғанып қана үлгередi. Нұрлан тiк ұмтылған қарсы соққы келе жатқанда, сүңгiп кетiп, оң қапталына шыға бередi де, қысқа хукты жеңiл тастай салады. Одан кейiн бiрнеше мәрте артқа шегiне берiп, сол қолымен тұмсықтан сүйкеп өтті. Бiз рингтiң дәл iргесiнен бақылап тұрдық. Қарсыласы оң қапталынан ұрмақшы боп, оң қолымен хук жасағанда, Нұрлан сол қанатына жылжып кеттi де, оң қолымен көкiректен қойып жiберiп, сол қолымен құлақ-шекеден салып қалды. Әлгi боксшының қолдары салбырап, тiзесi бүгiле бердi.

Рингте кiшкене үзiлiс болып, үш-төрт минуттан соң, Тайлан Топаев керулi арқанды көтерiп, ортаға билеп шықты. Оған қарсы бұрышта екiншi боксшы былғары қолғаптарын төрешiге тексертiп тұрды. Боксшылар тең ортаға келiп, сәлемдестi де, кейiн қарай шегiнiп кетiп, әркiм өз билеу мәнеріне көштi. Тайланның сол қолы қорғанысты бұзып, кеуденi соқты, іле-шала жылдам жоғарылап кеттi де, құлақ-шекеден әдемi сүзiп өттi. Тайлан қайтып бара жатып, тiк соққыны бағыттады. Шабуылды тамамдаған оң қолы кедергiсiз жүйткiп тұмсықтан тидi. Қазылар ұрысты дереу тоқтатқан еді. Байсалды төрешi саусақтарын бүгiп, жетiге дейiн санады да, боксты жалғастыруға ұлықсат етiп, қолын сермедi. Тайлан екi аяғына кезек салмақ түсiріп, әдемі теңселіп билеп тұрған. Ол билеген қалпы сол аяғын алға тастады, iлгерi тасталған аяғының қозғалысына үйлесе, сол қолы шұғыл көкiректен қатты соғып, кейiн қайта бере, лезде биiктеп кетті де, жақ сүйектен барып перді. Өзi шегiнiп бара жатып, оң қолымен иек астынан қағып қалып, апперкот жасады да, қарсыласынан алыстап кеттi. Маған Тайлан ұдайы оң жақ қырымен көрiнiп жүрдi. Бiз рингке таяу тұрғандықтан, оның әрбiр соққысына даярлануын, көздеген нысанасына дөп тиген жұдырықтың салмағын жақсы байқай алдық. Гонг соғылып, ойынның тамамдалғанын паш еттi де, төрешi боксшыларды екi бұрышқа жiбердi. Тайлан керулi арқанға тақағанда, залдан бір бейтаныс адам орнынан көтерiлдi. Боксшы қолын берi шығаруы мұң екен, жаңағы кісі жылдамдата былғары қолғаптардың бауларын ағыта бастады. Ол екi қолғапты шешiп, өзiне алып қалды да, Тайлан рингпен жүрiп өтiп, екiншi шетiнен залға түстi. Одан кейiн бiз оны көре алмадық.

– Оны тауып алайын, – дедi Асқат.

– Бiз онда Елеусiздi алып, үй жаққа бара беремiз, – дедiм мен.

– Ол кiм? – деп сұрады Қуаныш.

– Данайдың iнiшегi, бокстан спорт шеберi, – дедi Асқат.

– Оның болашағы зор.

– Данай дұрыс айтады, – деп сөзге араласты Нұр-ғали. – Елеусiз әлi он жетiге толған жоқ.

Асқат жартылай ашық есiктiң табалдырығынан аттап, әрi кетті де, қалғанымыз көшеге шықтық. Шыға-берiсте Елеусiз Қыдыралин күтiп тұрған. Біз оны ертiп алып, Қабанбай батыр көшесiмен “Целинный” кинотеатрына қарай бет түзедік. Жаңбыр сiркiрей жауып, асфальт жолдың үстi жылжи ағып жатқан жылғаларға айналыпты.

– Қанша боласың? – деп сауал қойдым мен.

– Бiлмеймiн, – дедi Елеусiз.

– Қарағанды жылынды ма?

– Жылынды.

– Азиялық байқауға тыңғылықты дайындалу қа-жет.

– Бiлемiн.

– Абай қаласынан келген жiгiттi сен ұтып аласың.

– Бәрi солай айтады.

– Сен оған сенетiн бол.

– Бұны да бiлемiн.

– Менiң роман жазғым келiп жүр. Роман бокс ха-қында да, рэп заманы туралы да, өзiмiз жайлы да болмайды. Бiрақ, соның iшiне бәрi түгел енетiн шығар.

– Жеңiп алатын сияқтымын.

– Мен болған жайды ғана жазуға талпынамын.

– Қазақша ма?

– Иә, роман қазақша болады.

– Сен орысша да жазасың ғой.

– Жазамын.

– Ең күштi жазушы кiм?

– Дәл қазiргi ме?

– Иә.

– Маған жазу тәсiлi тұрғысынан Ален Роб-Грийе ұнайды.

– Тағы кім бар?

– Габриэль Гарсиа Маркес, Жан-Мари Гюстав Лек-лезио, Милорад Павич.

– Қазақтардан ше?

– Бейімбет Майлин, Мағжан Жұмабаев, Мұқтар Әуезов.

– Замандастарымыздан кімді атар едің?

– Мұқтар Мағауин, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Тынымбай Нұрмағанбетовті. Бокстан Майк Тайсон мықты.

– Бiрақ, ол Мұхаммед Әли емес қой.

– Иә.

– Десек те, Майк Тайсон – ұлы боксшы!

– Қайталанбас спортшы, қайраткер тұлға.

Елеусiз екеумiз ел соңында қалып қойған едік. Жұртпен қатарласу үшiн жүрісімізді үдете түстік. Жаңбыр себезгiлей жауып тұрды. “Целинный” кинотеатрына жеткенiмiзде, боз жауын оқыс қалың нөсерге ұласқандықтан – жүгіре басуға тура келген. Кинотеатрды сол жағынан айнала беріп, кiшiгiрiм тоғайға тап болған біздер – оны қақ ортасынан жарып, кесiп өттiк. Байтұрсынұлы көшесiнiң қарсы қабағына шығып, асығыс күйде, солтүстiкке қапылыс бұрылдық.

Асқат осы үш қабатты үйдiң бiр бөлмесiнде тұрып жатқан. Бiз босағадан көрiнгенiмiзде, төрде Тайлан Топаев әңгiме шертiп отыр екен. Үйге алдымен кірген мен оған тақап барып сәлем бердім.

– Тайлан, – дедi Асқат, – Хельсинки қаласында өткiзiлуге тиiс әлем бәйгесiне Алматыдан аттануға келiптi.

– Данай Байқуаныш.

– Данай боксты жақсы көредi.

– Бокс – ғажап құбылыс.

– Қазiр бiрiншi қабатқа түсiп, сонда аяқты кең тас-тармыз.

– Асеке, шарап келтіртіп әуре болмаңдар.

– Қымыз алдырғанбыз, – дедi Асқат.

Тайлан кереуетке шынтақтай қисайыпты. Үстiне бояуы қанық былғары күртеше киiп, бұтына көгiлдiр рең спорт шалбарын тартқан. Шашы жұқаланып, ұқыпты қысқартылған, көздерi сәл қысыңқы, өңi қара торы жiгiт екен. Екі иығына екi кiсi мiнгендей кең – қақпақ жауырынды.

Бөлмеде электр шамы жанып тұрды. Сәлден соң, Асқат Тайланмен қатар тiзе бүкті де, мен болсам, қарсы төсекке, Елеусіздің қасына жайғастым. Асқат орнынан көтерiлдi де, қолын созып, балкон есiгiнің тұтқасын ұстады. Берi жұлқып едi, есiк сықырлай ашылып, суық таза ауа лап берiп бөлмеге құйылды. Ол қайыра Тайланның iргесiнен орын тептi.

– Барселона олимпиадасында не болды?

– Бағымның жанбағаны да, Асеке.

– Шын.

– Кейiн сол зәңгі қалғанын тегiс ұтып алыпты дейді.

– Ә дегенде сонымен кездескенің жүлденің саған бұйырмауына көрінген ғой.

– Өкiнiштi.

– Осыдан соң, сен боксты тастап кететін шығарсың деп ойладық.

– Егер бұл жолы әлем жеңiмпазы атансам, боксты, шынымен, тастап кетемiн.

– Бокс денсаулықтың түбіне жетеді.

– Ми жасушаларын зақымдайды. Жаттықтырушы-ларға жеңістен басқа ештеңе қажет емес, қашанда әлi де бағыңды сынап көр деп айта береді. Егер денсаулығымды құртып алсам, мен ешкiмге керек болмай қаламын.

– Рас.

– Сонда бүкiл ғұмырым басқаның алақанына телмi-румен өтпей ме.

– Ертең өткiзiлетiн жарыс алаңдатпай ма?

– Алаңдатпайды.

– Рингке шығар алдында қобалжитының бар емес пе.

– Маған бәрiбiр.

– Әлем деңгейi ше?

– Ол да. Егер маған жаттықтырушым Хельсинки-ге бармайсың дейтiн болса, мен қазiр-ақ сөмкеме қолғаптарымды салып алып, Қарағандыға еш өкінішсіз қайтып кетер едiм.

Табалдырықтан Спандияр аттады да, менiң қасыма келiп жайғасты. Сiлтiдей тынған тыныштық орнап, сырттан себелеп жауған жаңбырдың шуылы құлағымызға жеттi.

– Ет дайын ба? – деп сұрады Асқат.

– Дайын.

– Тайлан, астыңғы қабатқа түсiп, қыстан қалған соғым етінен ауыз тиіп, биылғы қымызбен шөл басайық.

Ол үнсiз түрегелдi де, шолақ күртешесiн жөндеп, босаға жаққа қарай маңдайын түзедi. Жаңбыр шуылы ашық қалған балкон есiгiнен өтiп бiзге анық естiлiп жатты. Тайлан кроссовкасына аяғын сұғып, төмен иiлiп, бауын күштеп тартты да, күрмеп байлай бастады. Байлап болған соң, басын көтерiп, еңсесін тіктеді, сосын дәлiзге шығып – бiздi күтті. Мен саламандра төпiлиiмдi киiп, босағадан ұзап, Тайланнан әрi барып тұрдым.

Бiз баспалдақпен түгел баяу қозғалып, төмен түсе бастадық. Цементтен құйылған кір баспалдақтарда, ұдайы темекi тұқылдары мен қағаз қалдықтары шашылып жататын. Спандиярдың бөлмесіне кіргенімізде, мол дастарқан үстінен түстік. Асықпай ет жедiк – қауқылдасып әңгіме-дүкен құрып ұзақ отырдық – салқын қымыздан іштік. Сосын Тайлан қайтуға рұқсат сұрап, ғафу өтiндi. Бiз оны көлiкке шейiн шығарып салмақшы болдық.

Сыртта оны “Жигули” маркалы жеңiл машина тосып тұрған. Жауын астында қалмас үшін қапыл қоштасқан ол жүгіріп барып автомобильдің арғы қапталындағы есіктен ішке еніп кетті. Бірінші жылдамдыққа қосылған машина баяу қозғала берген.

– Ол – шебер боксшы, – дедi Асқат.

Мен басымды шұлғыдым.

– Қайтайын, – дедiм.

– Қонбадың ба?

– Маған үйге қайту керек.

– Әлi де шай ішетін едік қой.

– Бүгiн бөлмеде ешкiм жоқ, аз болса да, бiрдеңе жазып көрейiн деп едiм.

– Елеусiз ше?

– Маған барасың ба?

– Барайын.

Елеусiз берi аттағанда, мен қолшатырды жазып, үстiмiздi қалқаладым.

– Қашан соғасың?

– Бiлмеймiн.

– Мүмкiн, бiз де барып қалатын шығармыз.

– Келiңдер.

– Сенбiге келiсiп қойдым. Әдемі қыздар.

– Көңiлсiздік иектесе, өзiм де келіп қайтармын.

– Кіндігің ыстыққа тисін, – дедi Асқат Жақанұлы.

Бiз қол бұлғастық та, iлгерi басып, артымызға бұрылмастан Байтұрсынұлы көшесiнiң бойына түстiк. Жол үстiнде автомобиль ағызып келе жатқан. Елеусiз тоқтатып едi, шопыр оңай келiсiп, ол алдына мiндi де, мен артқы есiгiне бет алдым. Асфальт жолмен құйғыта жөнелген машина қонақүйге лезде  жеткізді,  Жүргiзушiге ақысын төледiм де, есiктi итерiп, тысқа шықтым.

Сәл бөгелген шопыр ақшаны мұқият санады да, гүр еткізіп моторға от берді. Бiз қонақүйдiң iшiне кiрiп, дәлiзбен шамалы жүріп бардық та, жоғары көтерілген баспалдаққа аяқ бастық. Үшiншi қабатқа дейiн үнсiз келдiк. Шалбарымның қалтасына қолымды салып, кiлт алып шықтым да, құлыпты ұңғысына тығып, екi бұрап аштым. Бөлме iшi алакөлеңке болып тұрды.

– Айырып-қосқыш қай маңда? – дедi Елеусiз.

– Шамды өзім жағамын. Қазір.

Екеумiз бөлмеге кірiп, төпiлиiмiздi шешiп, төрге шықтық. Елеусiз оң жақ қабырғаның iргесiндегi төсекке құлай кетiп, аударылып шалқасынан жатты. Терезеге жақындаған мен ернеуіне шынтағымды тiреп, тысқа көз жiбердiм. Қапелiмде шыны бетiнде тамшы пайда болды. Ілініп, кiбiртiктей берiп, шалынып кеттi. Ылдилап жүзіп, шұғыл төмен ақты, сырғанап барып жиек ағашқа соғылды. Содан кейін, жарық тақтайдың жіңішке сызатына түсіп, бойлай сіңіп, көз ұшынан жоғалды. Қайыра екiншiсi ұшып келе жатқан. О да дiрiлдеп көп тұра алған жоқ. Сынық бояудың тілім-тілім жарықшақтарына тездетіп, шапшаң құйылады.

Тоқажыратқышты қосайын деген оймен кейiн бұрылсам, Елеусiз ұйықтап қалыпты. Мен қарсы қойылған кереуетке тiзе бүктiм де, бетімді сипадым. Жаңбыр сыбдыры ақырын естiлiп жатыр. Бокста жиырма жасына дейiн белгiлi бiр нәтижеге жетпесе, Елеусіз өмір бойы сол деңгейiнде ғана қалады. Мүмкiн, былғары қолғапты мүлдем тастап кететiн шығар. Яғни, бүкiл ғұмыры зая болады деген сөз. Әлде бокс та, әдебиет те адамның өзi үшiн ғана қажет дүниелер ме екен.

Өз бақытыңды басқаның тіршілігiнен iздеуге болмайды. Мен кішкене қисайып алмақшы болып, көзiмдi жұмдым, бiрақ кiрпiктерiм айқаспай қойды да, көкейiме әр нәрсе орала бердi. Аузымнан кермек дәм бiлiндi. Жаңбыр шуылы қатты естiлiп кеткенге елегізіп, басымды көтерiп, терезеден сұрғылт тартқан үйлерге қарадым. Көшеде ақ жауын алаңсыз төгіп жатты. Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік оянды.

III тарау

Елеусiз екеумiз “Жұлдыз” кафесiнiң маңынан түсiп қалдық. Мен жол бастап, iшке әуелi кірдiм, төрге таман озып, түкпiрде тұрған оңаша үстелдi таңдап алдым. Кешiкпей, төбесiне ақ жібектен биiк тақия қондырған сүйкімді даяшы бiзге қарай толықсып жүрiп келе жатқан. Бiз екі люля-кебаб, саңырауқұлақ пен тұздалған капуста араласқан салат, екi бокал ананас шырынын және шотланд вискиiн сұрадық. Өтiнiшiмiздi қағазға жазып алған даяшы дастарқаннан қапылыс – тез алыстады. Ол аппақ сазандай сандарын шолақ етектен жарқырата, жартылай ашып көрсетіп, жылдам басып ұзап барады. Сәлден кейiн бiр есiкке басын сұғып, бiзге көрiнбей кеткен.

– Топаев осында екен, – дедi Елеусiз.

Мен ол меңзеген жаққа мойын бұрып едiм, екi қыз бен бiр жiгiттiң ортасында жайма-шуақ әңгіме-дүкен құрған Тайлан Топаевты көрдiм. Атақты боксшы сол қанатымыздан, үш үстелден кейiн жайғасыпты. Екі жағына екі бойжеткенді отырғызып алған ол жүзін біз жаққа қаратыпты. Кенет Елеусiздi көзi шалып қалып, қолын жоғары көтердi. Үстiне кешегi бояуы қанық, өзіне жақсы жарасқан былғары күртешесiн киген, ақ көйлегіне Пьер Карден қара галстугын тағып алыпты. Салиқалы, байсалды қалпында ол кешегiден гөрi сымбатты көрiндi. Әңгiме шертіп отырып бiздi тағы байқап қалып, дағдысынша жылы күлiмсiредi. Қыздарының бiреуi жалбыр, сары шашты орыс, кигенi капрон тектес жұқалтаң қара көйлек. Екіншісі орта бойлы қара торы қазақ қызы, ақ блузкамен шырайы ашыла түскен, шашы каре үлгісімен ықшамдалып қиылып тасталған.

Манағы даяшы бiздi қайыра нысанаға алып, жүрiп келе жатты. Жүрісінен шолақ етегі оқыс көтеріліп, жұмыр бөксесін жалаңаштап жiбередi. Таяп келiп, биік ұстаған табағын дастарқанға қойып, тәрелкелерді бiр-бiрлеп түсiруге кiрiстi. Жайғастырып бiткен соң, табағын қолына ала беріп, теріс айналды, сосын найқала басып, әрi жүріп кеттi. Бiз соңынан қызығып қарап отырдық.

Мен вискидiң шөлмегiн алып, қақпағын сыпырып тастадым. Екi фужерге тең бөлiп, мөлшерлеп толтырып қойдым. Қашық тұрған көп үстелдің бiрінен түрегелiп келе жатып бір бозбала маған бұрылды да, езуiне күлкi жинады. Олардың үстелiн қауқылдасқан сегiз кісі жамырай қоршап отыр. Тұрған адам көгiлдiр рең спорт кәстөмiнде еді, еңсегей денелі, бойы сырықтай ұзын, көкірегі көріктей ірі, қақпақ жауырынды, кең иықты, сары өңдi жiгiт болатын. Ол берi қарай жүргенде ғана, мен оны бір-ақ таныдым. Қасыма даурығып, қуанып жеткен қалпы айқара құшақтады, дабырлап сөйлеп арқамнан қақты.

– Жоғалып кеттiң ғой, – дедi ол.

– Боксшылармен жүрiп қалдым.

– Кеше бiз желөкпе ауқатты топты көп ақшаға қа-рыздар еттiк.

– Ұрдыңдар ма?

– Жоқ.

– Айыпты ма еді?

– Бiздiң жiгiттерге “Меруерт” кафесiнде бiреулер тиісе берiптi.

– Сен бе қарыздар еткен?

– Иә.

– Қазiр не iстеп жатырсыңдар?

– Бiр дәудiң пистолетiн жоғалтып алдым.

– Ақшасын төле дей ме?

– Кеше кеудемсоқтап екi-үш сарбазымен келiптi, мен аптықтарын басып, жігерін құм қылып, құр қол қайтарып жiбердiм.

– Омыраулатып қайта келiп жүрмесiн.

– Бір күні өлтiрiп кетемiн дейді, маңдайын жарып, танауын бұзып, мені қорқыту мүмкiн емес екенiн түсіндірдім.

– Олар ше?

– Өздерi қорқып кеттi.

– Виски iшесiң бе?

– Кiшкене құйып беруіңе болады.

Өз фужерiмдi алдына ысырып қойдым. Мақсұт лезде төңкерiп салды. Шанышқыға қол жүгiртiп, саңырауқұлақтың жарты қалпақшасын түйреп алды да, аузына салып, жей бастады. Өзiме ептеп толтырып, Елеусiз екеуміз шыныларды еппен бiр-бiрiне тигiздiк те, жұтып жiбердiк. Виски өңешiмдi тiлiп барып, кеудеме жеттi.

– Бiзге барайық, – дедi Мақсұт.

– Жарайды.

Орнымыздан жапырыла тұрған үшеуміз үздік-создық тізбектеліп, ұзына жайылған дастарқанға бетiмiздi түзедік. Бiзге тез екі орындық тауып бердi де, орыс шарабынан шүпiлдетiп қойды. Қарсы тiзе бүккен бәденді қыздың маған тесіле қарағанын аңғардым. Табақтағы қуырдақтан алып жедiм. Жүзiмдi жоғары көтерсем, әлгі бәденді қыз әлi көз алмай қарап отыр екен. Ол сыпайы күлiмсiредi.

– Сiздi бiр жерден көрдiм.

– Есiмде жоқ.

– Мақсұттың танысы боласыз ба?

– Иә.

– Ол – жiгiттiң төресi.

– Бiлемiн.

– Кеше ол көшеде келе жатып, екi адамды кезек соғып, асқан жылдамдықпен екеуін де баудай түсірді.

– Қос бейбақты да құлатты ма?

– Иә, бір-бірлеп жерге топ еткізді.

– Бекер тиісіпті.

– Бiз оның соққысын сынадық.

– Қалай екен?

– Мақсұт кез-келген есерсоқты бiр ұрып, етпетінен де, шалқасынан да сұлата салады.

– Кісілігі дүлей күшінен биік еді. Қиянатқа қалай қидыңыздар?

– Ол – жiгiттiң төресi.

– Оны бәрi бiледi.

Әуеге ағылшын тiлiндегi баяу әуен тарады. Әуез бiрте-бiрте күшейе түсті де, шарықтау биiгiне жетіп, қалықтап тұрып алды. Бұл Джордж Майклдың барлық хит-бәйгеде алғашқы орындарды иеленіп жүрген күрделi сазы едi.

– Билеймiз бе?

– Иә.

– Тұра беруiме бола ма?

– Болады.

– Сіз көрiктiсiз.

– Рақмет.

Ол түрегелiп, әрi өттi де, би алаңына таман барып тұрды. Мен қасына таяп, оны белiнен қапсырдым.

– Есiмiңіз қалай?

– Ғанипа.

– Данай.

– Ныспыңыз нені білдіреді?

– Білмеймін. Әйтеуір – Данай. Билеудi жақсы кө-ресiз бе?

– Ұнатамын.

– Бидің соңы әдетте қайда апарады?

– Әр нәрсеге. Кейде қиырға ұзатады, кейде сайға құлатады.

– Қазiр ше?

– Қазір ме? Жыраны көріп тұрмын.

– Ендi билемеймiз бе?

– Неге?

– Жырада қалтарыс, жықпыл көп болады, қауіпті емес пе?

– Ойлы-қырлы, ұңғыл-шұңғыл...

– Дәл солай, қалың жынысты, бұталы, жарлауытты жер. Барымташы қаптайды. Ұры-қары үйірсектеп жүреді.

– Қорқынышты.

– Бытқыл-бытқылда ауық-ауық әупілдек әупілдеп, оқта-текте беймаза бөдене бытпылдықтап, айдын шалқар көлде құс шулап, сосын?

– Кенет ән үзіліп, өзен-суды үрей басты.

– Қыз бала қашып келеді.

– Жоқ. Қыз бала жырадан сықылықтап қашып шықты.

– Яғни, батырмыз.

– Иә!

– Бүгін көрер таңды көзбен атырайық. Бiрге.

– Қыдырып па?

– Қыдырып та.

– Түнделетіп?

– Иә, түн қатып.

– Сосын, түндіктеп жапқан аспан етегіне бозамық-танып сызат түскенде, түнемелден қайтып...

– Қылаң берген шақта.

– Бозарып.

– Құланиектеніп.

– Елең-алаңда.

– Яғни, таң сәріде.

– Сызды байқап.

– Түрілгенде.

– Не?

–  Қараңғылық сейілгенде деймін.

– Анық.

– Айдан анық.

– Бесенеден белгілі?

– Әмбеге аян.

– Бірақ, әлі күн батқан жоқ қой.

– Баршаға мәлім.

– Әлемге әйгілі.

– Көпке таныс.

– Жария.

– Тағы рас.

– Уақыт талабы.

– Күн жамырап, жарқырап атқан таң – сам жамырап, тоқырап батқан күнге әкеледі.

– Ақиқат.

– Даусыз.

– Шын.

Ойда-жоқта өкшесiн көтерiп, ернiмнен құмарлана өптi. Не дерімді білмей, мүдіріп, кенет жауаптан тосылып қалдым. Тосын қылық жүрек қылын шерткен әсем күйімізді аударып-төңкеріп кеткендей көрінді. Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік оянды. Ол дастарқанға қабағы түсіп, жүзі сынып, жүнжіп, құлазып, ақырын басып келдi. Қапылыс тобылғы көзін тұнжырата қарады. Қасыма Мақсұт таяды.

– Онымен билеушi болма, – дедi.

– Жарайды.

– Бұдан да сұлуын тауып беремiн.

– Қажетi жоқ.

– Айдана не бiтiрiп жүр?

– Университетте, студент.

– Нұрлыбек Асқарұлы айырылмауы керек, кейiн ондай көрікті әйел затын ешқашан таппауы да мүмкін.

– Ол бұны жақсы бiледi.

– Өзiң үйленбейсiң бе?

– Маған әлi бiр курс бар, келесi жаз ойланып көремiн.

– “Тоты құс түстi көбелек” атты роман жазып жатыр деген сен туралы қауесет шығыпты.

– Рас.

– Кiтабын қашан көре аламыз?

– Ұзақ күтуге тура келедi.

– Не жайлы?

– Өзiмiз турасында, бiрақ бiз хақында емес.

– Менің мұндай философияны ұқпайтынымды бі-лесің ғой.

– Көне гректердің пайымдауынша, “даналыққа құштарлық”.

– Ол не?

– Философия.

– Әдебиет ше?

– Өнер, меніңше, әсемдікке құштарлық.

– Коньяк iшемiз бе?

– Iшейiк.

Мақсұт қарулы бiлегiн созып, шөлмектi ұстап, екi бос рюмкаға толтырып қойды. Екеумiз әлсiз соғыстырдық та, түбiне шейiн сiмiрдiк. Кенет соқталдай, еңгезер марқасқа бір қонақ орнынан көтерiлiп, тәлтiректей басып, көршi үстелге жеттi де, бойжеткен қыз бен бозбала жігіт сораптап отырған коктейль ыдыстарын, кесе-аяқты жеңiмен сыпырып, еденге түсiрiп жiбердi. Шалдыр етіп жерге құлаған шынылар еденге соғылып, түгел сынды. Жөпелдемеде не iстерiн бiлмеген бозбала үрейі қашып, оқыс шырайы өзгеріп, бірден қатты сасып, абдырап қатып қалды.

– Қайдар мас болса, жанжал-шатаққа iзденіп жү-редi, – дедi Мақсұт.

– Желіккен төбет желге үреді, – дедім.

– Ол не?

– Қазақтың мақалы.

Күлді.

Қайдар бөтен дастарқанға етпетiнен сұлапты. Үстелдiң екi шетiнен тас қып ұстап, аяқтарын жоғары көтеріп жiберді. Бозбала жанжалдың артын күтiп отыр. Қайдар дастарқаннан тұрып, үстiн қағып жатып, жiгiттiң жағасына жармаса кетті. Мақсұт арашалауға тұра ұмтылды. Ол дереу жетiп үлгергенше, Қайдар оң қолын босатып, құлақ-шекеден құлаштап бар күшiмен соғып қалды. Жiгiт орындығынан сырғып, әрi аударылып, омақаса құлап түстi. Мақсұт Қайдардың қолын артына қайырып, еркіне қоймай сүйретіп, тысқа алып шықты.

– Қорқақ, – дедi бойжеткен.

– Кафеде төбелесуге болмайды.

– Оны өзiң бiлесiң.

Жiгiт басын ұстап отыр.

– Осы үшiн сөз жарыстырамыз ба?

– Қорқақ, – дедi қайтадан.

Бойжеткен жылдам түрегелiп, оймақтай былғары сөмкесiнен дөңгелек айнасын шығарып, түрiн ретке келтiрiп алды да, шығар ауызға қарай тездете жүрiп кеттi.

– Сенi жақсы көремін ғой, – дедi жiгiт.

– Оны өзiң бiлесiң, – дедi қыз бұрылмай кетiп бара жатып.

Қара төпiлиiнiң биік өкшесi тас едендi тықылдатып табалдырыққа дейiн жеттi де, одан сергек, жеңіл аттап, оң қапталына ырғала бұрыла бере, назардан таса болды. Жiгiт көзiмен жер шұқып отыр. Манағы тәкаппар кейпінен адасып қалыпты. Байланған галстугы шешіліп, мойнына жай асылып тұр. Самарқау кәстөмiнiң түймелерiн ағытты. Көйлегiнiң жағасы көтерiлiп кетiптi. Бiздiң үстелге жанарын тiктеген ол, зер салып, тесіле қарап отырды да, қолын үнсіз дастарқанға апарып, орталанған коньяктың шөлмегiн ұстады. Өзiне сүйрете тартып, фужердi кенересiне дейiн толтырды. Көңілі жүдеп, мұң кешкен оның бидай өңі жадау тартты. Фужердi тастай салды.

Ол маған аянышты көрiндi. Орнымнан тұрып, үстелiне тақап келдiм де, жанына жайғастым. Екi иығы қусырылып, мойны салбырап кеткен. Бозбала көзін төмен салды. Иығынан ұстап, өзiме тартқанымда, ол жылап жiберді. Аққан жас тамшыларын алақанымен сүртiп жатты да, тамағына қайыра өксiк тығылып, дауысын шығара егіліп жылады.

– Саған төбелесу керек едi, – дедiм.

– Күл-паршасы шықты, – дедi ол.

– Қарсы соққы жұмсағанда, бәрi басқаша болар едi.

– Бәрi бiттi.

– Қазiр ана бұзақыны жекпе-жекке шақыр.

– Ендi қайтемін. Енді ештеңе өзгермейдi.

– Бұл саған қажет.

– Маған түктiң керегi жоқ.

– Ер-азамат емессiң бе?

– Білемін, ол менi ұрып тастайды.

– Сонда да.

– Ешкiм жабылмай ма?

– Жабылмайды.

– Ешқашан төбелескен емеспiн.

– Әйтеуiр бiр жұдырықтасуға тура келедi.

– Бәрi бiткен жоқ па?

– Бұл саған қажет.

Ол үндемей қалды. Есiктен бой көрсеткен Мақсұт берi қарай жылдам басып келдi де, бос орындыққа тiзе бүктi.

– Қайдар жекпе-жек шығамын дейдi.

– Дайын ба?

– Иә. Меніңше, әділі осы.

– Келiсесiң бе?

– Келiспеймiн.

– Неге?

– Бiз қамыс арасынан шыққан жабайы емеспiз.

– Ақымақ.

– Мақсұт, тыныш отыр.

– Мұны тоңқалаң асырып жөнімізге кете бергеніміз дұрыс.

– Ойлан.

– Шықпаймын.

– Бұл маған да, Мақсұтқа да керек емес, бұл саған қажет.

– Келiспеймiн.

Мақсұт ұшып түрегелiп, екi адым аттап барып, оң қапталына еңкейе бердi де, оң жұдырығын сiлтеп қалды. Жылдам соққы иегінің ұшынан дөп тиген жiгiт әрi қарай шайқалып кеттi де, орындығынан сүйретiліп барып, сыпырыла құлады. Мақсұт орнына қайыра сылқ  ете түсті. Көлденең жатқан бозбала екi қолымен едендi тiрей, көтерiле беріп, қайтадан етпетiнен жығылды.

– Бекер ұрдың.

– Шыдай алмай кеттiм, Дәке.

– Обал болды.

– Өзi кiнәлi.

– Бейшара, бүгiн нағыз бейшара болды.

– Кеттiк пе?

– Иә.

– Жігіттер қала ма?

– Қалады.

Қауырт жиналып, сыртқа шығып, Мақсұттың машинасына топырлай мiндiк. Елеусiз, Қайдар үшеумiз артқы креслоға жайғастық та, Мақсұттың қасына сұңғақ бойлы ақ құба қыз отырды. Машина Гоголь көшесiмен кедергiсiз зырлады. Карл Маркс қиылысына төнiп келгенiмiзде, бағдаршамның қызыл көзі жанып, автомобиль жылдамдығын азайтып, тiзгiнiн шұғыл iріктi. Жасыл түс жанысымен, қайыра iлгерi жөнеп кетті.

Содан кейiн бағдаршамға қарамадық. Абылай хан даңғылына iлiге берiп, сол тұсымызға бұрылдық та, едәуiр жер тегiс асфальт үстiнде құстай ұштық. Маңдай алдымыздан шынылары жарқыраған Ұлттық кiтапхананың ғимараты көрінді. Бiз Абай даңғылын қиып алуға ұмтылып, басқару тетiгiн оң қанатымызға айналдырдық. Ұлттық кiтапхана сол жақ тұсымызда кейiн қалып барады.

– Қайда жол тарттық? – дедi қыз орысша.

– Тағы бір кафеге.

– Көп боламыз ба?

– Жоқ.

– Демалған дұрыс едi.

– Қайдағы демалыс?

– Иә, қайдағы демалыс, ғұмыр енді басталып келеді.

– Жетпіс жыл адасып, теріс жүрдік, шын өмір, шұғылалы күніміз жаңа туды.

– Қасымды шырқайықшы!

– “Жас дәурен – гүл жазира қайран жазым!”

– Данайды кездестiрмегенiме көп болды.

– Мақсұт, уақытың тығыз болса, қиналмай-ақ жүре бер.

– Брэнди iшемiз.

– Маған сыра ғана.

– Сағат неше болды? – деп сұрады Елеусiз.

– Әлi ерте.

– Мақсұт кеш деп ешқашан айтпайды.

Желтоқсан көшесiне түсiп алған автомобиль “Меруерт” кафесiнiң iргесiне келіп тоқтады. Мен тысқа шықтым да, бикештiң есiгiн ашып, қолынан ұстадым. Ол қара түстi leggings киiп алыпты. Әуелi, оң аяғын шығарып, толықсып иiле берiп – жарқырап толығымен өзi көрiндi. Көк торғын жұқа көйлектiң етегiн белдемшесінің ішіне салмай, leggings-тің сыртына жiбере салған. Белiн жез топсалы қынама күдері белбеумен тартып қойыпты. Ұштары шорт қиылған шашы иығынан асып, арқасына молынан төгіліп, жалаңаш жауырынын тұтас жапқан. Мақсұт машинасының моторын сөндіріп, берi айналып келдi.

– Кiремiз бе?

– Көп болмайық, – дедi қыз тағы да.

– Көп болмаймыз.

– Қайдарды қайда жiбердiң?

– Машинада ұйықтап жатыр.

– Тентектерге рақат, – деді ол, – теріс қылығын ар көріп, ұят санап, бейнет кешпейді, сондықтан ұзақ өмір сүреді.

– Құзғын сияқты.

– Шоқжұлдызды айтасың ба?

– Жоқ, жемтік іздеген ұзақ қарғаларды айтамын.

– Ұзақ қарғалар бола ма екен?

– Болады. Машинада ұйықтап жатыр.

Төртеумiз табалдырықтан аттадық та, дәлiзбен сәл жүрiп, оң қапталымызға бұрылдық. Тар есiктен еңкейiп өтiп, әсем безендiрiлген кафеге тап болдық. Үстелдер жуан тақтайлардан құрастырылып, әр жерiнен оймыштап шебер күйдiрiлген. Бiрнеше оңаша отауға бөліп тасталған әрбiр үш үстелге бір ортақ шаңырақтан орнатылған. Малта тастармен көмкерiлген қабырғалардың үстiнен жылтыр бояу жүргiзiлiптi. Кафе iшi күңгiрт. Қаздай тізіліп шұбырып кірген біздер төргi отаудың екiншi үстелiне барып кiдiріс таптық. Елеусiз бен бикеш үстел басында қалып, Мақсұт екеумiз ширақ басып барып, барға жете iркiлдiк. Егде орыс бармен күлiп қарсы алды.

– Ассалаумағалейкүм, Мақсұт.

– Қазақша бiледi, – дедi Мақсұт.

– Не аласың?

– Не алуға болады?

– Palinca, жаңғақ дәнi, мандарин шырыны.

– Екi шөлмек Palinca, бiр табақ аршылған жаңғақ дәнi, төрт бокал мандарин шырыны және төрт рюмка.

– Анарды қайда тастап кеткенсiң?

– “Жұлдыз” кафесiне.

– Мынау кiм?

– Елмира.

– Бұрын бiз махаббатқа сенушi едiк.

– Әлі де сенеміз.

– Рухани бай едiк.

– Бiрақ, сыртқы кейіптерiңiз тым жұпыны болатын.

– Сталин халықты қалай басқаруды бiлдi.

– Джугашвили – жеті басты айдаһар!

– Жалмауыз.

– Бұл кім?

– Данай. Ұлы гуманист.

– Сталинді қорламасын. Қорлатпаймын!

– Кешіріңіз, Сталин, шынымен, – Жезтырнақ, ол туралы Осип Мандельштам жазған!

– Мен гуманистке құймаймын, кафеден шықсын!

– Бірақ, Сталин тұрақты түрде, құрған жоспары бо-йынша әр тоқсанда жүздетіп адам атқызып отырғаны рас!

– Бүгін сен ішпейсің! Саған құймайды.

– Жарайды, Мақсұт, ішпеймін!

– Данай, оқыдық қой, тіпті, өз қолымен өлім жазасына кесілгендер тізімін толықтырып жібереді екен.

– Мені жазықсыз атылған миллиондардың аруағы мазалайды!

– Сен массың, Данай, қоя тұршы.

– Білсін, бiз көсемдерге емес, өзiмiзге ғана сенемiз.

Қартаң адам төрт аяққа шырын толтырып, бiзге ұсына бастады. Тәрелке алып, әрi айналды да, жаңғақ дәнiн салып, алдымызға қойды.

– Кеңес Одағы жер шарындағы ең ұлы мемлекет едi, қазiр жалған көсемдар жетекшілердiң кесірінен сиырдың бүйрегiндей бөлшектенiп кеттi.

– Қандай қызық көрдiңдер? – дедi Мақсұт екi шөлмектi барменнiң қолынан алып жатып.

– Мен ХХI съезге делегат болғанмын.

Сол сәт Мақсұт мырс етiп күлiп жiбердi.

– Ыржалақтама, – дедi бармен, – бiз дүние жүзiн өзгерткен жандармыз.

– Екi-ақ мәрте, – дедiм мен, – әуелi Ленин үлкен өзгерiс жасады, одан кейiн – Горбачев.

– Михаил Горбачевтi тарих кешiрмейдi, – дедi егде орыс барменi.

– Қазақтар да, – деді Мақсұт.

Бiз үстелiмiзге оралдық. Мақсұт бөтелкенi ашып, төрт рюмкаға шүпiлдетiп құйды да, маған сөз бердi.

– Елмира үшiн, – дедiм мен.

Рюмкаларымызды жапатармағай көтеріп қойдық. Сары реңді мандарин шырынынан азырақ ұрттап, алақаныммен уыстап, жаңғақ дәнiн алдым. Бiр-бiрлеп аузымызға салып, бәріміз үнсіз отырып жедік.

Мақсұт шөлмектi тағы да рюмкаларға еңкейтіп баппен құюға көштi. Бұ жолы үнсiз төңкерiп тастадық. Төңiрек ғажап түске боялып кеткен.

– Көп алып қойдық, – дедi Мақсұт.

– Иә.

– Жөнелемiз бе?

– Шаршадық.

– Мың бір түн ешқашан бітпейді.

– Бітеді.

– Ұлы өмір таусылмайды, алайда біз түбінде ғарыштың шаң-тозаңына айналамыз.

– Ұлы өмір де таусылады.

– Қалай?

– Мысалы, Күн өзегіне құлайды. Шексіз сығым-далған бір нүктенің Алапат Жарылысынан туған жал-ғыз перзенті үлкейіп барып қайтадан бір нүктеге сы-йып кетеді.

– Философия сенің түбіңе жетеді, – деді Мақсұт.

– Елеусiз ертең жарысқа кетедi.

– Онда апарып салайын.

– Сөйт.

Төртеумiз көшеге шықтық та, автомобильге таяп келіп, тұрып қалдық. Түн салқын тартып кетiптi. Елмира есiктi ашып, салонға кiрдi де, iшiнен жауып алды. Елеусiз артына отырған. Мақсұт қасыма тақала  беріп, жауырынымнан құшақтады.

– Сен бiреуге сене аласың ба?

– Бiлмеймiн.

– Менi екi досым қиын жағдайға қалдырып, өздерi жуырда Алматыдан қашып кеттi.

– Бұл заманда біреуге сену қиын.

– Жарты миллион сом тауып беремін деген соң, басқа жақтан ақша iздемеп едiм.

– Не болды?

– Педагогикалық институттың үш баласын аңдау-сызда қатты ұрып, мертiктiрiп тастаппын.

– Iздеп көрейiн.

– Мәселе ақшада емес, – дедi ол.

– Заман сондай.

– Заманды ақтай алмаймын, бiрақ ол екеуiн ешқа-шан кешiрмеймін.

– Оларды таяққа жығудың қажетi жоқ.

– Не iстеуге болады?

– Ол жағын бiлмейдi екенмiн.

Мақсұт машинаның ар жағынан сырт еткiзiп есiктi ашты. Кафенiң табалдырығынан сыртқа аттаған қыз бен жiгiт сол қапталына бұрылып, қарауытып кетiп бара жатты. Автомобильдiң моторы iске қосылды да, жарығы мол шамдары жанды. “Меруерт” кафесiнiң алдында түнгi суық ауадан тоңазып тұрған менi бiр сәт мұң басты.

IV тарау

Елеусiз ертеңiне Таиландқа ұшып кеттi. Кеш оянған мен түс ауа Жазушылар одағына бардым. “Қаламгер” кафесiне көтерiлсем, оң қатардағы үшiншi үстелде Қанат Нұрбекұлы бiр жас адаммен сөйлесiп отыр екен. Мен таяп келдiм де, екеуiне қолымды ұсындым.

– Менiң танысым – Данай Байқуаныш, – дедi Қанат.

– Әлiбек Ақанұлы.

Әлiбек Ақанұлы шашын тықырлап алып тастаған. Ақ құба өңiн қыр мұрны ажарландыра түскен. Күннен қорғайтын итальяндық қара көзiлдiрiк киiп алыпты. Жазғы кәстөмiнiң iшiнен ақшыл көк жейдеше аңдалады. Ол сұңғақ бойлы, сымбатты көрiндi.

– Біздің Әлiбек кино өнерiмен шұғылданады. Бiр фильмнiң сценарийiн жазып, екiншiсiн өзi қойып шыққан.

Ол үнсiз. Көзiлдiрiгiн төбесiне шығарды да, кеседегi қою қара кофеден кiшкене ұрттады.

– Бірінші – әңгiме тақырыбына қалам тарттым.

– “Жалын” журналынан оқыдым.

– Данай Байқуаныш жаңа туындыларды үзбей оқып тұрады.

– Әуелі жақсы әсер еткен Эрнест Хемингуэй едi, кейiн Уильям Фолкнер таланты өзіне ұйытып әкеттi, – дедi ол.

– Камю да мықты.

– Альбер Камю қазақшаға аударылмаған.

– Өкiнiштi.

– Орысша нұсқасын көп айналдырдым, сан мәрте кино тіліне аударып көрдім, басқа түрге көшіруге келмейді екен, бірақ оқып болған соң, ғұмырға басқаша қарай бастайсың.

– Тегінде, ол Достоевскийден көп үйрендi.

– Сэлинджердiң “Тэдди” шығармасын білесің бе?

– Оны мұқият оқып шықтым, – дедiм.

– Романы да күштi.

– Маркес ше?

– Бабылдың өзiне ұқсас туынды.

– “Жүз жылдық жалғыздықты” айтасың ба?

– Иә.

– Онымен Хорхе Луис Борхес таласа алады.

– Әрине.

– Кортасар да.

– Айтматовтың “Теңiз жағалай жүгiрген тарғыл төбет” повесi сол деңгейге жетедi.

– Хемингуэйдiң “Шал мен теңiзi” секiлдi.

– Хемингуэйдi аласартпа, – дедi Әлiбек Ақанұлы.

– Ғабит Мүсіреповтiң “Ұлпаны” да биiк.

– Тағы кофе алайын ба?

– Иә.

Қанат Нұрбекұлы барға қарай лыпи жөнелді.

– Томас Пинчон туралы естідің бе?

– Жоқ.

– Ұлы Томас Пинчон. Ешкім білмейді.

– Тонино Гуэрроны ше, танысып па едің?

– Жоқ, мен Ален Роб-Грийе атты данышпанды көргім келеді.

– Ол тірі, Парижде тұрады.

– Сосын, Милорад Павичті көрсем деймін.

– Павич Белградта, қала бақтарында қыдырып жү-реді.

– Марқұм Джек Керуакты іздеймін.

– Мықты еді, бірақ бағы ашылмады.

– “Опустошение ангелов”. Қазақшаға “Періштелер күйзелісі” деп аударып көріп едім, жаңсақ тәрізді, ағылшын нұсқасы “Desolation of angels” деп аталады.

– Мен прозамен бiржолата ат құйрығын кесiстiм.

– Келесi ғасырда әдебиет болмай ма?

– Болады.

– Мен де сол пiкiрдемiн.

– Өзiм кетiстiм. Қазiр кино өнерi қауырт дамып келедi, экраннан иiс те шыға бастады, кейiпкердi қарсы алдынан да, тура артынан да қатар көруге болады.

– Кiтаптың болмысын ештеңе айырбастай алмайды.

Қанат қайтып келдi. Қолындағы дөңгелек табақта титiмдей-титiмдей үш кесе бар. Ол лезде үстелге жетiп тоқтады да, табақты дастарқанға қойып, кеселердi бiр-бiрлеп тiзе бастады. Босаған табақты шетке таман ысырып қойды.

– Кино – өнердiң атасы, – дедi Әлiбек Ақанұлы.

Маған кiтаптың қадім дәуiрден қасиеттi дүние екені туралы ой келді. Әлiбек қалтасынан темекi қорабын шығарып, бiр талын алды да, аузына салып, шақпақпен тұтатты. Өзiнiң жалғыздық кеулеген тынық шеберханасында романдарын үнсiз дүниеге келтiрiп жатқан мыңдаған белгiсiз жазушылар жадыма оралды. Бұрқ етiп түтiн үрлендi де, биiктей берiп, сақинаға айналып жатты. Бальзак не үшiн ғұмыр бойы тынымсыз бейнет кешті, Хемингуэй неге өз жанын өзі қиып, дүниежарықты тастап кеттi. Пруст зар құшып, шер тарқатып, уайым шегіп, қайғы жеп, сырын ашқан қападар, шынайы досын – қайдан iздеп едi. Түтiн иiсi мұрныма жеттi.

– Кино неге кiтапты ығыстыруы керек? – дедiм.

– Өйткенi, келешегi зор, өрісі кең, қайраты мол.

– Кiтапсыз адам өмiр сүре ала ма?

– Өмiр сүре алады.

– Бiлмеймiн, – дедiм.

Флобер әрбiр сөйлемiн құдiреттiң өзiне айналдырған, Стендаль қалам тартып бір парақ дүние жазу үшiн ұзақ түндер бойы жанын қинапты. Қазақтар ескі заманда ұтымды айтылған шешен сөздің жүйесін танып, қадіріне жетіп, қисынына тоқтап, ұрыс даласын тастап кетпедi ме. Әлде адам баласы о бастан қайырымсыз. Кiтап оларды әлдиледi, тілсіз ғарышта жан серік болды, бүкiл әлемдiк жалғыздықтан қорғады, қара суықта үсіктен сақтады. Кеше оны ақыл-ой меңіреу аспан құрдымында ес көрді. Пана болған кiтап еді. Құнарлы азық болған кітап еді. Соның арқасы. Қадірін ешкiм ұмытпауы шарт болатын. Әлде адам баласы о бастан қайырымсыз. Адам дегенiмiз кiм? Кiтап қашанда жадына түйіп, көкірегіне тоқыған адамға тең, бірақ кісіден артық емес, зады, жақсыға нақ, қайғысыздан биік. Үстелге қолымды созып, кесенiң бiреуiн алдым да, кенересiнен ақырын іштім. Кофенiң кермек дәмi тiлiмдi үйiрдi. Орнына қайыра қойып жаттым. Жым-жырт аспан қай уақыт сырға берік, сырт көзден үнемі жасырынады. Адам кемісін толтырып, олқысын жетілдіре алмайды. Оны кiтап жазған. Қайдан адасып келгендерiн жұмбақтаған да кiтап, тiрлiк кешiп жатқандар мұратын түсiндiруге талпынып жүрген де кiтап, даму жолы қайда апарып соғатынын айтпай қойған да кiтап. Әлде адам баласы о бастан қайырымсыз.

– Мелвилл есiңде ме?

– Иә.

– Үлкен кiтап жазу үшiн үлкен тақырып алу қажет деп, “Моби Дик немесе Ақ Кит” романында жан-жақты қисындай баяндап кетпеп пе едi.

– Шын.

– Сол тұжырымның көңілге бекіген көрікті ойын,

тегі, одан ары өрбiтіп, ширата түсетін болсақ, адам-заттың бүгін Құраннан үлкен, Құраннан биік кiтабы жоқ сияқты.

– Түсiнбедiм.

– Құдай ақыл-парасатын бейнетаспаға жазып жiбе-ре алмайды.

Әлiбек Ақанұлы ойланып қалды. Қолындағы  бықси жанған темекiсiнен түтiн шығып жатыр. Қара көзiл-дiрiгi тықыр шашына асылған қалпы. Дүние жүзiнде кiтап тағдыры шешiлетiн бiр майдан болуы тиiс. Жаратылыс қазiр кiтапқа ену үшiн жаратылмаған сияқты^[1].

– Алдын ала пәтуа айтпа, – дедi Әлiбек.

– Кiм бiледi, – деп келiсе кеттi Қанат Нұрбекұлы.

Босағадан Айдана Саматқызы көрiндi. Оның кигенi балағы тар, қара түстi жұқа шалбар, сыртына жіберген ақ торғын жібек көйлегi мықынын мұқият, бүтіндей толық жауыпты. Аяғында нәшті, өкшесi аласа қара төпiли. Бiзге қарай күлiмсiреп келе жатқанда ол орта жолда бiрiншi үстелдегi бейтаныс бiреумен бас изесiп амандасты. Айдана Саматқызының қолаң шашы беліне түсуші едi. Қазiр оны төбесiне түйiп алыпты. Қолында күн сәулесi өтпейтiн әсем шынылы көзiлдiрiк. Ол қасымызға таяп келдi де, көзiлдiрiгiн омырауы тұсына қыстырып қойды. Мен орнымнан тұрып, оны қолынан ұстап, бетiнен сүйдiм.

– Сенiң осында екенiңдi бiлдiм, – дедi ол.

– Танысып қоярсың, Қанат Нұрбекұлы, Әлiбек Ақанұлы.

– Айдана Саматқызы.

– Жоғары шық, Айдана.

Ол бос орындыққа, Қанатқа қарсы тiзе бүктi. Әлiбек те, Қанат та оған қарап қалыпты. Екі ғаріп-қасердің жан сарайында не болып жатқанын түсiндiм. Талдырмаш ұзын бойлы Айдана уыздай жас еді. Қасымызға отырған сәтте де сол ажарлы, сымбатты қалпын жоғалтқан жоқ.

– Не алайын, Айдана? – дедiм.

– Кофе және шоколад, – дедi ол бәсең дауыспен.

Түрегелiп, бар жаққа маңдайымды түзедiм. Бармен үстелiн дымқыл шүберекпен сүртiп жатыр екен. Сүртiп болған соң, жүзiн көтерiп, маған қарады.

– Кофе және бiр шоколад берiңiз.

Бармен сөреден қораптағы шоколадты алып бердi де, кесенi ұстап, самауырынан кофе ағыза бастады. Пиаланы толтырып, маған ұсынды. Алып жатыр едiм, арқамнан бiреу түрттi де, мен керi бұрылып, Қанат Нұрбекұлын көрдiм.

– Мына қыз кiм?

– Айдана ма, менiң факультетiмде оқиды.

– Кофесін мен алып барсам қайтеді?

– Жарайды.

– Ол қайда тұрады?

– Менде үйінің телефоны ғана бар, – дедiм.

– Бересiң бе?

– Әуелi өзiнен рұқсат сұрайық.

Ол кiдiрiп қалды.

– Жiгiтi бар ма?

– Бiлмеймiн.

– Нұрлыбек Асқарұлы ғашық әз қалқа осы ма?

– Өзі біледі ғой.

– Әрине. Өзі біледі.

– Неге қиналдың?

– Жай.

– Меніңше, жай емес.

– Шын, жай. Әншейін.

Үнсіздік орнады. Бар сілтідей тынды.

– Не қапа?

– Шер ме, наз ба, ағаттық па, әлде өткіншек сезім бе, мүмкін, білместік шығар.

– Мазаң қашып... Не болды?

– Айтайын ба?

– Жарайды, айт.

– Несіне жасырайын.

– Иә, жасырғың келіп те тұрған жоқ.

– Айдана маған ұнап қалды.

– Бәрiне де ұнайды, – дедiм.

Тосыла қарады. Сосын, аузына сөз түспей, қипақтап, біртүрлі дегбірі қашты.

– Кешір.

– Қайтейін?

Мүдіріп көп тұрды.

– Иә, құрыдым.

– Ойыңнан адаспа, есеңгіреме, Қанат, есіңді жи.

– Рас, көргенде, ақылдың көзін байлады.

– Еңсеңді түзе.

– Өзегімді ғашықтық қасіреті жарып барады.

– Ішіңе от түсті.

Қозғалақтады. Кенет шыдамым таусылды.

– Бекерге әуре боп қайтесің. Ештеңе шықпайды. Меніңше, бекер де артық.

– Оны ұмыта алмайтын тәрiздiмiн.

– Жақсы. Онда, ырық бердік.

– Ренжімеші.

– Еркіңе бағындық, ықтиярыңа көндік.

– Кесенi мен апарайын.

– Апар.

Кесе мен шоколадты ұстаған ол алға озды. Мен артынан кешеуілдеп, жайбарақат, асықпай басып келдiм. Айдана Саматқызы Әлiбектен көзiн алмаған күйi кофеден ұрттады да, шоколадты шетiнен тiстедi.

– Фильм адамның рухани тозған заманы туралы, – дедi Әлiбек Ақанұлы.

Орныма жайғастым да, кесенi алып, ернеуiнен жайлап iштiм.

– Маған шығармашылық халқы қызықты, – дедi Айдана.

– Әлемде қолтаңбасы айқын, қайталанбас он айтулы режиссер бар. Фрэнсис Форд Коппола, Микеланд-жело Антониони, Федерико Феллини, Андрей Тарковский, Бернардо Бертолуччи, Жан-Люк Годар, Франсуа Трюффо, Пьер Паоло Пазолини, Стэнли Кубрик…

– Зады, Коппола – данышпан.

– Киноға түскiң келе ме?

– Ойланып көрмеппiн.

– Негізі, Ким Бессинджер бiз сықылды бастапты.

– Мені, шын, Мэрилин Монро тағдыры қызық-тырады.

– Қасiреттi тағдыр.

– Ешкiмге ұқсамаған жан иесi нағыз жұлдызға айналады.

– Монроның өмiрi – қаталдық пен жалғыздықтың құрбаны.

– Иә, – деп келiстi Айдана.

Түкпiрдегі үстелден Әмiр Қайратұлы мен Сағындық Иманұлын көзiм шалып қалды. Қасында тағы, жанары – ботаныкi, шашы ұзын бiр қыз жүрдi.

– Қазiр ораламын, – дедiм.

– Данай Байқуаныш достарын байқап қалды, – дедi Айдана.

– Оларды мен де танимын, – деп сөзге араласты Қанат.

– Екеуiн де түсiне алмаймын.

– Әмiр Қайратұлы тамаша ақын болады.

– Сағындық ше?

– Ол да.

– Екеуiн де түсiне алмаймын.

Тұрып кетiп қалдым. Жақындап қелген менi аңғарып, олар орындарынан көтерілді. Әмiр қарсы жүрiп, менi құшақтады.

– Дәке, армысыз, – дедi ол қуана сөйлеп.

Одан соң, Сағындық Иманұлы көкiрегiне басты.

– Төрлет.

– Әмiрдiң өлеңi жарық көрді.

– Ол түбiнде бәрiмiзден озады.

– Дәкең қалжыңдап тұр, – дедi Әмiр Қайратұлы.

– Жоқ.

– Дәкеңдікi – қаланың прозасы.

– Әйтеуiр жаңа пәлсапа, тың машық деп, Әмiр бәрімізге мақтайды.

– Роман туралы естiп жатырмыз.

– Бастадық.

– Дәулеті қайтқан ауыл жайлы бiрдеңе бар ма?

– Иә, туған жерден бақ тайды.

– Барлығымыздың тегiмiз қырдағы, алқа-қотан қон-ған ауылдан, – дедi Әмiр.

– Жақсы айтылды.

– Киіз туырлықты қазақ тек қана кең байтақ жазық өңір қыр далаға жарасады.

– Ойлауы – ат шаптырым, тiршілігі – түйе сойғандай.

– Кестелеп жатқан сөзiн қара, – дедi Сағындық, – тәуiр қаламгердің толғамы.

Олар брэнди iшуге ендi отырыпты. Қақпағы сыпы-рылмаған торсықтай шөлмек дастарқанның бұрышында тұр. Қыз маған сыпайы жымиып, орнынан көтерiлдi.

– Сағындықтың бәйбiшесi.

– Дәкең әлi көрген жоқ, келiнiң осы кiсi.

– Гөзәл Даниялқызы.

– Ұйғырдың бiр аруына қол жеткiздiк.

– Отыр, Дәке. Омар Һайям, Мағжан, Қасым, Мұқа-

ғалиды оқып, бал ма, у ма, брэндиден сiлтеп жiбе-рейiк.

Әмiр үш рюмкаға да шүпілдете құйып қойды. Өз рюмкасын қолына алып, шашын кейiн қайырып тас-тады да, маған қарады.

– Алғашқы сөз Дәкеңдікi, – дедi.

– Кез келген шытырман детективтің түйіні бір-ақ жолмен шешіледі екен: ешқашан достарыңды орта жолда тастап кетпеңдер.

– Сол үшiн.

Рюмкадағы шарапты жұтып салғанда, брэнди тiлiмдi ашытып, өңешiме жетіп, жыртып өткендей болды да, кеудемді қыздыра бастады. Тәрелкеден қияр салатын шанышқымен алып жедiм. Берi қарай Қанат Нұрбекұлы жүрiп келе жатты.

– Отыр, Қанат, – дедi Әмiр.

Түгел амандық сұрасып шыққан қападар ол менiң жаныма таяды. Оған толтыра құйды, Қанат тұрған бетi тартып жiбердi.

– Данай, жеке сөйлесуiме бола ма? – дедi ол.

– Болады.

Екеумiз алыстап барып тұрдық.

– Әлiбек Ақанұлы тобықтан қаға бередi.

– Әлiбек Ақанұлын жақсы бiлмеймiн.

– Айдананы алып шыға алмайсың ба?

– Қанат, не болды саған?

– Қайтсем, дұрыс?

– Білмеймін.

– Бекер көрген екенмiн.

– Қамықпа. Өзің осыншалықты күйрек пе едің.

– Өзегімді тілді.

– Егіле берме, қой енді.

Көзінде жас пайда болды.

– Айыпқа бұйырма, кешір, жан қалқа. Қолымды созып едім, бірақ жетпеді.

– Боркемік, жасық болма, Қанат.

– Кешір мені, Данай.

– Қайраттан.

– Кешір мені, Данай.

Ол сәл бөгелiп тұрды да, тез құшақтап, әрi айналып, жылдам басып кеттi. Мен дастарқанға бардым. Әмiр, Гөзәл және Сағындықпен қош айтыстым да, өзiмiздiң үстелге келдiм. Үстел басында Айдана ғана отырды.

– Әлiбекпен кете берейiн бе?

– Иә.

– Жақсы жiгiт.

– Ұнаса, болды.

– Ертең сенi қайдан тауып аламын?

– Бiлмеймiн.

– Өзiң телефон шаларсың.

– Жарайды.

– Шiлде туысымен Ыстықкөлге кетемiн.

– Ыстықкөлде рақат қой.

– Менiмен барғың келе ме?

– Ойланып көрейiн.

– Пансионаттан орын дайындатып қояйын ба?

– Шілде айында ма, мүмкін, өзiм де табармын.

– Ол тыста күтемiн деген.

– Бара беруiңе болады.

– Романда мен туралы жазасың ба?

– Жазуым мүмкiн.

– Кеттiм.

– Сау бол, Айдана.

– Bye-bye^[2].

– See you later, darling^[3].

Ол ақырын түрегелдi де, менi бетiмнен сүйiп, шығар есiкке бет түзедi. Босағада соңына бұрылып, сәл күлiмсiреді, маған қолын бұлғады. Iлгерi жылжыды да, табалдырықтан аттап барып, көз ұшынан жоғалды. Мен суып қалған кофеден iштiм. Есiктен Қанат Нұрбекұлы бой көрсетті. Теңселе жүріп, қасыма келiп жайғасты.

– Бәрi құрыды, – дедi ол.

– Өмір алда, құрыған дәнеңе жоқ.

– Қиянат шықты, әділетсіздік жеңді.

– Таусылма, Қанат.

– Қызық бітті, ғұмыр тұйықталды.

– Басқасы да жетеді.

– Айдана, қайран Айдана!

– Жар есігін бермеді.

– Бағым тайды, ризық бұйырмады, ырысым шай-қалды.

– Нәсіп те, несібе де өз қолыңда.

– Қолымнан ештеңе келмейдi.

– Келеді.

– Енді қайттім?

– Махаббат пісіріп жатқан ас сияқты, кейде дәмсіз болады.

– Әдемi қыздар неге маған көңiл аудармайды.

– Қанат, жылағаның не?

– Олар менi көздерiне iлмейдi, ал олар үшiн мен өмiрiмдi қия алар едiм.

– Жылауға болмайды деймiн, Қанат.

– Бәрi құрыды.

Қанат жүзiн көкiрегiме тығып, тоқтаусыз жылай бердi. Қапыда, мен оны аядым. Оның жеңiлтек, алыпұшпа, қаңылтақ мiнезi, әдетте, жиi опық жегiзiп, үнемі ойда-жоқта өкiнiшке ұрындырады. Зады, ол, тiптi, пасық та, күншіл де, жаман адам да емес. Ол – өте кiшiпейiл, аңқылдақ, қайырымды жан. Тек қана ылғи күйкі тіршілікте жолы болмай жүредi.

Ү тарау

“Спартак” кешеніне уақытынан ерте келдiк. Бiз кіргенде, бокс залында ринг даяр болатын, өрімді жуан арқандар төрткілдеп алаң құрап – төрт қанатынан сымдай тартылып, керіліп тасталған. Төр жақтан қазылар алқасы ұзын үстел мен бiрнеше орындықтар қойып, қаздай тiзiлiп отырып алыпты. Топырлап босаға тұстан, рингтiң бергi қапталынан тегіс iрге тептік. Қапталдағы төрешiлер орындарына барып жайғасты да, бүгiнгi жарысты ұйымдастыру тобының жетекшісі кiрiспе сөз айтты. Бiз ештеңе тыңдаған жоқпыз.

– Мен боксты өмірімде бірінші рет көруге келдiм, – дедi Айдана.

– Маусымның аяғында не күзде Ұлттық университетте бокстан қалалық жарыс өтедi.

– Жуырда Данай екеумiз Ыстықкөлге барамыз.

– Тамыз айы қолайлы шығар.

– Шiлде айында үлкен қалада берекеміз қашпай ма?

– Жоқ, қашпайды. Бірінші, Асқаттың дипломын жууға Қарқаралыға аттанамыз, сосын, “Азия дауысын” көрiп, Медеу шатқалында сауық құрамыз әрi сол айдың төртiншi жұлдызында Азамат Болатұлының үйлену тойы бар.

– Шiлденiң басында Ташкентке жүремін.

– Тамыздың тоғызыншы жұлдызына дейiн келетiн шығарсың.

– Иә.

– Сонда кетемiз.

– Тегінде, биыл салт басты, сабау қамшылы бойдақ өмірдің соңғы демі, ақырғы салтанаты ғой, келесi жылы саған үйленуге тура келедi.

– Рас, әжем шөбересiн көрiп қалсам дейдi.

– Үйленуден неге қорқасың?

– Қорықпаймын. Маған жаңа өмірді бастап кету қиын емес. Бірақ, бас құрап, тұрмыс құрғанша, романды аяқтап қойсам ба деймiн. Бұл менiң алғашқы және соңғы кiтабым болады.

– Кейiн ше?

– Кейiн әдебиеттi тастап кетемiн.

Айдана рингке әдемi қой көздерiмен көңiлсiз тесiлiп тұрды. Ол қайыра төмендеп, орнына тізе бүкті де, жабырқап, қападар жүзiмен таңырқап қарады.

– Неге?

– Өзiм де түсінбеймін. Бiрақ, бәрiбiр, ештеңе жазбайтыным анық.

– Әдебиет қажет емес пе, оқырман қауымға, қалың елге.

– Сен кiтап оқисың ба?

– Агата Кристи, Борис Акунин, Харуки Мура-камидi.

– Әрине, жұрт Агата Кристи, Борис Акунин, Харуки Мураками тәрізді қаламгерлерді іздейді, ал Джеймс Джойс, Франц Кафка, Уильям Фолкнер сияқты даныш-пандардың шығармасының бетін де ашпайды.

Бас қазы алғашқы жұпты хабарлап, рингке төрешi шықты да, қапталдағылармен сөйлесіп жатты. Қызыл бұрыштан Марат Қасымұлы көрiндi. Ол арқанды шапшаң жоғары көтерiп жiберiп, оңай аттап өтті де, қолғаптарын төрешiге тексертiп алды. Көк бұрыштан Жақып Берiкұлы көтерiлдi. Марат Қасымұлы республика дәрежесінде отыз жекпе-жек өткiзіп, оның жиырма төртiнде жеңiске қол жеткізген, екеуiн тең аяқтаған, төртеуiнде жеңiлiс тапқан. Жақып Берiкұлы жиырма бес мәрте рингке көтеріліп, он тоғызында мерейі үстем болған, қарсыласынан, жалпы, үш дүркін жеңiлiпті, қалған екеуара кездесулерде бәйгенi тең бөлiскен. Гонг соғылды да, боксшылар қолдарын түзеп, бет-жүзін қалқалады. Былғары қолғаптар кеудені де бүтіндей толық қорғайды. Марат екi аяғына кезек салмақ түсiрiп, сол қолымен үш мәртебе тiк соққы жiбердi. Үшеуi де қорғанысқа кезiгiп, межелі жерiне дарымай, пайдасыз бос қайтты. Жақып қарымталап, қайтара соқпады, қос жұдырығымен жүзiн бүркеп, шегiнiп кете бердi. Қайыра сол қапталдан қысқа хук жасалды да, Жақып қапылыс жалтарып, солға лықсыды, қардай жауған көп соққыдан теңселе қашып, ақыры сытылып шыққан бойда көкiректен ұрды. Екінші қолы құлақ-шекенi сырып өттi. Марат арпалысып, жанталаста аптыққан жүрегін, алқынған демiн клинчте айқасып тежеп алғысы келдi. Жақыптың бiлектерiн қолтығына қысып, сосын екi иығына асылып, ауа жетпей ентігіп, тұншыққан өкпесіне тыныс беруге тырысты. Жақып қолдарын биік көтеріп, самайынан екi мәрте соққылап жiберді. Соққылар қатты болған жоқ, тек тынығып алуына кедергi жасады. Төрешi оларды екi айырып, жекпе-жекті тоқтатып тастады. Екеуi бiр-бiрiнен алыстаған соң, ұрысты қайта бастауға рұқсат етiлдi. Марат билей басып, аяғын ілгері тас-тай беріп, бүкіл иығымен тұтастай алға жұлқынып, сол жұдырығын шапшаң сілтеп қалды. Жұдырық бетін қорғалап жүрген екi былғары қолғаптың берік қорғанысын бұзып-жарып өтіп, аузы-мұрнына бүтіндей қатты соғылды. Жақып ту сыртына қайқайып барып, шалқақтап кетіп қайта түзелдi. Ол есiн жиып үлгермей, іле-шала иектен дөп тиген апперкот келдi, қапылыста Мараттың оң қолы берi суырылып, қысқа шеңбер сызған бойда құлақ-шекеден ауыр хук тастады. Нокдаун белгіленді. Боксшыға қадалған төрешi саусақтарын бүгiп, мұқият санауға көштi. Тоғызыншы секундта Жақып жекпе-жекті жалғастыруға басын шұлғып келісімін бiлдiрдi. Олар бiр-бiрiн аңдып, шаршы алаңды айнала жағалап, бұқпантайлап ұзақ жүрiп қалды. Гонг соғылып, қос боксшы екi бұрышқа тарасып кеттi. Қаптал шетке ауық-ауық шығып кете берген Жақып мезгіл-мезгіл көз алдымызда көлденеңдеп ойқастай берді. Бәріміз спортшылардың әр қимыл-қозғалысын бiрiншi қатардан анық көріп отырдық.

Гонгтың шыңылтыр дауысы естiлдi. Екеуi ортадан алыстап, қарама-қарсы екі жақ шетте әлсiз секiрiп тұрған. Іле бiр-бiрiне жақындап, әсем ырғалып, билей жөнелдi. Марат Қасымұлы рингте басымдылығын айқын танытып жүрдi. Ол әдейі тасаланып, жорта екi иығын кезек қозғап, сол қолын сiлтеп қалып едi, қорғаныс иектiң деңгейiнде адасып, жұдырық маңдайды жеңiл сипап өттi. Дененің бар салмағы соққыға түскен жоқ. Қайыра екi-үш дүркiн оңды-солды теңселіп, оң қапталына бұға берді де, қайтадан жоғары көтеріле тiк соққы жұмсады. Жақып былғары қолғаппен самайын жапқан едi. Жұдырық сәтті алдап, тұмсықтан еркiн соғып өткенде, мұрнынан қан сау ете түсті. Ұрысты дереу тоқтатқан төреші айналасына жалтақтап қарап, біреуді іздеп, төңірегін шолды. Залдан сүлгi ұстап бiр дәу қара шықты да, Жақыптың мұрнынан сыздықтап тамған қанды мұқият сүртiп алды. Ол келген iзiмен керi қайтты. Рингтен түскен соң, төрешi қолын сермедi. Марат екi аттап барып, төмен иiле берiп, оң жақ құлақ-шекеден хук тастай сала, сол қолымен тiк соққы бағыттады. Жақып жылдам шегiнiп кетті. Марат алдыға сәл жылжып едi, ол тағы шегiнді. Зады, ендi ешқандай жақсы боксты күтуге болмайды. Кеудесі басылып, беті қайтқан талайсыз боксшы күтпеген жерден тiрi былғары қапшыққа айналады. Тез қимылдаған Марат соққылар кезегiн түйдек-түйдегімен жаудырды. Жақып бетiн жа-уып, шұғыл еңкейiп қалды. Соққылар тізгінінен ығысқан оны Марат жантаңдап барып, жақ сүйектен перді, есеңгіреп, талықсып кеткен ол бетiн ашып алды. Қапелімде аңырып, тұманданған қос жанарды байқадық. Қорыққанынан есi шыққан Жақып ойда-жоқта жеңiлгенін мойындап, жекпе-жектің тағдырына мойынсынып, ырқына біржолата көнген тәрiздi. Үрей қонған әлпетті сол қол батыра түйiп жiбердi. Әлемтапырық кескін соққы дарығанда қалай бейшара түрге енiп, суы қайтқан темірдей жасып, лезде өзгергенін анық көрдiм. Кенет оны аядым. Ол тап қазiр паң, тәкаппар, кердең мінезден арылған едi. Момын, монтаны күйде жәудіреп қарап, әлсіз қалтырайды. Марат раундты ерте аяқтамақ оймен салмақтап ұрды. Бұл жолы оң қолы сол жақ бетiнен тидi. Жақып көздерiн жұмып қалды. Келесi соққы иектiң ұшынан дөп келдi. Жақып Берiкұлы артқа қарай бiр адым шегiндi, сосын жарты адым алға аттады, қапылыста гүрс етiп етпетiнен шұбатыла жығылды. Марат Қасымұлы апперкот жұмсаған орнында тұрып қалған еді.

Теңселіп кеткен зал алабөтен толқып, шуласып кетiптi. Екі адам рингке көтерiлiп, Жақып Берiкұлын қолтықтап алды да, бұрышқа әкелiп отырғызды. Бiреуi мойнына асқан сүлгiсiн жылдам шешіп, жүзiн сүртiп, оқтын-оқтын самалдатып желпiп қойды. Ол тер басып қайта-қайта жыпылықтата берген көзiн төмен салды. Кеудесінде өзегін тілген қандай күйiнiш барын түсiнемiн. Ол жылаған жоқ. Бiрақ, – бағып, торып, аңдыған жұрт назарынан жасырынып, киiм айырбастайтын бөлмеге кiрiп алған соң, жалғыз отырып тамағына кептетiлген көз жасына ерiк беретіні сөзсіз. Ел Мараттың есiмiн айқайлап, айтып қалып жатты.

– Маратпен таныстырасың ба? – дедi Айдана.

– Таныстырайын.

– Қалай Жақып Берiкұлын быт-шыт қылды.

– Ол бiр сәт тауы шағылып, жігері құм боп, суы қайтқан темірдей жасып қап едi, сенiмсіздік меңдеп, қайратынан айырылып қалды.

– Бекер қорықты, – дедi Асқат Жақанұлы.

– Маған соққыдан жалтаруды көп қайталаған жөн шығар, – дедi Нұрғали.

– Сен де жиi дағдарып қаласың, – дедi Асқат.

Төрешi Марат Қасымұлының қолын жоғары көтердi. Артынан екi боксшы бiр-бiрiн кезек-кезек құшақтады да, екi бұрышқа тарасып кеттi. Бiз түгел киiнiп-шешiнетiн залға бет алдық. Душ қабылдап шыққан үш боксшы жалаңаш бөкселерін сүлгiмен орап алып, жұдырықтарымен ауаны сермесiп тұрды. Залға әуелi Марат Қасымұлы кірді. Оны ұрысқа да-йындалып жатқан екi жiгiт қолын қысып құттықтады. Асқат Жақанұлы бiздi бастап, Мараттың қасына апарып иiрдi. Ол күлiмсiрей қарады.

– Керім шықты, – дедi Асқат.

– Бiрiншi раундта ол табандылық көрсетiп едi.

– Сенiң тегеурінді апперкотың жібермеді.

– Рақмет.

– Танысып қой, Данай Байқуаныш, мынау – Айдана Саматқызы.

– Айдананы үзiлiсте көрiп отырдым.

– Маған күрестегі мінсіздігiңіз ұнады.

– Айдананың өзі байқап қалған соң, бiздiң де сенуiмiзге тура келедi, – дедi Асқат.

– Сендердi кафеге шақыра аламын.

– Барамыз, – дедi Айдана.

– Бүгiн реті келмес, ертең кешкi жетiде “Нәзiкте” кездесейiк.

– Данай, бара аласың ба?

– Иә.

– Данайдың барғаны дұрыс, кейiн ол бар жайды тегіс жазып шығады, – дедi Асқат.

– Онда, игі жақсылар, осыған тоқтадық. Мен ертең күнібұрын қам жасатып, бокстың шын жанкүйер қауымына дастарқан жайғызып қоямын.

– Нағыз боксшы асжаулық жабатын болды!

Марат сөмкесiн алып, душ қабылдайтын бөлмеге қарай беттеді. Бiз теріс бұрылдық. Жолшыбай ұзын сәкiнiң шетiне тiзе бүгiп, қолымен жүзiн қымтаған бiреудi көрдiк. Балағы тiзеден келетін бокс шалбарымен отыр, кеудесі – жалаңаш. Бiз оны танымадық. Тысқа шыққан соң, Асқат оның Жақып Берiкұлы екенiн айтқан.

ҮI тарау

Қабанбай батыр мен Ленин даңғылы қиылысына таксимен жеткен Асқат Жақанұлы екеумiз сәл аяңдап барып, кафенiң алдына келдiк. Iшке кiргенде, төргi түкпiрде, шағын үстелде Марат Қасымұлы мен Айдана Саматқызы сөйлесiп отырды. Марат өңiрiне екi қатар түйме қадалған кең жағалы қызыл түстi кәстөм киiп алыпты. Мойнына қызыл реңге ақ бұршақ шашылған галстук байлаған, шашын кейiн қайырып, бальзам жағыпты да, сәнiн сақтатып, ұстатып қойыпты. Ол қара торы, жанары өткiр, қыр мұрынды жігіт. Алдыңғы бiр күрек тiсi алтынмен қапталған. Сол құлағының бөбешігінде дөңгелек алтын сырға iлiнiп тұрды. Айдана бiзге ту сыртын бере жайғасқан – жақындап қалғанда, ол берi бұрылды да, менi көрiп, жылы күлiмсiредi. Қолаң шашы тұтас оң жағына қайырылып, самайын толық жапқан. Үстiнде ақшыл қара көйлек, кесе-көлденең көк сызықтар жүргiзiлген, ал жеңi қою қара жiбектен тiгiлiптi. Көйлектiң етегi тiзесiне жедеқабыл қиылған екен, ерекше жұқа қара шұлық оқтаудай жұмыр ұзын аяқтарын нәзік көмкеріп, түр-тұлғасы ажарланып, сүйкімденіп тұр. Асқат екеумiз Айдананы бетiнен сүйдiк те, Маратпен қол алыстық.

– Менi iздедiңдер ме? – деп сұрады Айдана.

– Иә.

– Бiз көшеде кездесiп қалдық.

– Шампан алайын ба?

– Марат, шоколад та ала сал.

– Данай, не iшесiң?

– Шотланд вискиi “Джон бар”.

– Асқат ше?

– Мен алкоголь сусындарына жоқпын.

– Шырын алайын.

– Иә.

– Және қалбырдағы “Holsten” сырасынан үшеу ал, – дедi Айдана.

Марат орнынан тұрып, барға қарай жүрдi. Әрi кетiп бара жатқан ол сымбатты көрiндi. Бойы сұңғақ, арықша келгендiктен, кәстөмі жарасып-ақ кетіпті. Барға таяп барды да – барменмен шүйiркелесе бастады. Айналаға “Ace Of Base” тобының әуенi тарады. Бiз үнсiз отырдық. Көңiлiмiзге тамаша әуез шақырған ынта-жігер, құлшыныс, шабыт келедi. Марат шампан мен виски шөлмегiн ұстап қайтып келе жатты. Ол тақап қалғанда, мен орнымнан түрегеліп, екі бөтелкеге қолымды создым.

– Отыра бер, Данай, – дедi ол.

– Боксшылар даяшылыққа да ғажап, – дедi Асқат.

Марат езу тартқан. Ол қайыра барға кеттi. “Нәзiк” кафесiнде көтерiңкi көңiлмен отырған бiздiң даяшымыз мықты боксшының өзі болды.

– Нұрлыбек Асқарұлы қайда? – дедi Асқат.

– Мәскеуде бiр шаруамен жүр.

– Оны көрмегелi қашан, – деп күле сөйледi Айдана.

– Сегiз қырлы, бiр сырлы жiгiт.

– Дау жоқ, – дедi Асқат.

– Ол шағын серіктестік ашпақшы.

– Жалпы, айрықша қабiлетi таңғалдырады.

– Кезінде маған есеп шығаруға жәрдемдесіп еді, бiз сонда танысқанбыз.

Марат дастарқанға табақпен үш “Holsten” сырасын, төрт тәрелке майға қуырылған саңырауқұлақ, қырыққабат және қияр араласқан салат әкелiп, бір-бірлеп қойып жатты. Сыра мен тіске басарларды үстел үстіне түгел жыпырлатып тізіп қойған ол табақты алып, қайта кетіп қалды.

– Маған кеше бір пысық, iскер адам сөз айтты.

Айдана әлсiз күлімсіреді.

– Ғашық болып қалыпты.

– Сен ше?

– Қымбат ресторандарды атап шықтым, сосын са-уалыңызға мән берiп, ойланып көремiн дедiм.

– Келiстi ме?

– Келiстi. Бiрақ, әуелi Қырымға барып, бiр апта қы-дырып келейiк дедi.

– Жақсы.

– Бұған келiскен жоқпын.

Үстелге қалбырдағы жүзiм шырыны, қомақты қораптағы шоколад, төрт фужер, бір рюмка және төрт шанышқы келдi.

– Телефон соғамын деген.

– Пысық іскер жайында ма? – деп езуіне күлкі жинады Марат.

– Иә. Менi машинасымен үйге дейiн апарды.

– Қалай қоштастыңдар?

– Қызық. Бетiмнен үш мәрте сүю үшiн – үш анекдот айтты.

– Күлкiлi ме?

– Бiлмеймiн. Мен тыңдаған жоқпын.

– Қайтіп?

– Күле берiппiн.

Бәрiмiз ду күлiп жiбердiк.

– Айдана үшiн тост, – дедi Марат.

Лезде шампанның тығынын атып, өзiне және Айданаға көпiрте құйып қойды. Маған “Джон бар” вискиiн толтырды. Бiз iшiп салдық. Виски өңешiмдi қуырып, кеудеме жайлап тарап, көкірегімді жылыта бас-тады. Шанышқыны алып, туралған саңырауқұлақтан түйреп жедім. Майға шылқыған.

– Сүйген соң тағы үш анекдот айтамын, уағда орындала ма дедi. Мен ендi алтау деп жауап бердiм.

– Ол ше? – дедi Марат.

– Есiне ештеңе түсiре алмады.

Бәрi қыран-топан болды. Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік оянды. Өзiме ептеп виски тамыздым да, екеуiне шампаннан тең бөлiп құйдым.

– Айдана үшiн, – дедi қайтадан Марат Қасымұлы.

Маған оның өзi кешегi сол iскер егде адамға ұқсап бара жатқандай көрiндi. Ол қазiр Айданаға ұнамай қалады.

– Мен үшiн емес, – дедi Айдана.

– Достық үшiн, – дедiм мен.

– Айдана үшiн ғана iшемiн, – дедi Марат.

– Данай Байқуаныштың жазылып жатқан романы үшiн, – деп күлiмсiредi Айдана.

– Жосықсыз, жөнсіз ұсыныс, келiспеймiн, – дедiм, – бұл роман иесiнiң жеке өз шаруасы. Мүмкiн, жазылып жатқан түк те жоқ шығар.

– Оны ренжiтiп алдық.

– Саған ешқашан ренжiмеймiн.

– Данай достық үшiн iшемiн деген.

– Асекеңнiң айтқаны болсын.

– Айдана үшiн ғана iшемiн.

Ешкiм үндемей қалды да, аяқастынан барлығы күлкiге тұншықты. Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік қайтадан оянды. Рюмканы алдым да, төңкерiп тастадым. Тамағымды жыртып өтiп, кеудеме жеттi де, бойымды қыздырды.

– Қазақстанның ең күштi боксшысы Тайлан ба?

– Жоқ, – дедi Марат.

– Сол.

– Асқаттың байыптауы қата.

– Топаевтан шебер ешкiм жоқ.

– Қанат Шағатаев.

– Одан Топаев озық еді.

– Ендi шықса, соңы басқаша болады.

– Сенбеймiн.

– Кейiн Елеусiз Қыдыралин түгел ұтады, – дедiм.

– Белгiсiз, – дедi Марат.

– Топаевтың жолы болмай жүр, ол ертеде Самсонов пен Акопханянды жеңген.

– Бiлемiн.

– Нұрлан Қалыбаев ше?

– Дауыл.

– Бектастың болашағы зор.

– Әубәкiровтiң, де.

– Жақында Елеусiз Таиландқа кеттi.

– Естiдiм.

– Оның ағасы – Бауыржан да боксшы.

– Інілері де.

– Тағы бір боксшы ағасы – Секенай.

– Спортшы әулет.

– Боксшылар мәдениеттен тыс, – дедi Айдана.

– Барлығы хақында болса, жаңсақ пiкiр.

– Көбiсi.

– Серiк Қонақбаев жақсы сұқбат бере алады.

– Олар тұрпайы келедi.

– Мүмкiн, – дедiм.

– Бикештермен сыпайы, мәдениетті сөйлесудi біл-мейді.

– Бiрақ, олар – адамзаттың ең шынайы бөлiгi,– дедiм.

– Шын.

– Өтiрiк айта алмайды, екi сөйлегендi жаратпайды және мехнатқа төзімді, бейнетқор.

– Жанкешті ағайын.

– Өмiрдiң қадіріне жетіп, ажалдың құрметін көрген, нар тәуекел халық, тіршіліктен сауал тапқан, бақидан жауап іздеген.

– Әркiмнiң басты мұраты сол – тіршіліктен ұлы мақсат таба білу, – дедi Асқат.

– Кітаптардағы ақиқат өзгелерден гөрi жақынырақ және өзгелерден гөрi алысырақ.

– Ұнамайды деген жоқпын.

– Берiлдi, – дедi Асқат.

Марат Қасымұлы шөлмектердi қайыра қолына алып, ыдыстарды ернеуiне дейiн шүпiлдеттi. Бiз тағы сiмiрдiк.

– Toilettes^[4] қай маңда? – дедi Айдана.

– Toilet^[5]? Мен көрсете аламын, – дедiм.

Екеумiз босаға жаққа бет алдық. Кафе iшi Chris De Burg әуеніне бөленіп тұрды.

– Ол маған қызықты емес.

– Бiрақ, жақсы боксшы.

– Оны бiрдеңе қылып, Асқат алып кетсiн, әйтпесе маған жабысып, қалмай қойып жүрер.

– Сөйтедi.

– Қонаққа барасың ба?

– Қайда?

– Маған.

– Кiм болады?

– Ешкiм.

– Шыққаннан кейiн көремiз.

– Сессия қашан еді?

– Басталды.

– Қарқаралыға бара алмаймын, анам ауылға жiбер-мекшi.

– Тойға ше?

– Барамын. Қазiр әжеме көмектесу керек.

– Әрине.

– Өзiң де әжеңдi жақсы көретiн шығарсың?

– Жақсы көремін.

– Келдiк пе?

– Осы.

– Қазiр.

Ол енiп кеттi. Кiшкенеден соң шықты да, қабыр-ғадағы айнаға қарап, шашын түзедi. Екi қолымен қобыратып қойды.

– Осылай ұнай ма?

– Ұнайды.

– Былай ше?

Шашын уыстап, төбесiне жинап ұстады.

– Бұлай да ұнайды.

– Өзiм?

– Өзiң де.

Ол күлдi.

– Анам күйеуге шық дейді, шыққым келмейдi.

– Әйтеуiр, бір шығу – мiндет қой.

– Әкем, керiсiнше, қарсы сияқты.

– Сен тәуiрін, дәулеттірегін тап.

– Бәрi өз сезімдерiмен әлек, ғашық екендiктерiн тәптiштеп, жүйкемді тоздырады, менің тауым шағы-лады. Кейде өзiме жаны ашитын адамды соңыма ертiп...

– Неге соңына? Қасыңа ерт...

Ол риясыз күлді.

– Қойшы сен.

– Жарайды, бөгет жасамайын, ары қарай, іркілме, айта бер.

– Ешкiм естiп көрмеген, ешқашан тауып келе ал-майтын, жылдар бойы жүзiңе телмiрiп бір жан қа-рамайтын иесіз алыс аралдарға кетiп қалғым келедi.

– Қанша уақытқа?

– Мазақ қылмашы.

– Не істейсің?

– Бейсауат қыдырып жүре беремін.

– Белгілі бір жүріс кестесі болуы керек қой.

– Бас ауған жаққа...

– Қызығамын.

– Мен де.

– Сосын...

– Сосын... “сені алып, тірі жан естімеген, адам аяғы баспаған алыс жағалаулар мен иесіз аралдарға барып, біржолата жерсінуге ниет қылғанмын^[6]”.

– Алматыда несі жаман?

– Бәрі жақсы.

– Меніңше, біз дүниежүзіндегі ең ғажайып қалада тұрамыз.

– Толық келісемін.

– Онда, неге кетіп қалғың келеді?

– Енді, армандаған соң, бір жаққа кету керек қой.

– Мысалы, Бірінші Алматыдан – Екінші Алма-тыға.

– Жоқ, керісінше, Екіншіден – Біріншіге.

– Мен темір жол бекеттерін айтып тұрмын.

– Мазақ қылмашы.

– “Кешқұрым уақ күн қызылшырайланып батып бара жатқанда, буырқана соққан теңіздің жал-жал толқынын жалаңаяқ жалдап, жағалауды бойлай, қол ұстасқан күйі жанұшыра жүгіреміз^[7]”...

– Әдемi.

– Әдемі ме?

– Қалжыңдамашы.

– Шыным.

– Сенбеймін.

– Қалай сендірсем екен.

– Кеттiк пе?

Ол айнаға тесiле қарады. Көзiмен менi iздедi. Басымды изедiм. Екеумiз керi қайттық. Үстел басына Қанат Нұрбекұлы келiп қалыпты. Айдана тоқтап, өзгерген жай-күй, жаңа қалыптасқан хал-ахуалды тез байқап, Асқаттың iргесiнен орын тепті. Мен көршi үстелден орындық алып жайғастым. Қанат көзін алмай Айдана Саматқызына телміріп, ашық қызығып, қадалып отыр. Бұл жаман әсер еттi.

– Iшемiз бе?

– Қанат ликер алған.

– Жетедi, – дедi Айдана.

Жұрт тегіс тым-тырыс.

– Данай, менi шығарып салшы.

– Кетесiң бе? – дедi Қанат.

– Иә.

– Әлi кеш емес қой.

– Бiреуге ерте шығар.

– Данай, сенiмен жеке сөйлесуге бола ма? – дедi Марат.

– Болады.

Ол менi қолтықтап, әрi алып жүрдi.

– Мен Қанатты ұрамын.

– Қайтесiң ұрып.

– Бәрiн бүлдiрдi.

– Шырықты кім бұзды, бiлмеймiн, анықтау қажет.

– Білесің, Қанат, іріткі салған тақа өзі.

– Сиқы қашты, сәні кетті, енді отырып береке таппаймыз.

– Жарайды, тарқасамыз, бірақ, бір әңгімем бар.

– Меніңше, бұл әңгімеден арамыз бұзылады.

– Екеуміздің бе?

– Жоқ, сен екеумізде бөліп-жаратын не бар.

– Ештеңе жоқ.

– Қайттық.

– Сабыр, Данай, шынымен, Айдананы сүйетiн тәрiз-дiмiн.

– Оны да мен айтуым керек пе?

– Көмектесе алмайсың ба?

– Қалай?

– Қалай болса да.

– Оны менiң бiр жақын досым жақсы көредi.

– Рас па?

– Рас.

– Онда ешқандай талас жоқ.

– Саған демалу керек.

– Татып алмаушы едiм.

– Асқат шығарып салады.

– Қолыңды әкел.

Ол қолымды қысты.

– Қанат қайтып кездессе, ұрамын.

– Тоқта, Марат.

– Тоқтадым.

– Оған тиіспеймiн деп, маған уәде бер.

– Бердім.

Марат iлгерi кетті. Айдана берi жүрiп келе жатты. Оны дамылдауға мәжбүр етiп, бетiнен сүйiп алды. Қанат көзiмен ұзатып отырған. Екеумiз тысқа шықтық. Кеудемiзге толықсып таза ауа құйылды. Бiраз аяңдап бардық та, Қабанбай батыр көшесiне көлденең түстiк. Аялдамада тұрып қалдық.

– Сен бар жерде маған да қызықты, – дедi ол.

– Маркестi оқыдың ба?

– Әлi жатыр.

– Оқы.

– Жарайды.

– Ремедиостың бейнесi жақсы кескінделген.

– Айтқаның есiмде.

– Доктороудан “Ақындардың ғұмыры” повесiн қа-рап шық.

– Не туралы?

– Тұнық сурет, мөлдір пәлсапа туындайды. Бiрақ, өзi кiтапта жазылмаған.

– Алматы жалықтырды.

– Менi ешқашан жалықтырып көрген емес.

– Ташкент ыстық.

– Кәрі Ташкентте бұйығы жатқан Шығыс бар. Сырт көзден жасырынып, мұқият қымтанып жатқан Шығыс.

– Алматыда жоқ.

– Қайран, Алматы – ашық қала.

– Орта Азия кенттері әлдеқайда жабық.

– Алматыда қазақтардың өзiндей қасиет, жылылық, меймандостық бар.

– Жақсы айтылды.

– Сенi пәтеріңе дейiн шығарып салайын.

– Жарайды.

Аялдамаға такси сырғанап келiп, тежеуiшiн босатты. Бiздiң аймаққа алып баруға келiстi де, екеумiз артқы есiктен салонға кiрдiк. Автомобиль қозғалып кетті. Салонда Witney Houston ән шырқап жатқан. Ұлы Witney Houston. Мүмкiн, ол да бақытсыз шығар. Мен өзiмдi мас болып қалдым ба деп ойладым.

ҮII тарау

Мақсұтты көк базардан тауып алдық. Ол басына ала тақиясын киген өзбек ләпкесiнiң аузында жаңғақ шағып тұрды. Үстiнде көгiлдiр рең спорт кәстөмi. Асқат Жақанұлы екеумiздi шырамытып, жылы ұшыраған күйi қарсы жүрдi. Бiз құшақтаса кеткенбiз.

– Келгендерiң жақсы болды, – дедi ол.

– Жұмыс қалай?

– Нашар.

– Сенi милицияға түсiп қалыпты деп естiдiм.

– Бiлейiн деп келдiң бе?

– Иә.

– Бiреудiң жарты миллион ақшасын тартып алған-мын.

– Қайтардың ба?

– Жоқ.

– Қайтіп шықтың?

– Түк айтпай қойдым.

– Не үшiн тартып алдың?

– Бір қара басы үшін ақшасы тым көп, жартысын халықпен бөлiсуi керек қой.

Мақсұт күлiп алды.

– Асқатқа айтып көрiп едiм, ол жақсы жұмыс бар, дедi.

– Қандай?

– Оққағарлық, – дедi Асқат.

– Пұлы көп пе?

– Айына сол жарты миллионды төлейдi.

– Ойланып көрейiн.

– Сен бiрдеңеге ұрынып қаласың, одан да қолыңнан келетiн жұмысқа тұрып алғаның дұрыс.

– Ана жолғы екi жүлікті ұстап алдым.

– Тиiстiң бе?

– Жоқ.

– Айыбына құн берген ғой.

– Иә.

– Елмира қайда?

– Сол түннен кейiн көрген емеспiн.

– Қымыз бар ма? – деді Асқат.

– Бар. Iште сатады.

Бiз баспалдақпен көтерiлiп, базардың екiншi қабатына шықтық. Қос қанатына ұзыннан-ұзақ созылып кеткен үстелдердің арғы жағына ұйғыр мен кәрiс әйелдерi тiзiлiп тұрып алыпты. Олар шулап қоя бердi. Әрбiреуi өзiнiң бұрышталған, тұздалған салаттарын жарыса мақтап, бір-бірін киіп-жарып сөйлеп, кейiн қалып жатты. Бiз қараған жоқпыз. Ілгері жүріп, шұбатылған тақталарды ортасынан қиып алдық. Осы тұстан қазақ келiншектерi кездесе бастады. Жаулығын қатты тартып, шарт түйген әйел бiздi көре сала, шыны шелектегi қымызын сапыруға кiрiстi. Мақсұт оның шелегiне үңiлiп тұрып, басын шайқады. Үшеуiмiз iлгерi жылжыдық.

– Менiкi көп пісілген, – дедi кемпiр.

Ол бас орамалын шекесіне байлап, маңдайына түйіп алыпты. Ағаш тостағанмен қымыз ұсынды. Тостағанның шеті кетілген екен. Бояуы сынып, жарыла бастаған. Мақсұт бетiне сары майы кiлкiген қымызды қолына алып, шайқап тұрды да, аузына апарды. Қымыздың қышқылтым таңсық иiсi бiзге де келiп жеттi. Мұрнымызды қытықтаған. Мақсұт тостағанды бiр деммен төңкере салды. Дәмiн тұшынып бiраз бөгелді де, тостағанды кемпiрге қайтарып берді.

– Тағы.

Ол тағы iштi.

– Тағы екi тостаған.

Асқат екеумiз бiрге iштiк. Одан кейін көк базардың Жiбек жолы көшесiне шығатын қақпасына қарай жүрдiк. Қақпаның бергi қапталында, биiк маңғалда кәуап қақталып жатқан. Бiз тақап келгенде, дайыны болмай қалды да – iргедегi ағаштан соққан дүкендi тамашалауға бардық. Ел іздеген затын шағын терезесiнен алады екен. Бiз француз галстуктарын, түрiк джинсы пиджактарын, кеңес және шетел опа-далаптарын көрдiк. “Skol” және “Holsten” сыралары, қораптағы шоколадтар, түрлi дәрi-дәрмектер қаптап тұр. Қайта айналып келсек, кәуап даяр болыпты. Өзбек жiгiтi бiзге алты талын ұсынды. Бiз оған сірке суын сеуіп, туралған пиязды iстiктiң ұшымен түйреп алдық та, қуырылған етпен қосып жедiк. Кәуап дәмдi екен.

Жеп болған соң, iстiктердi өзбекке қайтарып бердік те, базарды аралауға бет алдық. Баспалдаққа жетiп қалғанда, Мақсұтқа сұры қашқан жас әйел қарсы жолықты. Ол жылаған секiлдi. Түрi бозарып кетiптi.

– Олар келдi.

– Бәрі ме?

– Иә.

– Мен туралы айтқан жоқсың ба?

– Айтқан жоқпын.

– Онда әзiр кете қоймас.

– Тауарымды ақтарып жатыр.

– Данай, төбелесемiз бе?

– Төбелесейік.

– Асқат ше?

– Төбелесуге болады.

– Кеттiк.

Әйел бiздi бастап жүрдi. Баспалдақпен төмен түсiп, оң жағымызға бұрылдық та, енді қызған картоп саудасынан асып барып, киiм-кешек сатылатын ләпкелерге қарай маңдай түзедiк. Жеделдете басқан бойы жүк сақтайтын қоймаларға келіп кірдік. Бiреуiнiң есiгi шалқасынан ашылған. Әйел бiздi сонда ертiп әкелдi. Табалдырықта тұрған қаба сақал ер адамды алыс-тан аңғарып, іштей бекіп, қарсы жүрдік, қос серігі жүктердiң орауын жазып, ақтарып жатыр. Мақсұт таяған бетте оң аяғын ілгері сырғыта, қолын түйіп, құлаштап соғып жiбердi. Қаба сақал омақаса құлады. Орнынан көтерiлiп, жүресінен отырды. Сосын бетiн ұстады. Мақсұт тұмсығынан бiр тептi. Қайыра құлап түсті де, біршама жатып, қайтадан көтерiлiп келе жатты. Аузынан қан көрiндi. Мен оны аядым. Екеу жүк ақтарып жатқан қалпы сiлейiп қалыпты. Соққыдан талықсып, мәңгіріп отырған ер адам көзiмен жер шұқылады.

– Ендi келмеңдер, – дедi Мақсұт.

Мақсұт есiктi нұсқады. Екеу қаба сақалға тұруға жәрдем бердi де, үшеуi есiкке жетiп, сүмірейген күйі далаға беттеді.

– Ендi келмейдi, – дедi Мақсұт.

Әйел үнсiз тұрды.

– Олар кiмнiң жiгiттерi екенiн бiлемiн.

– Өзiне де ескертсеңшi.

– Ескертейiн.

Бiз тысқа шыққанбыз.

– Базардан не әперейiн? – дедi Мақсұт.

– Ештеңе.

– Ылғи осылай дейсің.

– Мұндайға үйренбегенмiн. Мен үшiн бiреудi жәбiр-леп қайтесiң.

– Неге?

– Зорлық-зомбылық жасайтын болсам, жаза алмай қалар едiм.

– Бәрiбiр ғой.

– Бәрiбiр емес. Жазу үшiн арың таза болуы қажет.

– Ақындар қызық,– дедi Мақсұт.

Бiз ләпкелердi аралап кеткенбiз. Ернiн баттас-тыра бояп алған бiр әйел ақ және қызыл түстi шұлықтарды көрсеттi. Ол бағасын түсiрмекші болды. Кеудесіне төсбелгілерін саусылдатып тағып алған кәрi шал кездестi. Кеңес дәуiрiнiң қайраткерлерi мен жазушыларының кiтаптарын сатып отыр. Бәрі оның ләпкесiне тоқтамай өтiп жатты. Бiз Брежнев баяндамалары топтамасын көрдік, тақтаның қалтарысынан бей-берекет шашылған Сталин томдарын байқадық, қария үстел бетіне Шагинян өлеңдерінің жинағын, Горькийдiң “Ана” романын, Энгельстiң “Анти-Дюринг” шығармасын, Горбачевтiң сәуiр Пленумындағы сөзiн қаз-қатар тізіп жайып тастаған. Орденді шал ескiрген қызыл бомази көйлек үстінен көнетоз кәстөм киiптi, жоғарғы түймесi жоқ, жеңдерi қырқылған. Бiз көз жүгiртiп өте шықтық. Қара жейделі жас жiгiт “жұпар иiсті сабын керек емес пе” деп сұрады. Басымызды шайқадық. Америка долларын сатып аламын деп жазылған қағаздарды оқыдық. Ресей ақшаларын Кеңес ақшаларына пайыздық өсiммен айырбастайтындар ұшырасты. Ләпкелер аяқталған тұста бiз қол алыстық.

– Жоғалып кетпе,– дедi Мақсұт.

– Жұмыс жөнiнде тезiрек хабарлас, – дедi Асқат.

– Иә.

– Жуырда Ұлттық университетте бокстан жарыс өтедi.

– Келемiн.

– Барлық оқу орындарының боксшылары қаты-сады.

– Қапшағайға барайық та.

– Барайық.

– Су әлi жылымаған шығар.

– Екi аптадан кейiн бабына келеді.

– Жарайды.

– Анар не бiтiрiп жүр?

– “Меруертке” келiп тұрады.

– Оны танитындарда есеп жоқ.

– Ақымақ қыз, – дедi Мақсұт.

– Қазiр бәрi ақымақ.

– Бiр күнi күйеуге шыққым келедi деп айтады.

– Кiмге?

– Бiлмеймiн.

– Саған деген жоқ па?

– Жоқ. Үнемі түнде қасыңда бiреу болғаны жаман емес қой дейдi.

– Сол үшiн ғана дей ме?

– Солай үшін ғана дейді.

– Ақымақ екен.

– Сен телефон соқ.

– Осында жиi боласың ба?

– Иә.

– Жұмыс жайында ойлан.

– Өзiм де кейде келешегiмнен қорқып кетемiн.

– Неғып?

– Өйткенi, аласапыран, жанталас өмірден кейін тiрлiгiмнің не болары белгiсiз.

– Достарыңа байланысты, – дедi Асқат.

– Әрине.

Бiз құшақтасып қоштастық. Мақсұт ләпкелер жаққа кеттi де, Асқат екеуiмiз мана кәуап жеген бұрыштағы қақпаға қарай қадам бастық.

ҮIII тарау

Асқат Жақанұлы маған қос шингартты бердi. Мен қолыма киiп алдым да, iлiнiп тұрған былғары қапшықты екi дүркiн ұрып өттiм. Былғары қапшық әлсiз шайқалып кетті. Сол жұдырығым тағы екi мәрте періп қалды, iле-шала оң қолым барып тидi.

– Мында соқ, – дедi Асқат.

Екi қолына арнайы былғарыдан тiгiлген екi ауыр қолғап киiп алыпты.

– Әуелi күш салмай, екпiнді ғана шақта.

Мен төпелей бастадым. Шингарттар серпіліп барып, ауыр қолғаптарға тырс-тырс тиедi. Серпінім қатты, пәрменім бар. Асқат қолдарының деңгейiн шұғыл ауыс-тырып, жоғары көтерiп әкеттi. Қатарынан бірнеше соққы жiбердiм. Межелi нысаналар ылдиға түсiп кеткенде, қапелiмде шингарттар апыл-ғұпыл көкте адаса берiп, аңырып бағытын кеш түзеді, сөйтіп, бастапқы қарқынынан жаңылысып қалды.

– Жағдай қалт өзгерсе, сен де не iстеу қажеттiгiн лезде байыптауға тырыс.

Асқат ауыр қолғаптарын шешiп, еденге лақтыра салды да, жұдырығын түйiп, боксшының тұрысына бейiмделе қалды. Ол асқабақтың үлкендiгiндей қапшықты шайқап жiберді. Берi құлап келе жатқанда, оң қолымен самайын қорғап, солға сырғып кеттi де, жылдам айналып, жұдырығымен сол қанатына хук тастады. Шынтақ иықтан биiк деңгейде қазықталып, хуктың басы төмен сорғалап, сырттан жедел ұрған қалпында қапшықты бүйiрден былш еткiздi. Сол қолымен дәлдеп тiк соғып жіберді де, соққы қарауылына дарыған заматта жылдам артқа шегiндi.

– Осылай.

Сосын, ол ауыр қолғаптарды маған қайыра тосып тұрған. Сол жұдырығым түйiп жiбердi, ізін ала оң қолым тiктелдi де, қайтадан сол қолым солқ еткiзді. Асқат ауыр қолғаптарды бұра қойыпты. Шабуылды қорытындылай, сол тұсыма хук жұмсадым.

– Қайтала.

Мен тағы қайталадым.

– Ендi, жалтаруды үйрен.

Ол соққыны қарша бората бастады, кейбірі көздеген жеріне дөп тиіп жатыр.

– Шалт қимылда.

Асқат жөпелдемеде апперкот жасады. Иегiмнiң ұшынан сүйкеп жiбердi. Соққы әлсiз болды. Бiрақ, жақ сүйегім батпан жұдырықтың салмағын сезiп қалды.

– Басыңды алыстат.

Апперкот қайта соқты. Үлгерген жоқпын.

– Тез шалқайт.

Өзi шалт шалқайып, қалай екенiн көрсеттi.

– Дайындал.

Бұл жолы апперкот қатты тиiп, әрi ұшып түстiм.

– Менiкi дұрыс емес, – дедi ол.

– Ештеңе етпейдi.

Үстiмдi қақтым да, шингарттарды қыса түсiп, соққыларды қарсы алуға даярландым. Сол қолы берi ұмтылды, жеңiл жылжып қашып кеттiм, келесi мәрте алданып, айдалаға қаңғып қайтты. Шалғайдан қағып түсуге оқталған соққы қырымнан келе жатқан. Сүңгiп кетiп, оң жақ бауырынан шыққанмын. Сол кезде апперкот ұрды. Қорғанысқа жолықпай, биiктеп барып, тура соғылды. Кейiн қарай ысырып жiберді.

– Қатты болды ма?

– Жоқ.

– Әлi де осылай жаттығу керек.

Осылай жалтарып, әлденеше рет жаттықтық.

– Болар.

Ол маңдайынан сырғып, көзіне құйылған тамшы тердi сүртiп тастады да, қолдарын салбырата, төмен еңкейдi.

– Жетедi.

Бойын түзеп, залдың шығар есiгiне бет алды. Мен соңынан ердiм. Екеумiз дәлiзге шыққанбыз.

– Душ iстей ме?

– Iстейдi.

Баспалдақпен жоғары өрледiк. Бесiншi қабатқа көтерiлдiк те, Нұрлыбек Асқарұлының бөлмесiне келдiк. Ол төсекте Джек Лондонды оқып жатты. Кiтапты жанына қойып, орнынан тұрды да, қолын ұсынды. Бiз жылы амандастық.

– Асқат душқа түсiп алсын.

– Түсiп алсын.

– Тез қабылдап шығамын, – дедi Асқат.

Нұрлыбек душтың шамын жақты. Қайтып келді.

– Осы сенбi Асқаттың дипломын жуамыз.

– Барамын.

– “Шалқар” кафесiнде отырамыз.

– Мiндеттi түрде кел, – дедi Асқат.

Асқат шешiндi де, душқа кеттi. Нұрлыбек төрге барып, магнитофонды тоққа қосты. Гитараның сүйемелдеуiмен Андрей Макаревич ән шырқай бас-тады. Нұрлыбек терезеден сыртқа көз салды. Тыста жаңбыр себезгiлеп тұрған. Күн бұлыңғыр, таңғы тұман толық сейiле қоймапты. Әредiк шатырдан үзiлiп түскен тамшылардың жақтауды ұрып құлаған қаңылтақ дыбысы келедi. Қапылыс Андрей Макаревичтің дауысы шарықтап, күбірлеген жауын шуылы естiлмей кетті. Нұрлыбек сол тесiлiп тұрған қалпы. Әуез қуаты азая бастады. Азая келiп, құмыға берді де, сап тыйылды. Тамшылар дүбірі қайыра естiлiп жатты. Мен төсекке барып отырдым. Ол маған бұрылды.

– Мәскеуге тартып кетсек қайтедi?

– Жай ма?

– Қыдырып.

– Уақытым тығыз.

– Маған барып келу керек сияқты.

– Бұл ештеңе өзгертпейдi.

– Басқа не iстей аламын?

– Бизнеспен айналыс.

– Мұндай көңiл-күймен бiрдеңе жасау мүмкiн бе?

– Қайғы сұлудың қойнында қалады.

– Болмайды.

– Ендеше, оны ешқашан есіңе алма.

– Егер бұл қолымнан келмесе ше.

– Герман Гессе кез келген әйелге үйренiсiп кетуге болады дейдi.

– Жазушыларға сенбеймiн.

– Оқығанда, сенесiң.

– Оқығанда ғана.

Жаңбыр шуылы құлаққа анық шалынады. Дала мелдектеп жатыр. Асфальт үстi дамылсыз аққан жылғаларға толы. Еңсенi езiп, көңiлге мұң әкеледi.

– Макаревич бiттi ме?

– Соңы болатын.

– “Қар астында қалған ән” композициясы бар ма?

– Бар.

– Қояйық.

– Қазiр.

Ол таспаны аударып қойды. Бiз не таразылай аламыз. Қар астындағы ән. Мұң айналсоқтап кетер емес. Сонырқалап – соны ой өрісін, таза ождан сыйлаймын дейдi. Еркіме мүлдем тұтқындалып, менiмен бiрге бақытыңды тауып аласың дейдi. Қар астындағы ән. Сары күзде сары уайым болып келiп едi, қыс жеткенде, қар астында қалып қойыпты. Ән – соныкi. Шырқап жатқан кестелі, өрнекті адасқақ саз. Белгісіз да-

уыс, беймәлім үн, қар астынан, бекіген қасат қардың көбесін сөгіп, күңіреніп, дүркіреп омыраулап бұзып шыққан жылқыдай – ағызып, сорғалап келе жатқан әуен, ырғақ. Қар астындағы ән.

– Сенi түсiндiм, – дедi Нұрлыбек.

– Ол, сенiң өз ойың, – дедiм.

– Үнемi сағынып жүремiн.

– Сағыныш деген жақсы ғой.

– Мен ғана емес, құсалылар – қара орман тәрізді.

– Мүмкiн.

– Оны көп жұрт сағынады.

Есiктi ашып, бөлмеге Асқат Жақанұлы кiрдi.

– Түсесiң бе?

– Иә.

Мен душқа кеттiм. Iшiнен бекiтiп алдым да, ыстық суды ағыттым. Әуелi салқын болды. Жылына бастады. Ысып, ыстық тасығанда, суық судың бұрандасын ашып, араластырып қойдым. Душ бөлмесi иран бағындай құлпырмалы, майда қоңыр, жайма-шуақ. Төбеңнен аққан себезгі судан да рақат табуға болады. Саған ештеңе қажет емес. Шашырап құйылған су денемдi тұтас шайып, ағып кетiп жатыр. Бақыт дегенiмiз абсолюттiк қажеттiлiктен құтылу шығар. Әлде, керісінше, оны ақырындап мойындау ма. Маған бақыт қажет емес тәрiздi. Бiрақ, бұл сағым сияқты дүние. Қас-қағым сәтті бақытқа балауға бола ма екен. Бақыт – көңілден ешқашан кетпейтін, жақсы қуаныштан айнымайтын мереке. Ол – махаббат, жастық шақ және кiтаптар ғана. Екi бұранданы жа-

уып, босаға жаққа таман өттiм де, сүлгiнi алып, мұқият сүртiндiм. Содан кейiн самарқау қалпымда киiнiп, бөлме табалдырығынан аттадым. Макаревич гитара тартып жатты. Оған қоса сырттан толассыз жауған жаңбырдың әлсiз шуылы естiлді. Нұрлыбек тағы терезеге қадалып қалыпты. Асқат шай қамдауға кірісті.

– Өмiрдің алдамшы екенiн бiлгенiмде, ешқашан тумас едiм.

– Қиып кетуге болады, – дедi Асқат.

– Ендi өмiрдi осы күйiнде қалдырып, мәңгілік тас-тап кету мүмкiн емес.

Нұрбек Асқарұлы тосын уәж байлады.

 

IХ тарау

Барлас Манашұлы мен Надира Жарасқызы Никольский шiркеуiнiң алдынан ұшырасты. Олар базар аралап шыққанға ұқсайды. Мен қарсы жолықтым. Біз қол беріп амандастық. Екеуі күлiмсiреп тұр .

– Бiз Шымкентке барып келдiк, – дедi Надира.

– Болары болып...

– Иә, бояуы сiңiп қойды, дедiк.

– Барлас Түркiстанға жалғыз кеткен еді, қайта-рында жолай бiздiң үйге ат басын тiредi.

– Оң шешкен екен.

– Өзiң қайда жиналдың?

– Уақыттарың бар ма?

– Бар.

– Кафеде Асқат Жақанұлы дипломын жуады.

– Барайық, – дедi Надира.

Үшеумiз такси ұстадық та, Байтұрсынұлы көшесiмен атқан оқтай зымырап, Төле би көшесiнiң қиылысынан солға бұрылдық. Такси доңғалақтарын түзеп алып, асфальты жаңа төселген күре жолмен зырлап кетті. Салонға Элтон Джонның “Құрбандыққа шалу” әуезi баяу тарады. Көңілімізді елтіткен әншінің дауысы жағымды естiлiп жатыр. Бiз ән әсерiмен алабөтен толқып отырдық. Машина әлi заулап келедi. Тамылжыған әуен ағылшын тiлiнде төгіліп, баршамызды әлдиге бөлеп әкетiп барады. Данышпан Элтон Джон. “Алтын айдар” кафесi соңымызда қалып, жол жиегiндегi ағаштарға жасырына бердi. Жароков көшесiн қиып өттiк. Шақырымға жуық жердi еңсерiп барып, Гагарин даңғылына ілінісімен, сол қапталымызға бағытымызды өзгерттiк. Даңғылдың кең арнасына жайлап түсiп алған соң, автомобиль құстай ұшты. Түрлi машиналардың арасынан тұмсығын тығып өзiне болмашы орын ойып ала қояды да, қақ тiлiп, ортасына сынадай қағылады. Жамбыл көшесiне жетіп, оңға бұрылған көлігіміз қайта жылдамдығын үдетті, соңсоң Розыбакиев көрінгенде, үдере жүрген жүрісін іркіп, үлкен үйдiң іргесіне тұмсығын сұғып барып тоқтады. Бiрiншi қабаттың маңдайында “Шалқар” деп жазылған iрi әрiптер тiзiлiп тұрды. Бiз автомобильден шықтық. Байыған күн батыс көкжиекте шұғыласын жан-жағына шашқан мезгіл. Таксиге сұраған ақысына қосып үстінен тағы ақша бердiм. Шопыр риза болып қалды. Үшеумiз тас баспалдақпен жоғары өрлеп, кафенiң кiрер аузына тақадық. Iшке енгенде, сол қанатымызда бір топ жас үстел басында ән шырқап отырды. Төрден галстук тағып, кәстөм-шалбар киген Асқат Жақанұлы көзiме шалынды. Мені байқаған оның жүзіне күлкі үйірілді. Езуіне күлкi ұялаған қалпы орнынан тұрып, маған қарсы жүрдi. Жолда қалт тоқтап, шулаған жұртқа әлпетiн бұрды.

– Данай Байқуаныш, – дедi жиналған қауымға таныстырып.

Ел қайта шулады. Ол менi қарулы бiлектерiмен қапсырып, төсiне басты да, Барласты байқап, оны құшақтауға беттедi. Барласты сүйiп жатқанда Надира сыпайы жымиып тұрды. Үшеумiздi төрге қарай оздырып жiберген Асқат өз орнына келiп, тiзе бүктi. Асаба меймандардың орта тұсынан көтерiлдi. Ол қолын шапалақтап, халықтың назарын өзiне аударды.

– Қонақтар, қатарымыз көбейе түстi.

Өзі қызып алыпты.

– Асқаттың бiр үзiм нанды тең бөлiп жейтiн досы – Данай Байқуаныш, Барлас Манашұлы, одан ары – Надира Жарасқызы.

Бәрiмiз бас изедiк.

– Әрине, Асқаттың достарын бүгінгі бір кеште түгендеп шығу әсте мүмкін емес.

Нұрғали Барлас екеумiзге джин толтырып берген. Бiз әлсiз соғыстырып жiбердiк те, төңкерiп тастадық. Кеудеме жылдам тараған джин көкірек тұсымды жылыта бастаған. Шанышқыны алып, қаймаққа бұлғанған қияр салатына түйреп, жеуге кiрiстiм.

– Осы бір тамаша жiгiт Данай болады, – дедi асаба.

Жұрт қол шапалақтады.

– Сөз кезегi соныкi.

Маған бiреу джин құйып қойған. Үстелдiң қарсы бетінен таныс жүз жылы ұшырады. Ол сүйкiмдi күлiп отыр. Одан берi Нұрлыбек Асқарұлы жайғасқан. Ша-қырған Асқаттың өзi болуы керек. Менiң тост айтқым келген жоқ. Орнымнан түрегелдiм де, Асқатқа:

– Өзiңе тiлер тiлегiң үшiн, – дедiм.

Үстел басындағылар тегіс қозғалып кетiптi. Бiр-бiрiне ыдыстарын ұмсынып барады. Айдана Саматқызы рюмкасын маған көрсете көтердi де, ептеп қана iштi. Артынан сыпайы езу тартты. Джин мөлдiреген фужердi тастап жiбердiм. Тамағымды қырнай өтіп, жылу таратып жатқаны сезiлдi. Әрқайсымызға пештен жаңа шыққан лангет көлденең тартылды. Жапырақтай туралып, қабарта пiсiрiлген картоп, өсiмдiк майына қуырылған сиыр етi және тәрелкенің бiр шетiне үйiле салынған қырыққабат. Шанышқыны сол қолыма ұстап, оң қолыма қалайы пышақты алып, лангеттi ұсақтап, жеуге ынта қойдым. Жапырақталған картоп дәмді екен, астын күйдiрмей жақсы пісіріпті. Дастарқанға қалбырдағы ағылшын сыралары топ-тобымен ағыла бастады. Алдыма келiп, байыз тапқан бiреуiн алдым да, қаңылтыр аузын бері жұлқып, пышылдата ашып жiбердім. Оймақтай ғана ойық пайда болды. Кенересiне ернiмдi тигiзiп, жұтып едiм, салқын да қышқыл сыра жанымды жадыратып, бойымды сергітіп, ләззатты бір күй кештірді.

Квартет ойнауға кiрiсiптi. Ионикада отырған ер кiсi әндi өзi шырқады. Бұл бозбала уағында бiздiң әкелерiмiз тыңдаған, шырқаған, билеген “Beatles”-дiң әркiмге таныс “Yesterday” әуезi едi. Үстелдiң аяқ тұсы орындарынан тұрып, бiр-бiрiн жетелеген бойы квартет жаққа бет алды. Олар аялдай қалып, қос-қостан қақ жарыла, билеуге көштi. Төргi жақ та түрегелiп жатыр. Асқат Жақанұлы Ардақ Сабырқызын қолтықтап, фойеге қарай жүрдi. Сәуле Жанатқызы орындықта темекi шегiп, ой тұңғиығына батып кетiптi. Мен көп боксшыларды көрiп отырдым. Нұрмұхамбет Асанұлы, Қайрат Дарқанұлы, Әбiш Қайырбекұлы, Марат Қасымұлы. Бәрі бiр бұрышта үйiрiлiп, билеген жұртқа көз қиықтарымен сипай қарап, оқшау әңгiме-дүкен құрып отыр. Құрмет Игiлiкұлы Батырбек Досжанұлымен құшақтасып алып, төргi бұрышта қазақ әндерiн шырқауға көшкен. Екеуi де масайып қалған ба, ауық-ауық бір-бірін құшақтап, беттерінен сүйісіп қояды. Құрмет таланты бар тәуiр балуан, еркiн күрестен Қарағанды аймағында едәуiр аты шыққан жігіт. Қыз-келіншекке жаны құмар, әсемпаз сақи ділмар шешен. Квартет әуезiн аяқтады. Сәл үзiлiстен соң, “Doctor Alban” тобының сазы қалықтады.

– Билеймiз бе? – дедi Надира.

– Данай, бiр фужер коньякқа қалайсың?

– Маған джин, – дедiм.

Ол маған джин толтырды да, өзiне “Наполеоннан” құйды. Екеумiз шыныларды ақырын соғыстырып қалдық та, төңкере салдық. Джин өңешiмдi жыртып өткендей болды да, денеме жылу таратты. Төңiрек түрлене бастапты. Бiз үстел басынан ұзап, ортаға бардық. Квартет басқа сазды ойнап, баяу екпiнге салды. Фил Коллинз. Қамырықты Фил Коллинз. Тамылжыған саз әсерге бөлеп, фойені қоралай тұрдық. Барлас Манашұлы Надирамен билей жөнелдi. Мен Сәуле Жанатқызын биге шақырдым. Сұңғақ бойлы, вальске сұңғыла, орысшаға жетік, бірақ қазақшасы нашар, жүзінен күлкі кетпейтін ол – Қарағанды қаласының тумасы едi. Ардақ Сабырқызы екеуi Арқадағы университетте оқып жүрiп танысады, кейін келе жақын араласып кетедi де, сыйлас, сырлас дос-жар атанады. Сәуле ана тiлiн бiлмегенге ұялып жүретiн. Ол бiлегiмен мойнымнан орады да, жылы күлiмсiредi.

– Қашан келдiңдер? – дедiм.

– Кеше.

– Диплом жазылды ғой.

– Қорғап та тастадық.

– Қайда барасың?

– Алматыға.

– Маған әлi бiр жыл бар.

– Жадымда.

– Былтыр қызықты болатын.

– Биыл бiртүрлi көңiлсiз.

– Биыл да қызықты.

– Сен мен туралы ойладың ба?

– Жоқ.

– Неге?

– Бiреу жайлы еске алмауға тырысамын.

– Дұрыс.

– Маған жазу ұнайды, шығарманы жазып бiткен соң, бар нәрсені ұмытуға күш саламын.

– Жадысыз ғұмыр кешу мүмкiн бе?

– Кейде ештеңеге көңіл аудармауға талпынсам да, әрдайым бiрдеңенi ойлап жүргендей күйге ұшырай-мын.

– Не хақында?

– Бiлмеймiн.

– Бiз туралы роман жазып жатыр деп естiдiм.

– Иә.

– Өзiңдi қинап қайтесiң, роман да жазбай-ақ қой, ештеңеге де ұмтылма, ешкiмдi де таңғалдырма.

– Меніңше, адам өмiрiнiң мағынасы – өнерде.

Ән мана үзiлген. Сәуле қолын түсiрiп, маған көзiн салып тұрды.

– Көп iзденiстен соң, мағына сол мағынаны iздеуге айналады. Оның жұмбағын тек өнер арқылы ғана шешпекпiз.

– Пәлсапа ше?

– Ол да – өнер. Адам баласының кем-кетігін толтырып, ұлылығын паш етіп, жалғыздығына серік, ақыл-ойына өлшем болатын өнері.

Қайта ән шырқалды да, Марат Қасымұлы Сәулемен билеуге рұқсат сұрады. Екеуi фойенiң ортасына қарай теңселе сырғып, құшақтасып, шыр көбелек айнала жөнелдi. Олар оқта-текте сүйiсiп қалып жүрдi. Мен үстелге қайтып келдiм. Нұрғали Ысқақұлы рюмкаға джиннан толтырып бердi.

Адам, шынында, мүсәпiр. Табынып жүргендерiн бiр күнi табанына таптайды да, даттап жүргендерiн аяқастынан басына көтередi. Қызанақ салатынан түйреп, жей бастадым. Христоспен де, аләйһис сәләм, Мұхаммедпен де, салла(А)ллаһу аләйһи уә сәлләм, алысқан адамзат ұрпағы. Қызылдың дәуірі жүріп тұрған заманда, Құдайды жоққа шығарған сол ұрпақ қазiр Аллаһқа иман келтіріп, төңірегін қанағат-сабырға шақырып, тәубесiне түсті. Бүгін таспиғын қолынан тас-тамай, санамалай беретiн қорғансыз шалдарға айналды. Қорыққанынан ба, торыққанынан ба. Бірақ, оларды енді ешкiм қорғамайды. Тәңір де, қайшылыққа толы қоғамды таңдап алған олардың немерелерi де.

Мен тысқа шықтым. Суық ауа бет-жүзімді жуып, денемдi тоңазытып, бойыма сергектiк ала келдi. Қиял топшылап жетпейтiн шексiз ғарышта, адам қол соза алмайтын зеңгір көкте мұңлы жұлдыздар қалтырап жанып тұр. Төбедегі аспан өзiне тартып алып кете беретiн түбi жоқ қара қуыс сияқты. Соны шарықта қақ бөліп шалқасынан Құс жолы жатыр. Адам мен сана шексіз ғаламда екі бөлек адасып жүргенде, түйсік пен ойды қауыштырған алабөтен Құс жолы жатыр. Жаурай бастасам да, сауық құрған елге шыныдан телміріп көз салдым. Аспан да адамның келбетi тәрізді қарауытады. Көкжиектер арасына шымылдықтай тартылған аспан, шынымен, көпті көрген қарияның қатпарлы жүзiнен аумай қалыпты. Мүмкiн, осы дидардың қағаберіс, бұқпа жер, ықтырма қалқасында ұлы жаратылысты пайымдайтын кең-байтақ алып сана жайылып, созылып, шалқып жата ма екен. Көз алдымда қартайған әжемнiң бейнесi елестедi.

Мен кафеге қайыра кiрдiм. Бәрi “Duran-Duran” тобының әуезiмен ерiншек айналып, ақырын билеп жүрген. Құрмет Игiлiкұлы үстел басында отыр. Оған Батырбек Досжанұлы келе жатты. Қолында “Семелт Ризлинг” шарабы бар. Ол дастарқанға жақындап келді де, шөлмектi екі-үш шайқап жiберiп, пышақпен аузын ашты. Қос фужерді шайып, өзiне таман жылжытып қойды. Ернеуінен асқанша шүпiлдеттi. Құрмет оған немқұрайды қарады. Шүпiлдетiп болған соң, екi шанышқыны сиыр етiне түйредi де, бiреуiн Құрметке ұсынды. Екеуi тартып жiбердi. Мен қастарына келiп, тiзе бүктiм. Айдана Саматқызы көрiндi. Ол фойеден берi қарай әдемi баса жүрдi. Етегi тар, шолақ көйлегі жүріп келе жатқанда, қайта-қайта жоғары түріліп кетеді, сол кезде аппақ саны жарқ етіп ашылып көзге түсiп қала береді. Айдана етегiн екi-үш мәрте төмен тартқылап, тәртіпке келтіріп түзеп қойған. Тақап келді де, жанымдағы бос орындыққа жайғасты. Кiшкене қызғылт сөмкесiн ашып, темекі қорабын шығарды, сосын ішінен бiр талын алды. Мен шақпақ тұтатып, жалынын тостым. Аузынан бұрқ етiп түтiн шықты.

– Сен Сәуле Жанатқызын бiлесiң бе?

– Иә.

– Араларыңда не болып еді?

– Ештеңе.

– Ол сенi сүйедi.

– Маған ол ұнамайды.

– Жақсы қыз.

– Бiлемiн.

– Басқамен билеп жүрiп, саған көз тастап қояды.

– Саған айтты ма?

– Өзiм сұрадым.

– Не дейдi?

– Мұндай сымбатпен өзгенi жақсы көру мүмкiн емес дейдi.

– Сұлуда махаббат болмайды дегенi ме?

– Иә.

– Жаңсақ пікір.

– Сыра iшемiз бе?

– Iшейiк.

Үстелден “Skol” сырасын алып, Айданаға ашып бердiм. Ол біршама жұтты да, қалбырды қолына ұстаған күйi маған жанарын тiктi.

– Билесек қайтедi.

– Болады.

– Сен маған iлесiп биле.

– Жарайды.

Оның саусақтарын алақаныма қысып, фойеге қарай қозғалдым. Екеуiмiз Фредди Меркьюри сазына елтіп, ырғалып, ақырын билей жөнелдiк. Ол көздерiн жұмды. Екi айналым жасай берiп, қайыра ашты да, бiлектерiн мойныма асып, құшақтай түстi. Бiз төрт адым әрi кетiп, қаздай қалқып қайтадан төрт адым берi жүзiп, ширақ қимыл-қозғалыспен жұрт назарын өзiмiзге аударып әкеттiк. Айдана күлiп жiбердi. Күлiп, толықсып бара жатып, ай қабақ алтын кiрпiктерiн айқастырды. Нәшті әуез әлдилеп, абайлап тербетiп, құлаққа жылы тиіп жатыр. Ән бебеулеп, үзілдіріп барып, сорғалап, ылдилай бердi де, екеумiз фойенiң арғы шетiне шыққанда, қайырылып, қапылыста қалт тынды. Бiз квартет адамдарына қарадық. Композицияны орындаған басқа топ тәрізді. Жоқ, магнитофон қосылыпты. Айдананы ертiп дастарқанға келдiм, екi бокалдағы алмұрт шырынын екеумiз дем алмастан тауысып қойдық. Ол отыра кеттi.

– Жақсы болды ма?

– Иә.

– Бiр қарасам, қос биші жараса кетiппiз.

– Тәуiр биледің.

– Көкірегіңде не қамырық бар, әлде көңіліңді үнемі қоңылтақсытып жүретін жалғыздық па?

– “Махаббат жоқ, бақыт жоқ – бұл өмірде^[8]”.

– Сонда, қалай, тіршілік жалған, мұрат алдамшы ма?

– Мүмкін, Алапат Жарылысқа дейін де Уақыт болған шығар?

– Болған шығар, бірақ, ол не өзгертеді?

– Бәрін өзгертеді. Бақыт туралы түсінікті де, Құ-дірет жайлы ойды да.

– Ардақ Сабырқызы ше? Ұнамай ма?

– Біз санаға түйгенше, Асқат Жақанұлы меншіктеп те алыпты, сондықтан ешқандай үміт, жүзеге асуына әлдеқандай дәме жоқ.

– Жақсы көрмейсің бе?

– Ойланбаппын.

– Сен бар жерде маған да көңiлдi.

– Менің бойымда ел қызығатындай ештеңе жоқ.

– Тұлғалық бар.

– Ертең бағын ашатын дәулетім де, көңiлiн ашатын уақытым да жоқ.

– Бәрiбiр.

Ол маған тесiлiп қарады. Теріс айналдым, ағылшын тiлiнде жаңа әуездi шырқап жатқан квартет тобына көз салдым. Айдана темекiсiн тұтатып, би алаңына ұзай берді, кенет соңына жалт бұрылды.

– Барасың ба?

– Иә.

Орнымнан түрегелiп, iлгерi бастым. Екеумiз фойенің ортасына жеттiк те, shake мәнерінде ырғақ дабысына елігіп, желпініп, екi бөлек билеп кеттiк. Жұрт қамалап, тегіс теңселіп, желігіп билеуге кiрiстi. Айдана екi адым алға жылжып, оң аяғын жоғары көтере беріп, қапталына шалт қапылыс толқып, сол жағына сілтеп, тастап қалады. Мен тұра қалып, оны қайталай бастадым. Денеміз қабат толықси ырғалып, аяқ-қолдарымыз бiрге қозғалды. Ол етегi тар шолақ көйлекте оқшауырақ көрініп – көздің жауын алды. Кенет қалт тоқтады, аздап маңғаз, керенау иiлiп, етегiн төмен тартып, санын жауып қойды. Сосын қайтадан ырғақты қимылына көшті. Ендi аяқтарын алшақ қойып тұра қалыпты. Екi қолын екi жағына ербеңдете, қос иығын толқынға айналдырып әкете берді. Мұнысы әдемi шықты. Түгел қоршай қарап тұрды. Ән тамамдалғанда, Айдана етегiн түзеп алды да, үстелге беттеді. Оған Нұрғали Ысқақұлы сусын құйды. Жұта салған ол – берi жылжыды. Оның бойы биiк едi, аяғы оқтаудай түзу әрi сондай әдемі болатын. Ол жайқақтап басып келе жатты, үстiне кигенi – жүрiсiн қиындатқан етегi қысқа тар көйлек, екі жақ қапталынан ұқыптап тіліп, әдіп жүргізіп тастапты.

Жаныма келді де, иығыма қолын қойып, квартетке зер салды. Квартет енді үнсіз отыр. Магнитофон қосылып, “London Beat” тобының “I Have Been Thinking About You” күрделi сазы кафе iшiн жаңғырықтыра тарады. Бiз билеп кеткенбiз. Босағадан қызыл кәстөм, ақ шалбар киген Қанат Нұрбекұлы көрiндi. Ол қасына жалбыр шашты сары қыз ертiп келе жатты. Сары қыз көк лосинаға жарастырып етегi жалбыраған, бірнеше тұсынан ұзына бойы қиылған кең көйлек іліп алыпты. Бәлкiм, Қанат оны “Театральное” кафесiнiң маңынан тапты ма екен, әлде “Аққудан” кездестірді ме, – түсініксіз, тіпті, оның қызға көңіл бөлетін түрі де жоқ, құрбысына әлдеқалай немқұрайды. “Scorpions” тобының “Wind Of Change” әні шырқалып кетті де, бiреу жарты жолдан әлгi қызды қағып алып, үйіріп, шыр көбелек дөңгелетіп, фойеге шығарып, топталған бозбала, бойжеткендерден әрi асып кете барды. Қанат Нұрбекұлы бiзге тақады.

– Армысың, Айдана.

– Қайда жоғалып кеттiң?

– Қызық болды.

– “Льдинка” кафесiнде танысым кезiгiп қалды.

– Содан кейiн iшiп алдыңдар.

– Иә.

– Өзi қайда?

– Баратын жерi бар екен.

– Мынау кiм?

– Соның қызы.

– Данай екеумiз де көңiлсiз емеспiз.

– Иә, байқадым.

– Нұрлыбек те – осында.

Нұрлыбек сәл масайған. Қанат Нұрбекұлымен есендесіп, Айданаға қолын ұсынып, би алаңына маңдай түзедi. Олар едәуiр алыстап барып фойеге иек асты да, билей жөнелді.

– Мен оны ұмыта алар емеспiн.

– Кешір, араласқым келмейдi.

– Оған түсiндiре аласың ба?

– Жоқ.

– “Льдинка” кафесiнде отырып, соны ойладым.

– Сезiмiңдi түсiнемiн.

– Әдемiлiк не үшiн қажет?

– Бiлмеймiн.

– Жанды қауметті бекер қинайды.

– Қызғанады, содан.

– Рас, жалғыз өзi мәңгілік иемдене алмайтыны қинайды.

– Мүмкiн.

– Мен оны ұмыта алар емеспiн.

– Iшесiң бе?

– Виски.

Бiз дастарқаннан виски iштiк те, би алаңына қайтып келдiк. Айдана Саматқызы Марат Қасымұлының құшағында билеп жүрдi. Нұрлыбек қайтадан жоқ болып кетiптi. Тыста жүрген шығар. Көңілім жадырап, жаным кешті алабөтен ұнатып, жақсы бола бас-тады. Ғұмыр кешкен қандай ғажап. Бәрi мені суық, сезімнен жұрдай, махаббатқа сенбейді деп ойлайды. Олар қатты қателеседi. Асқат Жақанұлы қарсы келе жатыр. Қасыма жеттi де, иығымнан қақты.

– Мен қалай жұдырықтасамын? – дедiм.

– Күштi.

– Әрбiр адам Майк Тайсон бола алады.

– Әрине, – дедi ол.

– Маған кейбiреулер паң, шалқақ қарайды, ал мен оларды шалқасынан да, етпетiнен де сұлата аламын.

– Боксшылар – нағыз шынайы, асыл халық.

– Мен де күштi боксшымын.

– Қарсы пiкiр айтқан жоқпын ғой.

– Топаевтың ана жолы қалай соққы жұмсағанын көрдiң бе, ол әуелi көкiректен қойып қалып, ұрған қолын шапшаң көтере бередi де, самайдан тоқмейіл сүйкей салады.

Мен оған соққы қалай дарығанын көрсеттiм. Ол жұдырықтар дөп тиiп жатқанын жақыннан бақылап тұрды.

– Дәл осылай, – дедi ол.

– Асқат, мен кете берейiн.

– Өзiң бiл.

– Көңілім өсіп, іздеген мұратын тапқанда, мерекені жалғыздықта тойлағанды жақсы көремін.

Асқат менi кафенiң табалдырығына дейiн шығарып салды да, қолын берiп қоштасты. Екеумiз бiр-бiрiмiздi кеудемiзден нұқып қойдық. Мен көшеге шықтым. Көшеде қыбыр еткен жан қалмапты. Асфальт үстi бос жатты. Жамбылдың бойына түсiп, баяу аяңдап кеттiм. Құлағымда кафеде естiген әндердiң шала ызыңы бар. Қолымды шалбарымның қалтасына салып жатып, Айдана мен боксшылардың түнгі сауықта қалып қойғанын ойладым. Қазiр оларды қайыра мол қызыққа, жан рақатына – алдамшы қиялға жетелейтін әуез тегіс баурап, елтіп алатын шығар. Нақ осы сәтте шылым шекпейтiнiм теріс сияқты. Қамырықта, қапалы шақта өзіңді-өзің алдарқатып темекi бұрқыратқанға не жетсін. Жеті түнде жалғыз кетiп бара жатқан менің көңілімді беймәлім шер басты. Алыстан машина пайда болды. Іргемнен қатты жылдамдықпен ағызып өте шықты. Масайғаным басылып қалыпты, енді, зады, такси ұстап, үйге аман-есен тез жеткенім дұрыс. Соңыма көз жiберiп едiм, жанарыма ештеңе iлiкпедi. Асфальт жол қаңырап бос жатыр. Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік оянды.

Х тарау

Мақсұтқа телефон соғып, қай жерде кездесетiнi-мiзді анықтап, белгілеп алдық. Асқат Жақанұлы, Барлас Манашұлы бөлек аттанып кеттi, Мақсұт, Қанат Нұрбекұлы үшеумiз жеке машинамен шықпақшы болдық.

Бiз келгенде, Мақсұт бiр қызбен “Жигули” маркалы автомобильде күтiп отыр екен. Таяп қалғанымызды байқап, есiктен басын шығарып, артынан өзi тола-йым көрiндi. Күле қарсы алып, екеуімiздi кезек-кезек құшақтады, бәріміз жабыла салонға мінiп алдық. Рөлде – өзi. Автомобиль Райымбек батыр даңғылына жеткенше бағдаршамға жиi аялдай берді де, үлкен арнаға түсіп алған соң, жылдамдығын арттырып, ілгері суырылып – жұлдызша ақты. Кешiкпей, Қапшағай жолайрығынан озып, қаланы тастап шықтық. Сосын кең жолда құстай ұштық.

Көл жағасына құлағанымызда, күн тас төбеге көтерiлiп, қызуын молайта түсті. Олар құм үстiнде қарта ойнап отырды. Арасында Айдана Саматқызы бар. Бiз тақап келдiк те, барлығына сәлем берiп, жөн сұрастық. Мен боксшы Марат Қасымұлының қасына жайғастым.

Айдана маған қатарласып, етпетiнен жатты. Ол қызғылт рең бикинидің омыраулығын жiбiнен босатып еді, баулары екi қолтығының астына сырғып, қос анары жартылай жалаңаштанып қалды. Қолын жастанып, көздерiн жұмды. Қанат Нұрбекұлы берi қарай самарқау келе жатыр. Назары Айдананың тәнiнде. Өзi керенау, ерiне басып, сүйретiлiп келедi.

– Оны қазiр кросспен құлатамын, – дедi Марат Қа-сымұлы.

– Не үшiн?

– Ұнамайды.

– Меніңше, қиянатсыз, дегдар адам.

– Әйел көрмеген секiлдi, қадалғаны несі.

– Ол Айдананы, шынымен, сүйедi.

– Мен де.

Қалжыңы шығар деп, Маратқа ден қойып, жүзіне мұқият үңіліп қарадым. Ол, тегі, шынын айтыпты. Жақтырмай қалдым. Орнымнан тұрдым да, көлге қарай бет түзеп, селқос жүрдiм. Құм қиыршықтары табаныма жан сүйсiндiре батады. Майда түйiрлер тамаша сезімге бөлейдi. Табаныңа үлкенді-кішілі қатты тас батқанда, денеңдi біртүрлі дiр еткізеді. Көңілді толқытып, күйін өршітеді. Тамаша әсер. Адымдап, көлдiң жиегiне тақап келдiм де, жағалауына жете беріп, қалт iркiлдiм. Еңкейiп, қолымды суға малып едім, салқындығы сезiлді. Iлгерi жалдап, жүрiп кеттiм. Шалпылдатып, төңірегіме шашып барамын. Су беліне дейін келген мезетте, қойып кеттім де, су астымен едәуiр жүзiп барып, жоғары атып шықтым. Шалқамнан жатып, қолыммен әлсiз малтып, тепе-теңдiктi бұзбауға талпындым. Батып кетiп, су кешіп, қайыра қалқып, бетiнен көріндім. Жиекке маңдайымды бұрып, құлаштап жүзіп, малтымпазданып асыға жөнелдiм. Көл жағасына жүзiп жетсем, Айдананың қасында үйірсектеп Мақсұт жүр. Жағажайға шықтым да, киiм ауыстыратын ағаш гардеробқа бардым. Оның төбесі ашық болатын. Iшiне кірiп, есiгiн күршекпен жауып, бекітіп қойдым. Көршi бөлмеден әйелдiң дауысы естiлдi. Қапелiмде жоғалып кеттi де, шыбын ызыңы естiлетiн тыныштық орнады. Мен лыпаны бұрап сықтым. Ендi еркектiң үнi шыққан. Әйелдiң үздiгіп алқынғаны сөздерiн үзiп жiбердi. Олар сүйiстi де, сықылықтай күлiсіп алды. Екi араны жапқан қабырға тақтайдың төменгi тұсы ашық. Олардың құмды ысырған аяқтары байқалып қалды. Кенет жерге бюстгальтер түстi. Iле-шала әйелдің жұқа сары лыпасы сусыды. Сары лыпа лезде көтерiлiп алынды да, әйелдiң ренжiген дауысы ескерту жасады. Бюстгалтер сол күйi жатыр. Мен тысқа аяқ бастым. Күн жылуын төгiп тұр. Есiктiң ескі топсасы шиқылдап, босағадан жас жiгiт көрiндi. Дереу сол қапталына бұрылды. Жiгiт ұзаған шамада топса ақырын сықырлады, сыртқа қырықтар шамасындағы өңді әйел шығып келе жатты. Әйел оң қанатына қарай жүрдi. Жолай қалтарыста өз бетімен ойнап отырған бiр кiшкене сәбидi ала кетті.

Айдана етпетiнен сұлапты. Мақсұт екi тiзесiн қолдарымен құшақтап алған. Мен жақындап келгенде, Айдана көзiн тарс жұмып алып жатыр екен. Құм қиыршықтарын сыпыра жүрген аяқ дыбысы құлағының түбiне жеткенде, ол көзiн ашып, менi көрді де, жылы күлiмсiредi. Қолдарын арқасына жiберiп, баудың екi ұшын бiр-бiрiне айқастыра байлап жатты. Ол бикинидiң омыраулығын бос байлай салды, сосын құм үстiне тізерлей отырып, маған жүзiн бере аялдады.

– Мақсұт сенiң досың ба?

– Иә.

– Қазiргi уақ дос деген бола ма?

– Болады.

– Сенбеймiн.

– Қайсымызға сенбейсiң?

– Жалпы.

– Ешкiмге?

– Иә.

– Оны неге сұрадың?

– Дос бола қалған жағдайда, екеуiңдi не бiрiк-тiредi?

– Туған топырақ, – дедi Мақсұт.

– Ғұмыр.

– Онда Мақсұтқа айт, соңыма түскенді қойсын.

– Ақ төсіңнен бiр мәрте шөп еткізіп сүюге бола ма дедiм, басқа жазығым жоқ.

– Болмайды.

– Мақсұт ендi қояды.

– Серт беремiн.

Айдана күлдi.

– Бара беруiңе болады.

– Данаймен сөйлесейiн де.

– Сөйлес.

Ол шалқасынан жатыр. Айдында қайық жүзiп барады. Желкендерiн жоғары көтеріп, тартып, керіп қойыпты. Қайықта екеу ғана. Бiреуi қыз бала сияқты. Алыстан үстiне киген қызыл лыпасы көмескіленіп байқалады. Жанымызға Асқат Жақанұлы келдi. Ардақ Сабырқызын ертiп алыпты. Ардақ қара торы, жанары үлкен, қыр мұрынды, ернi толық көрiктi қыз.

– Суға түсемiз бе? – дедi Асқат.

– Түсейiк, – дедi Айдана.

Олар көлге қарай кеттi. Мен жағажайда қалдым. Әуелi судан Мақсұт шықты.

– Маған еріп келген шөпжелке қайда?

– Нұрғали Ысқақұлымен жүрген.

Мақсұт түрегелдi де, жағажайдың шетін бойлап, жағалап кеттi. Көп ұзамай, қайыра оралды. Алдына салып алған манағы бейопа қызы бар. Қыз жылап алыпты. Жасын сүртпеген, кеуiп те үлгермеген.

– Не болды?

– Бүлдiрiп жатқан жерiнен әкелдiм.

– Жылатпасаңшы.

– Жылатпаймын.

– Өз шаруам емес пе, – дедi қыз.

– Мені тектен-текке бейпәруа қылдың. Бекер ер-тіппін.

– Кім әбігер болды, сен бе?

– Иә.

– Әуреге түсетіндей ештеңе жоқ.

– Ақырында, қор еттің.

– Күлкілі.

– Не істедім саған?

– Сен бе?

– Қайтіппін?

– Істегенің көп.

– Мысалы.

– Жезөкше дедiң, сүйектен өтетiн намақұл сөз айтып, тіл тигіздің.

– Одан бұрын, қандай қорлық көрдің?

– Осында келгенше де сан мәрте өкпелеттің.

Қыз тағы жылады. Кемсеңдеп бiраз тұрды да, терiс айналды.

– Өтiрiк! – дедi Мақсұт.

– Мақсұт, қайтесiң.

– Берi қара, мен, тегі, сенi бір үйретейiн.

Мақсұт қызды қолтығынан шалт тартып, жерге құлата салды.

– Қазiр бүкiл киiмдерiмдi жуасың.

Бейопа қыз қорқып қалыпты.

– Сабынсыз жуасың, бiрақ таза болуы қажет.

– Қай жерге жуайын?

– Анау жаққа бар.

Үнсiз Мақсұттың шашылған киiмдерiн жинай бас-тады. Бұл маған ұнаған жоқ. Қыз жинап болды да, шығысқа маңдайын бердi. Мақсұт екi қолын желкесiне қойып, аспанға жанарын тiктедi.

– Бекер iстедiң.

– Жәлептермен сөйту керек.

– Мен ылғи барлық адам неге ар-намысын таптатпайтын тәкаппар болмайды деп ойлаймын.

– Өмiрдің жүгі ауыр, басып кетіп отырады.

– Осыны түсiнбеймiн.

– Ақындар қызық, – дедi Мақсұт.

Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік оянды.

– Бiрақ, ештеңе өзгермейдi.

Адамзат талай заман толғап, үкілеп келген үмiтiн бiр ғасырдың iшiнде тас-талқан еттi. Адам баласының табиғаты алабөтен, біз аңсаған мұраттан өзгеше екен. Рас па? Белгiсiз.

– Әлi жетпесе, айыпты – өздерi.

Мен орнымнан тұрдым да, көлге бет алдым. Мана кеткендер қауқылдасып қайтып келедi. Айдана ілгері озып, қарсы оқшау жолықты. Екi иығы бүрiсiп, жүгiрiп келе жатыр.

– Маған сүлгi тауып бершi.

– Жүр.

Бiз сол қанатымызға бұрылдық. Нұрғали Ысқақұлы жатқан жерге келдiк те, жолқапшықтың аузын ағытып, iшiнен сүлгi алдық.

– Айдана тоңып қалыпты ғой.

Айдана жылдам сүртiнiп жатты. Нұрғалидың сөзiнен кейiн баяулап қалды.

– Менiң есiмiмдi қайдан бiледi?

– Кафеде бiрге болдық.

– Сiзбен?

– Иә.

– Ныспыңыз қалай?

– Нұрғали.

– Әдемi ат.

Нұрғали оған ұнап қалған сықылды. Айдана жүзін әрі бұрып, бiзге арқасын берiп тұрды. Ол омырауын сүртiп жатқан. Болған соң, берi қарады.

– Мен көмектесер едiм, – дедi Нұрғали.

Айдана ақырын жымиды.

– Бара берсем бола ма?

– Қуып жетемiн, – дедi ол.

Екеуi осы жерде қалды да, мен жабылып мосы құрып, шәугiм iлiп жатқандарға қарай аяңдадым. Шай қайнатуға кіріскен жұрт, зады, Нұрлыбек Асқарұлы мен Барлас Манашұлы ғана. Қазандықта от бықсып, самарқау жанады. Көк түтiн бірден жоғары ұша алмай, жер бауырлап барып, биiкке жол тартады. Нұрлыбек қолындағы таяқпен тамызықты қопсытып, тұтанып кетуiн оңайлатып қойды. Жалын әр тұсынан лапылдап атып шықты да, бiр-бiрiмен жол-жөнекей қосылып, үлкен маздақ отқа айналды. Барлас аумақтана түскен алауға тесiле көз салды.

– Көңiлсiзсiң ғой, – дедi Нұрлыбек.

– Жай.

– Кәуап пiсiремiз бе?

– Бiлмеймiн.

– Не болды?

– Ештеңе.

– Тiрлiкте әр нәрсені күрделендірмей, мүмкіндігінше оңайлатып, мәселеге жеңілдетіп қарауға дағдылану қажет.

– Бірақ, бұл жауапкершіліктен қашу емес қой.

– Әрине.

– Жалғыздықтан, бірақ, құтыла аламыз ба?

– Құтыла аламыз, жалғыздық әдетте көп аялдамайды.

– Ештеңе жазылмай жүр.

– Жазғаныңа сену қажет. Ешкiм сенбесе де, өзiң осы сенiмдi жүрек түкпірінен iздеп, тауып алғаның абзал.

Шәугiм ызылдай бастаған. Қызыл жалынның сүйiр тілі әрi-берi сүйреңдеп, сумаңдай жанып, шәугiмнiң түбiн жылп-жылп жалап кетедi. Тамызық таусылып, от қызуы маңайына тарап, күшейіп алған.

– Жылдың барлық мезгiлiнен күз ғана жаныма жайлы тиедi.

– Мұң басқан нәрсенiң бәрi маған да жақынырақ, – дедi Барлас.

– Жалғыздық, ел көшіп, ескі жұртқа тастап кеткендей түйсiк, алдамшы ғұмыр, мәнсіз тіршілік – кiмдi болмасын қызықтырады.

– Клевердiң “Кешкi тыныштық” суретiн көргенiмде, көңілім ашылып, жүрегімді біреу алақанымен қысып ұстағандай күйге бөленіп, қанағаттың құшағында толқып едім. Бұл туындыда тойымдық, нысап, тоқтам байытылып ұсынылған. Суретке қадалып тұрып, өзіңді мұқтаждықтан ада, тоят сезiнесiң.

– Қастеев атындағы мұражайдан көрдiң бе?

– Иә.

– Менiң болғаным бар.

– Шарль де Правье майлы бояумен салған “Пейзаж” суретi де сол тақырыпта. Түн жамылған теңiз жағасы, қараңғылықты қақ тiлiп үшеу саяқ қайықта асығыс жүзiп барады.

– Мола Пьер Франческоның “Агарьдың қуылуы” шығармасындағы әйелдiң бет-бейнесi де ұнаған едi.

– Ол да ғажап.

– Қыркүйек айында Третьяков галереясының көр-месi ашылады.

– Шын ба?

– Шын.

– Қыркүйек дейсің бе.

– Көрме, бәрібір, көңіліңді көрмейді.

– Сонда да. Мен iшкi дүниемде бiр өзгеріс болса екен деп армандаймын.

– Менің де тілегім сол.

– Бүгін қандай мұрат бар, қазiр, жалпы, не қал-ды?

– Түк те.

– Түк те қалған жоқ.

– Рас.

– Сондықтан, бiр өзгеріс болса екен деп армандаймын.

Шәугiм тасыды. Нұрлыбек орнынан көтерiлдi де, жолқапшықтан қағазға ораулы шай алып, шәугiмнiң iшiне тастады. Надира Жарасқызы берi аяңдап келедi.

– Дастарқан жасайық, – дедi Нұрлыбек Асқарұлы.

– Надира жасайды.

– Түгел шақырып келейiн, – дедiм.

Мен елдi шақыруға кеттiм. Қайта оралғанда, дастарқан жайылып тұрды. Ас iшiп, әңгіме шертіп, бәрiмiз қауқылдасып құм үстiне аунай-аунай жата кеттік. Күн қызуы әлсiредi. Қасыма Айдана тақады.

– Нұрғали екеумiз тысқары шығып келдiк.

– Ол – ақ көңiл жiгiт.

– Иә.

– Ептеп бокспен айналысады.

– Маған айтқан жоқ.

– Ешкiмге айтпайды.

– Сенi мақтап, аспанға шығарып жiбердi.

– Бекер.

– Неге?

– Көпе-көрнеу, жорта, қасақана мадақ.

– Әдейі?

– Әдейі.

– Меніңше, шынайы мақтады.

– Шынайы емес.

– Рас айтты, сондықтан зор еңбегіңе, қол жеткен табысыңа, ізгі қасиетіңе берілген жоғары баға деп түсіну қажет.

– Қойшы.

– Күткен жоқсың ба?

– Ешқашан пайымдамаппын.

Нұрғали келдi.

– Айдана, барасың ба?

– Қайда?

– Көршi жағажайға.

– Манағы ма?

– Иә.

– Барамын.

Ол түрегелдi. Денесiне жабысқан құм түйiршiктерiн алақанымен сыпырып түсiрдi. Сосын, маған қарады. Күлiмсiредi.

– Мен барайын.

– Жарайды.

– Бүгін осында қонамыз ба?

– Қайтатын шығармыз.

– Кешқұрым ораламын.

Олар кетiп қалды. Көңілімді қапа меңдеп, қамырық өзегімді жарды. Көл жағасына бет алдым. Тақап бардым да, жиегiне жетіп, іркіліп көп тұрдым. Толқын жағаны жайлап соғады. Асығыс қайтып кетедi. Уақытты алшақтатпай, сағынып қайыра шулап келе жатады. Айдынның орта тұсына таман, көз ұшында үш қайық бұлдырап көрінеді. Оң қапталда бiр шағын катер заулап барады. Шағалалар қаптап жүр. Мені жалғыздық сезімі иектеді. Бөлмеге барған соң, тегі, қайтадан қаламымды ұштаймын. Бәрiбiр. Ешкiм оқымаса да, бәрiбiр. Бiрақ, кітаппен қоштасу әдiлет пе? Дүние о бастан әдiл, шыншыл жаралса керек. Зады, бүкiләлемдiк жалғыздықтың тұтқынында жатқан адамзат өзiнiң рухани қазынасын жер бетіндегі тамаша мекенге айналдырып алған. Өз түсiнiк аумағында, қалыптастырған салт-дәстүр аясында, қала берді, сөз кеңістігінде адам баласы ұдайы үйлесiмдiлiкте жүреді. Үндестiктi бұзып-жарып, шектеуден асып, құрдымға шықсақ қана бiз түсiнiксiздiкке ұрынамыз. Тәубеден қашып, дінсіздің үйін паналайтын ойдың бастауы да, қайнары да осы. Құдайсыз ғұмыр кеше аламыз ба екен. Кiтапсыз қандай қасiретке ұшыраймыз?

Шағалалар топталып алыпты. Қайықтар арғы қабаққа алыстап кеткен. Мен балық іздеп қайта-қайта тұмсығымен су шалып, сүңгiп жүрген шағаланы бақылап отырдым. Шағала балықты мүлдем ұстай алмай қойды.

ХI тарау

Такси Ленин даңғылымен зымырап келе жатты да, екi жүз төртiншi үйдiң жанынан тiзгiнiн тартты. Әуелi өзiм шығып, артынан Айдананың түсуiне көмектестім. Тура iргемiзден түсі қара темiр ауланың жарма қақпасы кең ашылған. Екеумiз қақпа арқылы аулаға өттiк те, қарамай төселген асфальт жолмен iлгерi жүрдiк. Алдымыздан биiк қабырғалы зәулім сарайдың өзi көрiндi. Бiз еңселі ғимаратты сол қанатынан айналып, есiк аузына келдiк. Көп адам серуен құрып, босаға маңынан ұзап, қыдырыстап барады. Есiктен iшке кiрiп, әсем безендiрiлген салтанатты залға тап болдық. Төр жақтан қалқиған баспалдақ көзге шалынды. Баспалдақпен екiншi қабатқа өрлеп шыға бердiк. Үстiнде кiсi мол екен. Ауыр өнеркәсiп саласының төрағасы бiзден әрiрек, терезеге таман әйгiлi жазушымен емен-жарқын әңгiмелесіп, қауқылдасып тұрған. Олар бiздi аңғарған жоқ. Мен ешкiмдi танымадым. Азамат Болатұлы мен Дана Ғалымқызы әлi қала аралап, сауықтап жүрген болып шықты. Жас жұбайларды ұзақ күтiп қалдық та, көңiлiмiзге кiрбiң ұялады. Үстелдер бір-біріне сірестіріліп, иық тiрестiре үш қатардан қойылған. Торғын дастарқаннан қазақ асының барлық түрін табуға болады.

Содан кейiн, көптен бiр көрудi аңсатқан ашаң жүзді жас келiн ақ отауға түстi. Төңірегіне әлсін-әлсін қуана көз тастап, күлім қаққан жайдары екi үлкен абысыны оның ажарын жiбек шілтермен қалқалап, ел назарынан жасырып, тасалап көрсетпей ұстап тұрды. Суырып салма ақын, өнерпаз асаба – жас жұбайлардың алдына келiп, домбырасының құлағын бұрап, күйін келтірді де – екі-үш мәрте шертiп, қағып-қағып жiберіп, беташар жырын бастап кетті. Келін туған-туыс, ағайын-жегжатқа тегіс сәлем салып болған соң, сері жігіт оның бетін ашып, күміс табақтағы мол ақшаны қалтасына салып алды. Жас жұбайлар төргi оңаша дастарқанға қарай жүрді. Айдана екеумiз жайлап басып, екiншi үстелдiң аяқ жағына барып тiзе бүктік. Оған “Ркацители” шарабынан толтырып берiп, өзiме қазақ коньягынан құйып қойдым. Әлдекім ұзақ сөз сөйледi, ел даурыға қол шапалақтады. Бiз әлсiз соғыстырып, төңкерiп тастадық. Коньяк тiлiмдi қуырып, тамағымды қырнап өтті де, кеудеме жайылып, маңайын қыздыра бастады. Маған қарсы бір орта жастағы ер адам отырып алыпты. Айданаға тесіліп қараған қалпы ет пен картоптан жасалған салаттан шанышқымен алып жейдi. Айдана алма толған тостағанға қол соза берiп, оның көз қарасын аңдап қалды да, ашық-жарқын әлпетiмен маған назарын аударды. Мен күлдiм.

– Ғашық болып отыр ма, – дедi ол.

“Ркацителиден” оған тағы шүпiлдетiп қойдым. Ол тартынбастан iшiп салды. Фужердi дастарқанға қоя беріп, қолы шанышқыға жүгiрдi. Қызанақ салатына сұғып, бiреуiн түйреп алды да, аузына апарды. Енді тағы бір салиқалы, жасы үлкен кiсi сөз алған. Бiз тыңдаған жоқпыз. Үстелге қуырдақ таси бастапты, тоя жеп жаттық. Айдана қайыра фужерін маған итерiп қойды. Екеумiзге “Лев Толстой” арағынан толтырып, тілектің толық айтылып бiтуiн тоспай, тартып жiбердiк. Өңешiмдi жыртып өтiп, көкiрегiме жеттi де, айналасын жылытты.

– Болат ағаның жалғыз-ақ баласы бар ма? – дедi ол.

– Жоқ.

– Қанша?

– Үшеу.

– Осында ма?

– Сенен кейiнгі үшiншi. Ең кiшiсi туысының қо-лында.

Айдана оң жағына бұрылып, Зәуре Болатқызына қарады. Сосын:

– Сүйкiмдi екен, – деді.

– Маған да ұнайды.

– Оның болашағы қамдалып, жоспарланып қойыл-ған шығар.

– Иә.

– Жiгiтi бар ма?

– Білмейді екенмін.

– Бәрi шешiлiп қойылған болса, өмір сүргенде не қызық қалады.

– Рас, ешқандай мұрат болмайды.

Зәуре Болатқызы жүзiн сол қанатына аударып, менi көрдi де, сыпайы жымиды. Мен күлiп жауап бердiм. Ол шашын желкесiнен шолт қиған, үстіне бюстгальтерi көрiнетiн әдемі ақ торғын блузка мен етегi шұбатылған қара түстi белдемше киiп алыпты. Сүйкімді Зәуренің көз қиығы ұзын, кiрпiктерiн жоғары қайқайтып, ептеп әсірелеп бояп алған. Ол дөңгелек өңдi, ақ құба, жұқа ерінді болатын.

– Әкесi бай шығар.

– Солай.

– Менiң де әкем бай адам, бірақ, әрине, министр емес.

– Әкең тiрi болса, одан асқан арман бар ма, – дедiм.

– Кешiр, – дедi Айдана.

Менi айнала қоршап, үстімнен төнген байлық, дәулет иелерi көңiлiмдi қоңылтақсытып жiбердi. Жүрек түкпірінде жатқан асыл арманым мына дүние-мүлік, қазына салмағынан жаншылып қалған тәрiздi.

– Торықпа, – дедi Айдана.

Оған көз салдым. Жүзін мұң торлай қалыпты.

– Мен дәулетке қызықпаймын. Қаржының көптігі, керісінше, ақшаның құнын түсіреді.

– Мүмкiн.

– Сенi бiр апта көрмесем, неге екені белгісіз, үйге сыймай кетемiн.

Оны қолаң шашынан сипадым. Ол әдемi қой көздерiмен маған қадалып тұрды.

– Бәрiмiз бiр сәтке ғана дүниеге келгенбіз.

– Келісемін.

– Мен он тоғыз жыл өмiр сүрдiм, бiрақ сол жылдар әлдеқалай ұшты-күйлi жоқ. Әлi де көп жылдар жер басып жүргім келедi.

– Елу жылдан соң, бiз боламыз ба, жоқ па, кім біледі.

– Боламыз.

– Рас па?

– Ешқашан өлгiм келмейдi.

– Менiң де.

– Тұрмысқа да шыққым келмейді.

– Бiреуге немере керек қой, – дедiм.

– Сосын олар да осылай қиналу үшiн бе.

– Жоқ.

– Өмiр – қашанда үлкен сәтсіздік, қатты өкініш, түзетілмейтiн қателік, туған соң, дүниежарықты қиып, тастап кете алмай, қиналып жүресiң.

– Мұндай ғажап әлемдi көріп тамсанатын сана бола алмайтын өлi табиғаттың несi жақсы.

– Бiлмеймiн.

– Бiр мәрте көрiнiп, мәңгiлiк ұмытылу – өмiрдiң мұраты, мүмкін, мәні де.

Ол арақтың қақпағын бұрап ашты да, екеумiзге құйып қойды.

– Не үшiн iшейiк?

– Сен үшiн.

Айдана жылы күлiмсiредi.

– Жүрегім қамырдай езілді.

– Көрiктiсiң.

– Шын ба?

– Шын айтамын.

– Саған әр кеште ұдайы бiр әйел заты ғашық болып қалады.

– Рақмет. Саған да ғашық болып қалады.

– Өзiмдi ұнаймын деп ойламаушы едiм.

– Маған ба? Нұрлыбек те ұнатады.

Ол тосылып қалды. Үстелден өрiк алып, аузына салды да, сабырлы қалпы жеп жатты. Сүйегiн босаған ыдысқа тастады.

– Тiрлiкте бақытты болу мүмкiн бе?

– Мүмкін.

– Сенбеймiн.

– Бақыт дегенiмiз – сүйікті ісіңмен айналысу, әуре өмірден мән-мағына іздеп әлектенбеу.

– Махаббатсыз адам бақытты бола ала ма?

– Бұл, зады, әрбiреуімiздiң сезiм тұңғиығымызға байланысты.

– Яғни, болмайды.

– Солай.

– Өзiң ешкiмдi жақсы көрмей жүре алар ма едiң?

– Жүре алмаймын.

– Мен үшiн бақыт тек махаббаттан тұрады.

Ән көтерілді. Жұрт орнынан түрегелiп жатыр.

– Тағы бір көремiз бе?

Айдана шөлмектi ұстады. Мен басымды изедiм. Ол екi фужерге лықылдатып құйды да, менi күтпей, тастай салды. Фужердi қойған бетi қызанақтан жедi. Iшкi дүниемді көңілсіздік иектеді. Ыдысты қолыма алып, кiдiрместен жұтып жiбердiм.

Орнымыздан тұрдық. Би алаңына жеттiк те, жұрт құттықтап жатқан Азамат Болатұлы мен Дана Ғалымқызына тiлегiмiздi айттық. Олардың шуақты күлкiге шомылған жүздерi біртүрлі қападар көрінді. Бiз Блэктiң орындауындағы “Wonderfull Life” сазына толқыған күйiмiзде шыр көбелек айналып, билей жөнелдiк. Келiн қимаған жанарымен ұзатып, алыстап қала берген.

– Сезiм тозағына күйген тағы бiр мұңлық пайда болды, – дедi Айдана.

Ол езу тартқан кейпi басын қойныма тығып, маған жабысып, фойенi шеңберлей, жүзiп бара жатты. Саз үзiлген шақта үстелге бардық та, шабдалы шырынынан ұрттадық. Қайта оралғанда, Whitney Houston шырқаған “I Am Every Woman” әнi естілді. Фойе шетiнде, әуен әсерiмен толықсып жүрген меймандарды көзiмiзбен шолып, оқшау тұрдық. Маған бiреу телмiрiп қарағандай көрiндi. Бұл көз қарасты үйiрiле билеп, жолды тасалаған топтың ар жағынан байқадым. Оның үстiне кигенi төгіліп жерді жапқан ақ торғын әдемі көйлек. Төбесiне гүл әдіптеген ықшам тақиясын қондырған. “2 Unlimited” төңіректі жаңғырықтырып, “No Limited” әнiне басты, билеген топ тез тарқасып кеттi де, келiн мен күйеу екеуiнiң бейнесi ашылды. Азамат Болатұлы қалыңдығын әрi бұрып алып, жай ғана ән нақысына салынып, теңселіп кете барды.

– Бiрақ, сен қарама, – дедi Айдана.

Мен оған көз салдым. Ол қуақыланып, жымиып тұрды.

– Мұнда көңiлсiз, – дедiм.

– Тысқа шығайық

– Аһа.

– Үйлердi тамашалайық.

– Iшкi iстер босстары уақытын осында өткiзедi.

– Бiр кезде бәрi халықтыкi деушi едi.

– Қазiр де солардыкi.

– Әкем ештеңе өзгерген жоқ, коммунистер iскерлiк қабiлет танытып, бүгiнде барлық сауда мен банк билiгiн өз қолдарына алды дейдi.

Банкет залының салтанаты қайыра қаншама жыл көксеп, аңсап, сағынып келген арманымды таптап, езіп бара жатқандай көрінді. Болашақтан бiзге орын қалмаған сияқты.

– Бiрақ, мәселе – анада емес.

Айдана қолымен қымбат бағалы люстралар жайнаған төбені көрсеттi.

– Мынада.

Ол жас жұбайларды нұсқады. Олар бiр-бiрiмен құпия, жасырын келiсiм арқылы қосылғандай, бiреуiнiң асқан дәулеті бар, екiншiсi патша сарайын тоты құстай жайнатып, құлпыртып жiбере алады. Айдана, тегінде, шынайы махаббат, шыншыл жандарды іздейтін тәрізді.

– Бұл бiздiң жұмысымыз емес, – дедiм, – олар өздерi бiледi.

– Қос жар, демек, қолтықтасқанда ғана әсем екенi рас.

– Ойыңа пiкiр қосқым келмейдi.

– Түсiнемiн.

Екеумiз баспалдақпен астыңғы қабатқа түсiп, босаға жаққа қарай жылжыдық. Далада жаңбыр жауып тұр екен. Бiз табалдырықта iркiлiп қалдық. Үстiңгi фойеден Witney Houston шырқаған “I Am Every Woman” сазы қапылыс қайта естілді. Айдана Саматқызы көшеге атылып шықты да, қолдарын сермеп, сәнмен билеуге көшті.

Жаңбыр тамшылары жүзiмен шапшаң төмен ағып барып, омырауына үздіксіз құйылып жатыр. Ол бiр сәт бүкiл әлемдi өзiне қаратып алғандай әсер еттi. Ұлы жаратылыс, көк жүзінде қалтырап жана бастаған марғау жұлдыздар, бiзге мүлдем беймәлiм қашық нүктелер тек сұлу қызға ғана қадалып қалғандай. Жауын екі бетін жуып, иегiнiң ұшына жетіп болмашы кiбiртiктейдi де, төмен үзiлiп түседi. Қара шалбарының сыртынан жiберiлген ақ блузкасы малмандай су. Денесiне етімен ет болып жабысып қала бередi. Қолдарын жоғары көтерiп, қос қапталына толықсып лақтырып қалады да, өзi екi жағына кезек-кезек теңселіп, тоқтаусыз сықылықтап күледі. Әуез баяулай беріп, ол iшке жүгiрiп кiрдi. Менi қаға-соға, залға баса-көктеп ентелей өтiп барып тоқтады. Маған жанарын тiктеген күйi сақылдап күле берген. Қасына жылдам таяп келдiм де, оны жерден жеңiл көтерiп алдым.

– Бақыт деген осы!

– Сондай бақыттымын, – дедi ол.

Маған жоғарыдан жылы күлiп қарады.

– Жақсы.

Ол түнеріп, қамырыға сөйледі.

– Тек қана менi Нұрлыбек Асқарұлы сүйедi деп айтпашы.

Оны жерге түсiрдiм. Жаңағы қуаныш ұшты-күйлі жоғалды – шаттық бiздi қапыда жалғыз тастап кетті. Айдана көзiмен ғимараттың тас еденiн шұқылады. Оны аядым. Қапсыра қатты құшақтап, шие ернiнен сүйiп алсам ба деген ой қамалады.

Не iстерiмдi бiлмедiм. Қатал өмірде ұдайы солай. Айданаға қарай алмай тұрып, өзiмдi қандай да бір келешексiз сезiндiм.

ХII тарау

Таңғы салқынмен әуежайдан Айдана Саматқызын Ташкентке шығарып салдым да, келесi күнi пойызға мiнiп, тәулiк жүрiп, Қарағанды шаһарына ат басын тiредiм. Теміржол бекетінен Құрмет Игiлiкұлы мен Асқат Жақанұлы қарсы алған. Күн бұлыңғырланып, терiстiктен суық жел соғып тұрды. Бiз такси ұстаған бетiмiзде “Бибiгүл” кафесiне тартып кеткенбiз. Құрмет екеуімiз үш рюмка коньяктан iшiп жiбердік. Сосын, қалбырдағы “Holsten” сыраларын сатып алдық. “Бибiгүл” кафесiнен шыққан соң, Асқат Жақанұлы Айдананы сұраған.

– Ол Ташкентке ұшып кеттi, – дедiм.

– Жай ма?

– Атасы оны біреуге айттырып қойған сияқты.

– Келiскен бе?

– Жоқ.

– Бекер.

– Реттеп, қайтып келеді.

– Бірақ, түбі тұрмыс құрмай қайда барады.

Құрмет Игiлiкұлы асфальт жиегiне тақап, автомобиль тоқтата бастады.

– Білуімше, Айдананың күйеуге шыққысы кел-мейдi, бала тапқысы да келмейдi.

Асқат жауап қатпады. “Нива” маркалы машина қапталдай тоқтап, бiз топырлап салонға кірдік, автомобиль жылдамдығын арттырып, қаланың “Оңтүстiк-Шығыс” ықшам ауданына қарай – атқан оқтай зымырады. Бағдаршамда қалт аялдап, моторы жолайрықта дүрілдеп тұрды. Фонарьдың жасыл көзі жанған мезетте орнынан ауыр қозғалды. Автомобиль енді баяу сыдыртып келедi. Әр тұстан андыздап шыққан көліктер бір арнаға құйылып, алды-артынан қаптай тақап, қапылыста төңірегін байлап, кептеп тас-тапты. Келесі жолайрықта бағдаршамның қызыл оты жанып, машина жүрiсiн шұғыл қатты бәсеңдете бастады. Көлденең жолға таяп қалғанда, сықырлатып тежеуiшiн басты. Бiз алдыға ұмтылып барып, қайтадан арқалыққа шалқаладық. Салонға Фредди Меркьюри сазы тарады. Әуен ой-санамызды әлдилеп, көңілімізді тербеп, “Орбита” мөлтек ауданы іргесінен тiзгiндi iрiкпей өтiп бара жаттық. Машиналар тарыдай шашылып кетіпті. Басқару тетiгi солға айналып,

бағытын түзеп алған көліктің – жылдамдығы жедел өсті. Кешiкпей, “Оңтүстiк-Шығыс” ықшам ауданына iлiктiк. Көп ұзамай Құрмет Игiлiкұлының пәтерiне жеткен біздер жүгiмiздi бұрышқа тастап, қонақжай достың табалдырығынан аттадық. Құрмет асүйге кетiп қалды да, iле-шала шыжғырылған майдың иiсi шықты. Асқат екеумiз теледидар көрiп отырдық. Сүт пiсiрiм уақыт өткенде, асқа шақырылдық. Үстелде, табада – қуырылған дәмдi қуырдақ күтiп тұрды. Асқат Жақанұлы босағада жатқан сөмкелерден төрт дана “Holsten” сыраларын алып, дастарқанға қайтып оралды. Екеуiн ашып, алдымызға итерiп қойды. Мен нан тiлiмiн шетiнен тiстеп, үлкен қасықты қуырдаққа батыра салдым да, аузыма апардым. Қуырдақ пияздың шырынына бөгiп, жақсы бұрышталған екен. Қалбырдағы сырадан азырақ жұтып, қуырылған еттен қарбыта жедiм. Iзiн ала сүт қатқан үндi шайы келген. Ас ішіп болған соң, жүгiмiздi алып, тоғызыншы қабаттан лифтімен түстiк те, көшеден такси ұстап, автовокзалға зырлап бара жаттық. Бекеттен Қарағайлы кентіне қатынайтын автобусқа мінiп, Қарағанды шаһарын тастап шыға бердiк. Ульяновск қалашығын басып өтiп, үш сағат iшiнде Қарқаралы қаласының вокзалына жеттік. Он минуттан кейiн басқа көлікке отырып таудың бауырына жасырынған әсем қаладан марғау, ақырын қозғалып кеттік.

Шығаберісте Үлкен көлді қаптал іргесінен қиып, қатпарлы қалың жота, піл сауырлы қоян жон белдердің тас қабақ жарымен қабырғалап жүріп, алдағы шаһардың алқым тұсынан қапылыс биік дөңге көтерілдік. Бiз іңірлетіп Қарағайлы қалашығына жеткенiмiзде, күн шапағы көкжиектi күреңдетіп, солғын, күңгірт қызыл түске бояп, таудың екі жақ қия беті отқа малынғандай көрінді. Бекет басында сапаршылар үшке бөлiнiп, әркiм өз үйiне тарқасып кеттiк.

Мен үйге қоңырау соққанымда, анам пәтерде жалғыз отыр екен. Көзiлдiрiк киiп оқып жатқан газетiн креслоға асығыс тастай салған ол күлімсіреген күйі маған қарсы жүрді. Жүктерiмдi алып, көршi бөлмеге апарып, қайтып келдi.

– Соңғы айлар неге хат жазбай қойдың? – дедi ол.

– Не жазарымды бiлмедiм.

– Ұмыттың.

– Бір пәлеге ұшырасам, хат мiндеттi түрде келетiн едi.

– Жаман сұмдықты бастама.

– Жарайды.

– Түс көріп жүрмін.

– Қалжырадық. Жолдан қажыдық.

– Бiлесің бе, біз сенiң жасыңда ана, әке атанған-быз.

– Үйлену қажеттiлiкке айналса, келін түсіруден бас тартпас едiм.

– Қажет емес пе?

Бiз асүйге өттiк. Анам шәугiмдi суға толтырып, газдың үстiне қойды. Шкафтан құмшекер салынған тостаған мен екi кесе алып, берi бұрылды.

– Қажет емес.

– Сенi отбасы қызығын көрмей өте ме деп, жиi уа-йымдаймын.

– Әжем не дейдi?

– Көзiм тiрiде шөберемнiң маңдайынан иiскесем дейдi.

– Бұдан ештеңе өзгермейдi.

– Кәрi адамның бақыты сол.

– Азғана бақыт.

– Неге?

Анам орындыққа тiзе бүктi. Екi қолын дастарқанға шынтақтады.

– О дүниеде, бәрiбiр, ештеңе жоқ.

– Пайғамбар, салла(А)ллаһу аләйһи уә сәлләм, жолына қайшы сөзді айтпа, – дедi анам.

Өзi әрi айналып, шкафқа беттедi. Туралған нан мен қарақат тосабын алып, үстелге әкеле жатты.

– Адамдар қашанда жалғыз. Өмір де серік бола алмайды, о дүниеге сапар шегiп, мақшарда тұрғанда немесе мүлдем жойылғанда, ол, тегі, бұ дүниеде қалады, пенде барлық қиындық пен белгiсiздiкте жалғыз жү-редi.

– “Адасқан күшік секілді Ұлып жұртқа қайтқан ой”, – дедi анам.

– Кейде әкем қайда кетті, жеті қат көкті, түпсіз ғарышты шарлап жүр ме екен деп топшылаймын.

– Кім біледі.

– Меніңше, жалғыздық жастықта қызықты, мосқал тартқанда – дерт.

– Қартайғанда – ажал.

– Ал, қайтқанда ше?

– Серік.

Анам жылап отырды. Қолындағы орамалмен жанарын жайлап сүртiп қойды.

– Ендi жыламаймын.

– Білемін.

– Мен қаншама ауыртпашылықты басымнан өткер-дiм.

– Білемін.

– Бұ дүниеде не қызық көрдік, бақыт барын да байқамаған екенбіз.

– Бұны да білемін.

– Ендi ештеңе жоқ.

– Неге?

– Бiз қайтып ешқашан кездеспеймiз.

– Рас.

– Мен өткен өмірімді ойлап тірлік кешіп жатырмын.

– Бірақ, кім білген, мүмкін, кейiн бәрi болатын шығар, өмір де, жарқын кездесулер де.

– Сонда, ажал қашан келеді?

– Ешқашан.

– Шаршап қалмаймыз ба?

Анам күлді. Перде тұтпаған терезеден көше шамдары назарға түседi. Терiстiктен үйiрiлген суық желдiң уiлi құлаққа жетедi. Анам орнынан тұрды. Көзiнде белгісіз бір қуаныш, құпия шаттық, алыстан үміт күткен жайдары күлкі бар. Ол шәугiмдi газдан алып, аққұманды қамдады да, қайтадан орындығына келiп жайғасты.

ХIII тарау

Қарағайлыдан таң сәулесi жотаны шомылдырғанда, шыққанбыз. Автобус iлгерi енжар ұзап бара жатыр. Терiстiктен ескен түнгi суық жел мүлдем басылыпты. Жиырма минут бойы тынымсыз жүйткiген көлік Үлкен көлге жеткен соң, Қарқаралы қалашығына келiп кiрді. Бiз қалашықты қақ жарып өтiп, Қарағанды бағытына, батысқа тартқан қарамай жолға түсiп кеттiк те, біраз жүріп барып, сол қапталымызға бұрылдық. Қарсы алдымыздан Тасбұлақ елдi мекенi көзге түсті. Елдi мекендi аял қылмаған бетi артқа тастап, қалың орманға сiңiп, көз ұшынан жылдам жоғалдық. Жол оң қанатына қиғаш тартқан, ЛАЗ машинасы шайқалып кетті, ауыр жүкпен ақырын теңселіп барып қайыра түзелiп алды. Науа жол бірте-бірте солға тартып, машина қабырғалай жүрді, шай қайнатым уақыт өтпей, алдымыздан демалыс үйлерi кезiге бастады. Бiз әрi қарай кедергiсiз жөней бердiк. Оң жағымыздан басқа демалыс жайы көрінді. Доңғалақтар бағытын өзгерттi. Жүргiзушi екi пәтерлi жер үйдiң iргесiне иек артып барып, тiзгiнiн iрiктi. Тысқа әуелi Асқат Жақанұлы шықты, қыздарға қолын созып, түсуге көмектесiп жатты. Бiз жүктердi түгел жерге тастап, салонды босатып қойдық. Асқат Жақанұлы демалыс орны қожайынымен сөйлесуге кетiп қалды да, кешiкпей, қасына шашы бурыл егде адамды ертiп келе жатты. Таяп келді де, Асқат бiздi таныстырып өтті.

– Нешеусiңдер? – дедi ол.

– Сегiз, – деп жауап қайтарды Құрмет.

– Осы үйге кiрiп, орналаса берiңдер, көрпе-жастық-ты қоймадан аласыңдар.

– Қазiр ме?

– Қазiр де болады.

Құрмет Игiлiкұлы екеумiз қожайынға ерiп, жүк қоймасына қарай беттедік. Қарағай мен шырша иін тiресе өскен шағын тоғайды бойлай жүрiп, ашық алаңқайға кез болдық. Қоян жон дөңдi асып, арғы беткейіне шыққанда, жүк қоймасы жанарымызға iлiкті. Кенет қожайын тоқтай қалды да, қалтасына қолын сұғып, темекi қорабын шығарып, шылым ұсынды. Бiз басымызды шайқадық. Өзi бiр талын суырып алды да, тiсiне қыстырып, қорапты қалтасына қайтадан салып қойды. Оттығын жағып, темекiсiн тұтатты. Ауаға бұрқ етiп түтiн жайылды. Егде адамның екi бетi шарапты өлшеусiз көп iшкендiктен, күп болып iсiп, түсi қара қошқылданып, бұзылып кетiптi. Бойы тым аласа, көздерi бойына сәйкес емес, бадырақ. Ол шылым сорып тұрып, Құрмет Игiлiкұлына жасқаншақтай қарады.

– Маған қыз бар ма?

Дауысы бiртүрлi сенiмсiз естiлдi.

– Жiгiттер мұнда өз қыздарымен ғана келген.

– Түнде бiр-бiрiмен ренжiсiп қалатындар болады ғой.

– Болады.

– Сонда құлағдар етіп... дегенiм ғой.

– Қолқаңыз қиын, – дедi Құрмет.

Мына шал – жеккөрiнiштi. Темекiсiн апыл-ғұпыл

екi-үш мәрте сорды да, жерге лақтыра салды. Өзi-нiң қолдары бiрдеңе ұстағанда, қалтырап кетедi, бірақ қалтасына салып жүргенде, дірілі мүлдем бай-қалмайды.

Бiз көрпе-жастықты сегiз адамға санап алдық та, төбешіктi керi асып, қожайынға көрiнбей кеттiк. Далаға самауыр шығарып, от жаққанбыз – мұржасынан көк түтiн ирелеңдеп, жоғары тартты. Үйге барып кiрсек, кең бөлмесiне дастарқан жайылып, үстiне шараптар тiзiлiп қалыпты. Ардақ Сабырқызы қиярды асхана пышағымен турап, сосын қаймаққа бұлғап, ептеп тұз септi. Тұз сеуіп болған соң, қызанақты iрiлетіп турауға кiрiстi. Башира Сабырқызы ұзын сәкiнiң орта тұсында отырып, маған назар тастап, ақырын күлiмсiредi. Мен оған тақап келiп, жанынан тiзе бүктiм.

– Қарқаралы тауының ауасы қандай тамаша, – дедi ол.

– Иә.

– Ардақ сені роман жазып жатыр деген.

– Шын.

– Кейіпкерлерінің ішінде өзiм де бармын дейдi.

– Бар.

– Мен ше?

– Бiлмеймiн.

– Романда жүретiн болсам, елдiң бәрi оқыр едi.

– Оқымайтын да шығар.

– Егер жақсы роман болса, неге оқымайды.

– Кітаптың басына күн туды.

– Не болды?

– Қазiр әдебиет ешкiмдi қызықтырмайды.

– Қызықтырады.

– Мен о бастан осы кiтапты жазамын деп, алдыма мақсат қойғанмын, сондықтан оны әйтеуiр бір жазу қажет.

– Сол үшiн ғана ма?

– Кiтап жетпеген мұратымның жалғасы тәрізді.

– Сонда шығармашылық өкініштің орнын толтыра ма?

– Иә.

– Маған өмiр сүру ұнайды.

– Өзiмдi, төңірегімдегі елдi таңғалдырғым келдi, ендi соны бағамдап көрсем, ешкiмге қажет емес талпыныс екен. Роман адамның тағдыры сияқты, дүниеге келгенін көп оқырман – білмей кететiн де шығар, сол білмейтіндер туындыны ешқашан оқымағандықтан, бұл шығарма қаһармандарына қуанбастан һәм ренжі-

местен – өмірден озатын шығар. Романның жазылға-нын не жазылмағанын, тіпті, естімеген күйі жер қойнына аттанады, сонда олар, тегі, сол бір кітап тағдырына араласпаған, қатыспаған  оқшау қалпында мәңгi қайыра мылқау әлемнiң өзiне айналады.

– Қазiр барлық адам сондай.

– Менiң өлi-тiрi екенiмдi бiлмейтiн, тегінде, жара-тылғанымды құлағы шалмаған кiсiнiң бар екенiн топшыласам, көңіл-күйім біртүрлі жаман болып ке-тедi. Бұл – осы бейтаныс сана иесi үшiн нақ менің ғұмырымның құны жоқ дегенге саяды емес пе.

Ардақ Сабырқызы қолын сүрте бастады. Сүртiп болған соң, шүберектi дастарқанның шетiне тастай салды.

– Әңгiмелерiң жанды жабырқатады, мұңға толы, – дедi ол.

– Бәріміз де қападармыз.

– Пәлсапа iш пыстырады.

– Қайтiп?

– Сенi тыңдасам деймiн?

– Ницше мен Шопенгауэрден түсiнгенiмдi айтайын ба?

– Данайдың романы қандай болады екен? – дедi Башира Сабырқызы.

– Өзiмiз жайлы.

– Ардақтыкi дұрыс па?

– Жобасы келеді.

– Пәлсапаны доғарайық, – дедi Құрмет Игiлiкұлы.

– Құрметке пәлсапаның керегi жоқ. Ал, пәлсапаға құрмет керек.

Ардақ сыңғыр етiп күлiп алды.

– Керек.

– Несi?

– Данайды ауық-ауық ұғып қалу үшiн.

Табалдырықтан Асқат Жақанұлы көрінді. Самауыр көтерiп, жылдам берi жүрдi. Шоғы өшпеген самауыр ызыңдап келедi.

– Данай, төрге өт, – дедi ол.

– Өттім.

– Арақты ашайын ба? – дедi Рамазан Төкенұлы.

– Аш.

– Құрмет шыдамай барады.

– Ішімдік көңілді демейді, шарап iшкендi жақсы көремiн, – дедi ол.

– Ардақтыкi аз.

– Тағы құяйын ба?

– Жетедi деймiн.

– Рамазан, Башираны ұмытып барасың.

– Елмира ше?

– Мүлдем татып алмаймын.

– Светаға құюға болады, – дедi Асқат.

– Данай тілек айтсын.

– Құрмет, өзiң көтертсеңшi.

– Жоқ, сен.

– Асқат және оның достары үшiн.

– Ардақ мас болып қаламын ба деп қорқады.

– Асекең ескертті, онда кеттік.

– Асекең үшiн.

– Оның достары үшiн, – дедi Рамазан Төкенұлы.

Мен жұтып салып едiм, бидай арақ өңешiмдi жыртып өткендей болды да, кеудеме жетiп, айналасын қыздыра бастады.

– Тағы жалқы тост, – дедi Құрмет Игiлiкұлы.

– Рамазан, құя бер.

– Елмираға ептеп толтырайын ба, Асеке.

– Иә.

– Iшпеймiн.

– Iшпесең де.

– Қыздар үшiн iшейiк, – дедi Ардақ Сабырқызы.

Жүзi күлкiге шомылды, сосын Асқат Жақанұлына ұрлана көз тастады.

– Ардақтың ұсынысына тартып жiберiңдер.

– Асеке менi қолдады, – дедi Ардақ.

Бiз төңкерiп тастадық. Арақтың кермек дәмi сезiлмей барады. Рамазан Төкенұлы тағы да құйып қойды. Қияр салатынан кiшкене жеп көрдiм де, артынан нан тiлiмiн шетінен тістедім. Башира Сабырқызы әрi бұрыла беріп менi шынтағымен қағып кеттi. Қағыта сөйледі.

– Кешiр.

– Ештеңе етпейдi.

– Масайып қалдым, – дедi ол.

– Коньяктан коктейль жасап берейiн бе?

– Рақмет.

– Сен үшiн.

Мен сiлтеп жiберісімен, iле-шала Башира Сабыр-қызы да көтердi. Ол рюмкасын үстелге қоя салып, шанышқысымен салат түйреді.

Қызанақтан түйреп алып, аузына апарды да, жеу-ге көштi. Жұтып болған соң, көзi жасаурап, маған қарады.

– Iшудi үйрене алмай-ақ қойдым, – дедi.

Бидай арақтан тең етiп құйып, бiз әлсiз соғыстырып, тастап алдық. Аузымызды арақтың кермек дәмi бiлiнер-бiлiнбес шайып өттi. Рамазан Төкенұлы тысқа шығып кеткен, кешiкпей ойнақы әуен кешкi Қарқаралы орманын әсем күйге бөледi. Ол қайтып келдi. Өкшесiн баса, манағы қожайын шал есiктен көрiндi. Қолында он алты миллиметрлiк аңшы мылтығы бар. Ол паң, кербез пiшiнмен қаруын бұрышқа сүйеп қойды да, жорта түсін суытып, бiзге тәкаппар қарады.

– Рысбек аға, берi өтiңiз, – дедi Асқат Жақанұлы.

– Тыныш па?

– Иә.

– Демалыңдар, бiрақ тыныштық болсын, – дедi ол.

Рамазан Төкенұлы оған үлкен қырлы стақанға толтырып берді. Рысбек қожайынның алдына тосып еді, ол стақанды ұстап, екi иығын керіп, терең тыныстады да, лезде iшiп жiбердi. Үстелден нан тiлiмiн алып, ұзақ иiскедi. Сосын берi бұрылды.

– Асқат, сенiмен сөйлесу керек.

Асқат орнынан түрегелдi де, оның – соңынан ердi. Екеуi далаға шығып кетті. Магнитофоннан Ванесса Паради орындауындағы “Joe le taxi” әуезi құлағымызға жеттi. Бiздiң билегіміз келіп, жабыла тұра бастадық. Көңілімізді тәттi бір түйсiк төңіректеп кетпей жүр. Бойымызға тараған арақ уыты ән әсерiмен күшейе түседі. Әсемдікке, үйлесiмдiлiк әлемiне жетелеп әкетедi. Мен Башира Сабырқызымен ұзын, күңгiрт дәлiзде билей жөнелдiм. Екеумiз ырғақпен толықсып, шыр көбелек айналып, төрге ілгеріледік, сосын екпiндей шалқып, теңселіп дөңгелеп кете бердiк. Саз ерте, қалт үзiлген уақытта бiз босаға жаққа жетiп қалғанбыз. “Ace Of Base” тобының “All That She Wants” әуенi естілді де, бiз соны биге елтiп, қозғалып кеттiк. Осы сәтте Асқат Жақанұлы кірді. Ол соңына бұрылып, сөйлеп тұрды.

– Болмайды, – дедi.

– Бiреуi артық шығар, – дедi қожайын шалдың дауысы.

– Болмайды. Жiгiттердiң өз қыздары.

– Осында жиналғанда, ескерген жөн едi.

– Кейiн.

– Кейiн бе?

– Иә.

Дауыс жауап қатпай қойды, Асқат Жақанұлы берi жүрді. Құрмет Игiлiкұлы Ардақты ертiп келе жатты да, табалдырықтың тұсында теріс айналып, даланы қымтаған қараңғылыққа сіңді. Асқат маған тақап келдi.

– Түсiнбей қалдым.

– Қыдыра берсiн, – дедi ол.

– Ағаттық жасама.

– Мен үшiн ешкiм емес.

– Бекер.

– Не iстейiн?

– Қыз ұнаса, қылығына төз.

– Тәкаппарлығын айтамын, ызамды келтiредi.

– Сонда да.

– Ардақтан басқа да қыздар бар шығар.

– Орға жығатын орам.

Есiк жаққа Рамазан Төкенұлы Башира Сабырқызын қолтықтап келедi. Екеуi құшақтасып алған. Жылдам басып, босағадан өтiп, қараңғыға құлады.

– Башира да кетті.

– Асқат, есiңде ме, мақтаушы едің ғой.

– Есiмде.

– Саған кет әрi емес еді.

– Қыдыра берсiн, – дедi ол.

Вальс шырқалды да, Асқат Елмира Тұрсынқызымен шыр көбелек айнала жөнелдi. Олар көп билеген жоқ. Кiреберiске таман жылжып барды да, қысқа шүйiркелесiп, лезде көзден таса болды.

Кассета аяқталып қалыпты. Дәлiз iшi көмескi тартады. Терезе жақтауына сүйенiп, Света Таңатқызы ойға шомып тұр. Мен қасына таяп келдiм.

– Ұйқы қысты, – дедi ол.

– Мен кеш жатып үйренгенмiн.

– Қыдырамыз ба?

– Зауқым жоқ, – дедiм.

Света кiдiрiп қалды.

– Ғафу ет.

– Кештім, – деді күліп.

– Өкпелеме.

– Жарайды, ұйықтауға кеттiм.

Бағана дастарқан жайылған бөлмеге кiрдi де, жолай шырын iшiп, түкпiр үйдің есiгiн ашты. Әрi құлап кеткен ол қараңғылық құшағына жұтылды. Алакөлеңке дәлiз алабөтен күңгірт – қаңырап бос тұр. Мен Света сүйенген терезеге қарай жүрдiм де, әйнектен тысқа назар салдым. Қарқаралы орманы манаурап, айлы түннiң барқыт мақпалына, тыныштық құшағына жайбарақат батып, бір уақ сыбдырсыз қалғиды. Қарағайлы орманнан жоғары, батыс көкжиектен – таудың екі жақ қия беті ай жарығында алабарқын тартып қарауытады. Үй iргесiнен Башира Сабырқызының ашулы дауысы естiлдi. Аяқ тықыры шықты. Біртіндеп алыстап бара жатыр. Ақыры жоғалды. Кеудемде тіршілікті өгейсіген көңілсіздік оянды.

ХIҮ тарау

Алматыда күн ысып кетiптi. Пойыздан түскен бетте такси жалдап, Нұрлыбек Асқарұлының аялдаған пәтерiне iздеп бардым. Ол аула ішінде жолықты, бiз құшақтасып, жылы шыраймен амандастық. Әңгiме шiлденiң аптап ыстығына ойысып, сыраханаға барып келудi мақұл көрдiк. Біз Горький бағының кiреберiсінде орын тепкен “Вигвам” сыраханасын құп көріп, екеумiз машина тоқтатып, Гоголь көшесiмен жөнеп кеттік. Межелі жерге жеткенде, Нұрлыбек шопырға ақысын төледi, үстіне азын-аулақ ақша қосып берді. Жүргiзушi ризашылығын бiлдiрiп, есiктi айналып барып өзi ашты. Бiз сол тұстан түсiп қалдық.

Iшке аттағанымызда, жуан тақтайлардан құрасты-рылған ағаш үстелдер назарға iлiктi. Қабырғаларын өңделген ағаштардан жонып жасап, үстін жылтыр бояумен сырлап тастаған. Бiз орта тұстағы үстелге отырдық. Төргi есiктен алдына алжапқыш байлаған даяшы шықты. Қолында сыра толы графин. Ол ширақ басып келдi де, графиндi үстелге қойып, қойын дәптерін суырды. Мантыдан бас тартып, кептiрiлген тұқы әкелудi сұрадық. Даяшы ештеңе түртпеген қойын дәптерін қалтасына қайыра сұғып, әрi айналып, дастарқаннан ұзап бара жатты. Жаңа шыққан есiгiне қапыл жылдам кіріп, сол жағына бұрылып, көрiнбей кетті. Нұрлыбек екi бокалға графиннен сыра құйды да, бiреуiн маған қарай ысырып қойды. Мен бокалды алып, кенересiнен ептеп ұрттадым. Сыра салқын, дәмі жағымды екен.

Графиндi үнсiз iшiп тауысқан екеуміз даяшының қайта оралуын күтiп отырғанбыз. Даяшы есiктен көрiнді. Ол табақ ұстап келе жатқан. Қолындағы ыдыс толы жайпақ табақ жүрген сайын ақырын теңселеді. Тәрелкелерде бір-бірден кепкен, тұздаған тұқы балық, оған қатар бiр графин сыра тұр. Тез басып, оқыс таяп келді де, әуелi екі балықты түсiрiп, содан кейiн сыраны алып, алдымызға қойды. Сосын даяшы табағын көтерiп, кетiп қалды.

– Бүгiн “Азия дауысы” байқауының гала-концертi, – дедi Нұрлыбек Асқарұлы.

– Барайық.

– Айдана осында ма?

– Иә.

– Ол баратын шығар?

– Барады.

– Көрмегелi қашан.

– Оны ма?

– Иә.

– Кеше келуi керек-ті.

– Қайдан?

– Ташкенттен.

– Жаз бойы түк бiтiрмедiм, – дедi Нұрлыбек.

– Үйленетiн уақыт таяды ма?

– Ойланып жүрмін.

– Мен де.

– Кейде бейнеттің бәрі бекер тәрізді.

– Рас, осы талай адам үйленбей-ақ тiрлiк кешті емес пе?

– Бірақ, салт басты сабау қамшы бойдақ өмір кімдерге опа берген. Жалғыздық Құдайға ғана жарас-қан.

– Сондықтан, қайғымыз дұрыс.

– Әрине, дұрыс.

– Айдана Саматқызы ешқашан тұрмысқа шықпай-мын дейдi.

Нұрлыбек бокалды толтырып алды да, түбiне шейiн сiмiрді. Сосын балықтан түтелеп үзiп, аузына салды. Ол көзiн төмен түсiрдi.

– Оны ұмыта алмай жүрмiн.

– Көрiктi, ажарлы ұрғашы көп қой.

– Махаббат мен үшiн тақсiрет болса да, сезiмiмдi жеңiп шыға аламын.

– Білемiн.

– Бiрақ, сонда қандай қызық қалады.

– Әуелі оны ұмытсаңшы, артынан қызық нәрсе өзi келедi.

– Ештеңеден қорықпаймын. Өлiмнен де. Тек ғұ-мырға деген құштарлығымды жоғалтып алсам, қайтып бiрдеңеге қызықпай кетемiн бе деп қорқамын.

– Түсiнемiн.

Бiз сырадан iштiк те, үнсiз қалдық. Нұрлыбек терең ойға батқан. Менi беймәлім қауіп биледi. Даяшы жаңа адамдарға қызмет көрсетiп жатты. Екеумiз орнымыздан тұрдық. Бізді көріп, даяшы берi жүрді.

Ол шотын қағып, тамақ құнын есептеді. Бiз ақы-сын төлеп, тысқа маңдайымызды түзедiк. Аялдамадан Айданаға телефон шалып, Қабанбай батыр мен Ленин даңғылының қиылысында жолығатынымызды айттық. Нұрлыбек тоғай ішімен серуендеп қайтуды ұсынды, сонсоң бақтың еңселі қақпасына қарай аяңдап кеттiк.

Бақтан шыққанда, күн кешкiрiп қалған. Бiз такси алып, қиылысқа кездесетiн мезгiлден ерте жеттiк. Оны күтiп, сәкiде ойға берiлiп, шаршай бастадық. Айдана едәуір кешікті. Біз оны жолды қиып өтiп келе жатқанда бір-ақ байқадық. Жиекке тақағанда, бiздi аңғарған Айдана сыпайы күлiмсiредi. Оған қарсы жүрдiк. Жақындап келген Нұрлыбек екеумiз ернiмiздiң ұшымен бетінен өптік. Үстiнде жасыл түстi, ықшам, әдемі, қонымды плащ, мойнына жұқа ақ шарф тағып алыпты, шашын жайып жiберiп, кекiлiн бiр жағына қайырып тарап қойыпты. Киген түссіз капрон шұлығына жылтыр қара туфлиі жараса кетiптi. Ол бiз амандасқан соң, шашын керi серпiп, маған езу тарта қарады.

– Қарқаралыға қалай барып қайттың?

– Жақсы.

– Менi ұзатпақ болды.

– Жiгiт нашар ма?

– Сымбатты.

– Маған анам келер жазда үйлен дедi.

– Келiстiң бе?

– Жоқ.

– Осы өмiрдiң өзi тамаша сияқты.

– Ешқашан үйленбей ме?

– Иә.

Автобус келiп, жылдамдығын iрiктi. Бiз мiнiп алдық та, ең артқы орындыққа барып жайғастық. Жұрт кіріп жатыр. Iргемiзден қоңыр түстi былғары күртеше киген талдырмаш екi қазақ қызы тiзе бүктi. Олар сағыз шайнап, сақылдай күлiсiп алды. Автобус есiктерiн жапты да, моторын iске қосып, жолға түсті. Сол қанатымыздан жиырма бес қабатты қонақүй көрiнді, сосын шыршалар арасынан үлкен тас тақтаға жазылған, “Қазақстан” деген iрi әрiптер қарауыта бердi. Жазу бадырайып тұр. Ілгерi талпынған автобусқа iлесе алмай бiрсiн-бiрсiн кейіндеп барады. Басында тауға қарай ақырын жүрiп, соңыра жүргiзушi жылдамдықты оқыс арттырып алды.

Бытыраған үйлер қос қапталдан шашырап қалып жатыр. Медеу шатқалына қиналып әзер шығып келедi. Қоңыр түстi былғары күртеше киген екi қыздың бiреуi орнынан тұрды. Ол үстiн қақты да, келесi орындықтың арқалығынан ұстап, алыстап кетті. Құрбысына қарап күлiмсiредi.

– Неге кетiп қалдың? – дедi отырғаны.

– Шаң.

– Жеткенше аяғың талады.

– Мына жерге келсеңшi.

– Өзiң кел.

– Шаң.

Тұрғаны отырғанынан әдемiрек. Ақ құба, сұңғақ бойлы, аққу мойын, кептер иық, жазық маңдай. Аш белінен төгілген мақпал белдемшесі тобығынан түседі. Оларға тесiлiп қалыппын. Айдана шынтағымен менi түрттi. Бетіме қарап, қулана жымиды.

– Ұнай ма?

– Қайсысы?

– Тұрғаны.

– Ұнайды.

– Бiрақ, ол әлi жас.

– Иә.

– Отырғаны, тегі, қара торы, Данай ақ сарыны жақ-сы көреді.

– Маған екеуi де ұнамайды, – дедi Нұрлыбек.

Автобус қысқы мұз айдыны кешеніне жетпей тоқтады. Асфальт жол кешен аузына дейiн созылып кете барады. Екі қапталына үлкенді-кішілі қаптаған ләпкелер, дүңгіршектер, дүкендер орналасып алыпты. Бiз автобустан түсiп бара жаттық. Күртешесi бар екi қыз сыртқа толықсыған топқа қосыла берiп, бiзге бұрылды да, қапылыс жымың еттi.

– Олар бәрiн естiп қойыпты, – дедi Айдана.

Қос қыз әрi жылжып, нөпірге араласып кетті. Бiз жол жиегiн жағалай, биiкке көтерiле бердiк. “Медеу” мұз айдыны ғимаратының бергi қабырғасына ағылшынша “Welcome” деп жазып, жанына қазақшасын аударып қойған екен. Қос өкпеден екi заңғар тау қысып келе жатқандай, қасқиып тұр. Шатқал iшi қаладан гөрi салқын, денемiз ызғарды сезiп келедi. Күн түнеріп, бұлттанып алған. Бiз баспалдақпен көтеріліп, шарбақ қақпадан өттiк те, алдымызға қарадық. Екі қаптал кiсiге толы. Мұз айдыны үстiне тақтайдан еден төсеген, сосын, ағаш еденге сәкiлерді қаптата жинапты. Оған да кiсiлер мол отырыпты. Шығыс жақтан бос сәкiлер көрдік. Сонда бет алдық. Іздеген орнымыз ең соңғы қатарда, бiр шеті сахнаға тақау екен. Тегіс отырып жатып, қолайсыз жердi таңдап алғанымызға өкiндiк. “Азия дауысы” компаниясының жарнамасы үлкен экранда дөңгеленіп көрсетіліп жатты. Сазбен көмкерілген жарнама экранда жақсы көрінді. Апақ-сапақта жарқылдап, соңы құлпырып шықты. Содан кейiн, бiреу құбылтып, жылдамдата сөйлеп, Роза Рымбаеваның ән салатынын хабарлады. Әншi орта тұстан байқалды. Алдымызда отырған пысық жiгiттер бидай арағын алып шықты. Бiреуi стақандарды жағалатып құя бастады. Өздерi бiр-бір стақаннан жөнелткен соң, шөлмек ұстаған бозбала жүзiн бiзге бұрып, менi қолымнан тартты.

– Iшесiңдер ме?

– Жоқ, – дедi Нұрлыбек.

– Мен iшемiн.

– Қарындастың есiмi қалай?

– Әуелi толтырып бер, ныспымды өзiм-ақ айтамын.

Жалма-жан бос стақан тапқан жігіт шүпілдете

құйды. Шарап ернеуiне дейiн жылдам көтерiлiп келе жатып, сыртына төгiлдi.

– Көп, – дедi Айдана.

– Онда мен алайын, – дедi Нұрлыбек.

Нұрлыбек Асқарұлы стақанды алып, жұтып салды. Жiгiт қайтадан шүпiлдеттi. Айдана төңкерiп тастады.

– Сен ше?

– Зауқым болмай тұр.

– Мен ішемiн, – дедi Айдана, – Данай үшiн.

Стақан қайта толтырылды. Айдана Саматқызы iркiлместен тартып жібердi, дәмiне ашырқанып, алақанымен аузын басты.

– Айдана, өзiмiз сатып алайық, – дедi Нұрлыбек.

– Барғым келмейдi.

– Серуендеп қайтамыз.

– Мен бара салайын.

Орнымнан тұрдым да, тас баспалдаққа жетiп, ләпке жаққа маңдайымды түзедiм. Бір шөлмек вискимен оралсам, Нұрлыбек кетiп қалыпты. Айдана көзiмен жер шұқылап отыр. Сахнаға Мақпал Жүнiсова шықты. Мен тақап келдiм де, Айдананың қасына жайғастым. Ол басын көтердi.

– Оны ренжiтiп тастадым.

– А-а.

– Мазамды ала бердi.

– Нұрлыбек – данышпан жігіт.

– Иә.

– Iшесiң бе?

– Ендi аяп отырмын.

– Мен ештеңе дей алмаймын, бiрақ бекер өкпелеттің.

– Оның күштi боксшы екенiн де, көп нәрседен озық екенiн де, қайраткер тұлға екенiн де талай естiгенмiн.

Айдананың дауысынан ызғар бiлiндi.

– Мен оны жақсы көрмеймiн.

Үнсіздік орнады.

– Бұл өзі сондай қайғылы уақиғаға айналды.

– Тойымыз біткен жоқ, бiз әлі Ыстықкөлге барамыз.

– Сенiмен бiрге Ыстықкөлге барғаным қалай болар екен.

Ол тосылып қалды.

– Менi бәрi жалықтырды, – дедi бiр уақ.

– Кiтап жаз.

– Қолымнан келмейді.

– Iшейiк те.

– Екеумiз ғана ма?

– Иә.

– Көп болады.

– Сонда да.

– Сен ешқашан өкiнбейтiн шығарсың, үнемі өмiрден мағына таба бiлесiң.

– Менің де қасiретім бар, – дедiм.

Айдана жабырқап қарады.

– Сен роман жазып жатырсың ғой?

– Иә.

– Қандай өкiнiш болуы мүмкiн.

– Жазып бiткен соң, ешкiм оқымай қойса ше.

– Оқиды.

– Осы соңғы жазғаным болады.

– Айтқансың.

– Кiтаптардың онсыз да мол екенін білесің, қаншама бай кiтапханалар бар, бәрін түгел оқып тауысуға бiр адамның ғұмыры жетпейді.

– Ақын-жазушылар да қисапсыз.

– Иә, рас, жөнсіз көп.

– Бiрақ, әлем айтылып бiткен жоқ.

– Оны Томас Манн жазған.

– Iшейiк те?

Мен вискидiң қақпағын бұрап аштым да, стақанға құйдым. Ол стақанды ұстап, жайлап қысты да, алақанын жазып жiбердi. Стақан еденге сыңғыр етiп соғылып жарылды, жан-жаққа шынылар ұшты.

– Iшкiм келмейдi.

– Доғар, Айдана.

– Қалай түсiнбейсiң, оны мүлдем жақсы көрмеймiн.

– Түсiнемiн.

– Ештеңе түсiнбейсiң.

– Жылағаның не, мен саған ешқашан өтiрiк айтқан емеспін.

– Бәрiн сезiп жүрдiң сен.

– Бекер жылайсың, Айдана, басқаша шешуге болатын едi.

– Маған не iстеу керек едi, Данай.

– Бiлмеймiн.

– Тегі, бiреудi сонша сүйемiн деп ойламаппын.

– Бәрi де өтедi.

– Менi тағдыр үнемi аяғымнан шалып жүредi.

– Доғар, Айдана.

Ол ағыл-тегiл жылады. Ықылық ата бастады. Қолымды созып, жауырынын қапсырып, бауырыма тарттым. Айдана тоқтай алмай, бет-аузын кеудеме тығып, өксіп жылап, егіле берді. Шашынан сипадым.

– Болды, – дедi.

Көзiн сүртіп, жылжып отырды.

Алатаудың қойнауы – тас қараңғы. Тік жартас қия шатқалдың аңғарлы сайында, түнгі алқапта от шашқан “Медеу” кешенінде не iстерiмдi бiлмей отырып, оны аяп кеттiм.

ХҮ тарау

Айдана бұрын кетiп қалды. Мен жұмысымды бітіріп, үш күн кешiгiп шықтым. Түнгi он бiр жарымда Алматыдан аттанған көлік Георгиевкаға екiнiң шамасында жеттi.

Қалғып кеткенiмде, автобус Қырғызстанның шекарасын басып өтiптi. Таңғы алтыда шұғыл тепкен күш, қатты серпіннен оянсам, Ыстықкөлдi жағалап, сырғып келеді екенбiз. Көлдiң ар жағынан қарауытқан Тянь-Шань тау сiлемi қара үзіп қалып қоймай, соңымыздан ерген алыптай – ілеседі. Тау сiлемi екі көкжиектiң арасында іркіліп тұрған айдынға қабат жатыр. Оң қапталыма көзбен шолып қарағанымда, әрдайым қарлы шыңдарын қойдың шарбы майындай селдіреген ақ бұлттар омыраулаған Тянь-Шань тау сiлемiн көрiп қаламын. Бiз Сары-Ой айылын артқа тастадық. Автобус қасқа жолда қалауынша, емін-еркін зырлап, бiрте-бiрте Чолпон-Ата шаарына иек аса бастадық. Шаар айдынға тым жақын орналасқан. Қаладан шығып бара жатып, қайыра елдi мекенге кездесе кеттік. Әуелі көрген тақтайшада “Бостерi” деп жазылып қойылған. Автобус жол жиегiне таяу тұрған дүкенге жете бергенде, қалт тоқтады, мен сол жерден түсiп қалдым да, азырақ жүрiп барып, оң қапталыма бұрылдым. Тар, енсіз тротуармен жайбарақат аяңдап, “Гүлқайыр” демалыс жайын асып өттім де, Қазақ Ұлттық университетi тынығу орнының қақпасына тақап келдiм. Аспанмен астаса шалқып Ыстықкөл жатқан. Ар жағынан Тянь-Шань тау сiлемi жаздың айсыз көгіндегі Құсжолындай болып жанарға мұнартып жетедi. Санаторий штабынан, тiзiмнен Айдана Саматқызы бөлмесін тауып алдым да, далаға шықтым.

Ол бөлмеде кiтап оқып жатыр екен. Есiктен кір-генімде, кiтаптан басын көтерiп, менi көрдi де, жылы күлiмсiредi.

– Сәлем.

– Ыстықкөл қалай екен?

– Тамаша.

– Саған арнап мажар шарабын әкелдiм.

Жолсөмкенi орындықтың үстiне қойдым. Көршi төсектiң арқалығында ер адамның галстугы iлiнiп тұрды. Айдананың түрi бұзылып кетiптi. Ұйқысы қанбаған тәрізді.

– Әлiбектiң досы осында.

– Танимын ба?

– Танымайсың.

– Мынау саған.

Шарапты дастарқанға қойып, сөмкеден шоколад қорабын шығардым. Ол төсектен тұрып, шашын қобыратып, кейiн қайырды. Оң иығына жинап, қолымен уыстап алды.

– Қазір, жуынып келейiн.

Жеңіл сандалын ілдi. Үстiнде ақ түстi селдір тоқыма, омырауы ашық. Iшiнен сары реңді жейдеше, бұтына жасыл спорт шалбарын киiптi. Шкафтан сүлгiнi алып, сыртқа беттедi. Шығып кеткен.

Оқып жатқан кiтабын парақтадым. Франсуаза Саган, “Здравствуй, грусть”. Мұқабасы нашар түптелiнiптi. Кiтапты жаба салдым да, төсекке аунай кеттiм. Галстук қайтадан көзiме түсiп, орнымнан көтеріліп, қолыма алып көрдiм. Пьер Карден туындысы. Есiк сықырлай ашылып, Айдана көрiндi. Салқын су өңiн жадыратып жiберiптi. Жайбарақат кірді де, сүлгiнi шкафқа тастап, айнаға таман барды. Шашын тарауға кiрiстi.

– Ұмытып кетiптi, – дедi ол.

Галстукты арқалыққа iле салып, үстелге барып, тiзе бүктiм.

– Ашуыңа болады.

Шараптың тығынын ашып, екi кесеге толтырып құйдым. Ол орындыққа келiп отырды. Iшті де, қайыра көтерiлдi. Киiмдерiн реттеп жатыр. Көзiлдiрiгiн ұстады. Киiп алды да, маған қарады. Келбетi күлкiге шомылды.

– Жарасады.

– Тезiрек бол, жағажайға барамыз.

– Қарным ашып қалыпты.

– Асханаға соға кетемiз.

– Мұнда таныс бiреу бар ма?

– Ешкiм жоқ.

Ол шілтерлі тоқымасын шештi де, төсекке лақтыра салды.

– Әрi бұрылшы.

Әрi бұрылып отырдым. Түйме сырт етiп ағытылды. Бiрдеңе жерге сусыды. Екi аяқ кезек-кезек едендi таптады. Түйме қайтадан сырт етiп салынды. Бiрдеңе киiлiп жатып, шу жоқ болып кеттi.

– Болды.

Айдана балағы тiзесiнен шорт қиылған джинсы шалбар мен ақ түстi кең футболка киiп алыпты. Футболканың етегi кiндiк тұсына жиналып, түйіліп тасталған. Ол күлiмдеп, жайнақы көз салды.

– Әлi iшпегенсiң бе?

Кесенi қолыма алып, кенересiнен асықпай жұттым. Шарап тамағымды қытықтап, кеудеме құйылды.

– Киiмiңдi ауыстырып ал, мен сыртта күтемін.

Ол табалдырықтан аттады. Тез киiмiмдi ауыстырып, тысқа шықтым. Айдана дәлiзде темекi шегiп тұр екен.

– Мына бөлме сенiкi болады.

Қарама-қарсы есiктi нұсқады. Темекiсiн тiсiнiң арасына қыстырған қалпы қалтасынан кiлтiн суырып, өз есiгiн екi бұрап жапты. Түтiндi ащысынып, бiр көзiн кiшкене қысып алған беті ажарланып берi айналды.

– Кеттiк.

Екеумiз асханаға соғып, таңертеңгi асты iштiк те, жағажайға апаратын жолға түстiк. Таңертеңгi аста майға шыланған күрiш, сұйытылған қаймақ және құймақ жедік. Айдана ілгері озды. Сүрлеу үзiліп, жағажай басталды, бiз жеңiл тәбiшкемiздi шешiп тастадық. Құм үстiмен сылбыр iлбiп барамыз. Тәбiшкемiздi қолымызға ұстадық. Көл жиегiне таяқ тас-там жерден тоқтадық та, киiмiмiздi басымыздан асыра, сыпыра бастадық. Айдана сары түстi омыраулық пен енсіз лыпа киiп алыпты. Жiңiшке бикини омыра-уын толық жаппаған екен, төсі жоғары тұсынан жартылай ашық. Кiндiгiнiң айналасын аптап күн қақтап, азырақ тотыққан, ептеп қызарып тұр. Ол етек-жеңi мол сүлгiсiн бiр шетiнен бүрiп ұстап, жайып жiбердi. Құмға төсей жазды. Сүлгi әсем кiлемдей құлпырып жайыла кетті. Өзi тiзерлей отырып, ту сыртына құлап, шалқасынан жатты. Мен қасына жантайдым. Сосын, толықсып аударылып, шалқалап, аспанға көз салдым. Көктен шуақ төгілді. Жібектей жайлы, мақпалдай жұмсақ. Төңірек пейіштің төріндей жайнақ, жаннаттай көрікті. Күн қызуы табандап артып келедi. Көкiрегiмiздi әлсiз қарып, енді жайлап күйдіріп барады. Шай қайнатым уақыттан соң, бір қырымызға аунап түсіп, етпетімізден жаттық. Алғашында шұғыла арқамызды жылы аймалап, рақатқа батыра бердi де, соңыра күн қатты ысып, тәнімізді шыжғыра бастады. Айдана түрегелiп, киiмiнiң арасынан темекі iздеп та-уып алды. Ол темекі шегіп, маған қарады.

– Суға түсейiк, – дедi.

– Жүр.

– Бiрден қойып кетпесек, бата алмай, көпке дейiн тұрып қаламыз.

– Жарайды.

Көл жиегiне тақап келдiк. Мен бiраз жалдап бардым да, деңгейi кеудеме жеткен заматта сүңгiп кеттiм. Су астымен баяу сырғып келемiн. Әредік аяғымды шұғыл серпіп қоямын. Екi қолыммен көл iшiн қақ жара, сусып алдыға жылжимын. Тынысым тарыла бас-тады. Тұншығып кетiп, су бетiне тез қалқып шықтым да, шашымды сiлкiп жiбердiм. Жан-жағыма шашымнан үзiлген тамшылар шашырады. Соңыма көз тастадым. Айдана құлаштап берi жүзiп келедi. Бірқалыпты ырғақпен ешқандай қорқынышсыз жүзедi. Мен қарсы құлаштай жөнелдiм. Ол да жағаны көздеп, қиғаш тартқан. Екеумiз қатар малтып келеміз.

– Шаршадым, – дедi.

Байқамай су жұтып қойған.

– Сөйлеме.

Басын изедi. Екеумiз кiшкене жүзiп барып, тайызға жеттiк те, түрегелдік. Ол сыңғыр етiп күлiп алды.

– Қорқып кеттiм.

– Неге?

– Денем тартылып қалды емес пе.

– Жағаға шығайық.

– Тым алысқа жүздiк.

Екеумiз көлден шықтық. Орнымызға аунай кетіп, көзiмiздi жұмдық.

– Тоңдың ба?

– Иә, – дедi көзін ашпаған күйі.

– Қазiр жылынамыз.

– Жақсы ма?

– Жақсы, – дедiм көзiмдi жұмып жатып.

– Кеше күнi бойы жағажайдан шықпай қойдық.

– Сол қызығыңды бүгiн тағы қайталайық.

– Әлгі, анадай жағажай жасап көрсе, тегі, айтшы, несі жаман.

– Қызық болар едi.

– Жалаңаш жүргендi ұнатамын, – дедi ол.

– Құлын мүсiнділер үшiн рақат.

– Рақмет.

– Мақтағаным емес, шындықты меңзегенiм.

– Өзiме де ұнайды.

– Аяғы қисық қыздарға жаным ашиды, – дедiм.

– Өкінішті.

– Бiрақ, махаббат шынайы болса, не кедергi.

– Рас, алайда, түзу аяқтың әсемдігі, бәрiбiр, әркiм-нiң жүрегiн қытықтайды.

– Мүмкiн.

– Менiң аласа бойлы жiгiттерге жаным ашиды, – дедi Айдана.

– Жалпы, кімнің төрт құбыласы түгел дейсің.

– Әрине.

Бiз үндемей қалдық.

– Махаббатқа сенесiң бе? – дедi бiр уақ.

– Иә.

– Мен де сенемiн.

– Сезiм ұлылығына сенбесем, жазушы бола алмас едiм.

– Тән рақатын жақсы көресiң бе?

– Жақсы көремiн.

– Денеме жанасқанда, ішім алай-түлей боп кетеді.

– Білемін.

Езу тартты.

– Нені білесің?

Мен де күлдім.

– Әйелдердің жан дүние толқынысын, аласапыран күйін жақсы білемін.

– Жасыратын ештеңе қалмады.

– Бәріміз жабылып аштық. Енді әлемге ешқандай құпия жоқ деп жариялауға болады.

– Заман айтылып бітті. Белгісі...

– Қызыл сөз, жалаңаш сезiм, тойымсыз нәпсi, – дедiм.

– Бiреудi сүйiп жүрiп басқа бiреумен төсектес болу дұрыс па?

– Бiлмеймiн.

– Менiңше, ешқандай қайшылық жоқ тәрізді.

– Оны да білмеймін.

– Кешке “Бар-Би”-ге барайық.

– Жарайды.

– Сен тәуiр билейсiң, жаныңда еріп жүру маған мақтаныш болады.

– Ұйқың келген жоқ па?

– Келiп жатыр.

– Жол соғып тастаған ба, шаршап қалыппын.

– Түнде кiрпiк iлген жоқпын, – дедi ол.

– Көз шырымын алсаңшы.

– Ұйқысырап жатып әңгiме шерткен қандай ғанибет.

– Меніңше, сен қызық өмірге аса құштар, өте сауықшыл жансың.

– Тұрмыс құрғанша қыдырып алудың ешқандай әбестiгi жоқ.

– Мүмкiн.

– Барлық қыздар сөйтедi.

– Сосын, өкінішке қарай, әдетiн тастай алмай жү-редi.

– Тастайды.

– Маған адал жар, айнымас дос Абай заманы әлде-қайда ыстық секiлдi.

– Маңдайыма біткен жалғыз ғұмырымды бір ғана ер адамға арнайтынымды ойлағанда, зәрем ұшады.

– Жігіттің нары болса ше.

– Қалғып барамын, – дедi Айдана.

– Ұйықтаймыз ба?

– Иә. Нарды қайдан табамыз, тапсақ та бұл қуа-ныш болмыстың жалқы тіршілігі дүниеден озғанда, жоқтауымызға тоқтам айтып, опықты күндерімізді жұбата ала ма?

– Басыңды бүркеп жат.

– Өзiң де.

– Қазiр.

Ол сүлгiнiң бір шетімен басын бүркедi. Қозғалмай жатып қалыпты. Көк теңбіл биіктен аппақ күн мол қызуын аямай төгiп жатыр. Күн қызуы найзадай түйреп, шаншыла қадалады. Айдана Саматқызы ақырын пысылдай бастады.

ХҮI тарау

Екеумiз ағаштан қиып салған коттедждердi артқа тастап, шырша аралас өскен қараағаш тоғайына тап болдық. Оны жарып өтiп, жалғызаяқ соқпаққа құладық. Тоғай жолақтанып шұғыл аяқталды да, бiз кiрпiштен қаланған екi қабатты үйлерге ұшыраса бастадық. Сәл жүрiп барып, екiншi қабатында “Бар-Би” орналасқан үйге ат басын тiредiк. “Бар-Би”-ге, қабырғаның iргесiне жанай салынған темiр баспалдақ бұрала көтерiлiп алып бара жатты. Бардың залына кiргенiмiзде, жыпырлата оқшау тiзiлген үстелдер жанарға iлiктi.

Сол қапталымыздан бар көрінді. Бармен фужерді дымқыл шүберекпен сүртiп жатыр екен. Көркем әуен сол жақтан, үлкен күйсандықтан шығып, зал iшiне тербетіле баяу таралады. Кестелі, өрнекті жақсы әнді нәшіне келтіріп шырқап жатқан Chris De Burg. Бар жақтауынан бермен қарай, фойеде үш жұп солғын қимылмен дөңгелене билеп, өкпек желдің лебімен теңселген көк майса шалғындай жайқалып, толықсып ұзап барады. Бiз орта тұстағы бос үстелге барып жайғастық. Жұрт әр үстелде бес-алты адамнан топ құрап отыр. Көбiсi жеңіл шампан iшіп, ауыр коньякқа әлi жете қоймапты. Айдананы үстел басына жалғыз қалдырып кеттiм де, барға тақап, шөлмектердiң жазуын оқуға көштiм.

– Шампан алыңыз, – дедi бармен.

– Бiреу.

– Жақсы шарап, – дедi бiреуiн алып берiп жатып.

Құнын төлеп, шампанды алдым да, керi қайттым. Айданаға қарсы қапсағай денелі, күжір желке жуан мойын, қорасан талағандай бұжыр қара отырып алыпты. Үстелде орталанған қырғыз коньягының шөлмегi.

– Данай Байқуаныш, менiң жақын досым.

– Руслан Ботпай, Бiшкек қаласынанмын, – дедi ол.

– Қайда демалып жатырсыз?

– “Қырғыз теңiз жағалауы” демалыс орнында.

– Бiз көршi шипажайданбыз.

– Онда сыбаға, қонақасы үзілмейтін шығар.

– Болады.

– Шоколад алайын ба?

– Рақмет.

– Өзiм қырғыз болсам да, қазақ бикештерiн іш тартып, жақын тұтып тұрамын.

– Шегесіз бе?

Айдана шылым ұсынды. Ол басын шайқады.

– Спортпен айналысамын.

– Қандай түрi? – деп сұрады Айдана.

– Еркiн күрес.

– Iшпеймiз бе?

– Коньякты тауысып қояйық.

– Әуелi шампан, Данайдың еңбегiн бағалайық.

– Руслан өзi бiлсiн.

– Айдананың айтқаны.

Мен шампанды ашып, үш фужерге толтырып құйдым.

– Қазақ қыздары үшiн.

– Бiз мүлдем басқамыз, – дедi Айдана.

– Әкеңіз қазақ па?

– Қазақ.

– Сіздер үшiн.

– Бiз Азия бойжеткендерiне де, Еуропа бикештерiне де ұқсамаймыз.

– Жаңа ұрпақ үшiн, – дедi Руслан Ботпай.

Еркiн күрестiң шеберiне ызам келдi. Фужердi алып, сiлтеп жiбердiм. Шампан жылдам әсер ете бастады. Руслан коньяктың шөлмегiн ұстап, әрбiреуімiзге көзбен мөлшерлеп, орталап құйды.

– Бекер араластырып жатырмыз, – дедi Айдана Саматқызы.

– Билеймiз.

– Данай тәуiр билейдi.

– Мықты.

– Өзiңiз де нашар билемейтiн боларсыз.

– Нашар.

– Спортшылар әрдайым сондай.

– Кiлемде бәрiн лақтырамын.

– Сенемiз.

– Данайды да лақтыра аламын.

– Көрiңiз, – дедiм.

– Тыныш жатқан жыланның құйрығын бастыңыз, – дедi ол.

– Сонда да.

– Жiгiтім, жақсылап, әбден ойланып, қабырғаңызбен кеңесiп алыңыз.

– Бұл шақыру ма? – дедiм.

– Иә.

– Қабылдаймын.

– Данай, саған не болып кеттi?

– Ертең жолығайық, – дедi ол, – қазiр кеш түсіп, ымырт жабылып, қараңғы болды әрі мастықтың буы бар.

– Руслан, сізбен оңаша сөйлесуге бола ма?

– Иә.

Екеуi бардан шығып кетті. Мен коньяктан ұрттадым. Маған қарай орыс қызы жүрiп келедi. Көз жанарымыз түйiскен сәтте езу тартып, болмашы жымиды. Үстiнде денесіне жабысқан қара түстi тар көйлек, қысқа етегi тым шолақ, омырау қиығы далиып жатыр. Әдемi басып, жүрiп келдi де, қасымнан өтiп, әрi ұзап бара жатты. Бұрылып, соңынан көз тастадым.

– Жаным, қарындас.

Қаздай қалқып, жүзіп барып тоқтады. Нәркес көздері жәудіреп, толықсып берi айналды. Ақ сары жүзі наз күлкіге шомылды.

– Маған айтасыз ба?

– Иә.

– Не қажет болып қалды?

– Шампаннан дәм татыңыз.

– Бүгінге мен естіген көңiлге қонымды ең жақсы ұсыныс осы болды.

Үстелге таяп, қарсы тiзе бүктi. Оған шампаннан құйып бердiм. Екеумiз соғыстырдық та, төңкере салдық.

– Есiмiм – Светлана.

– Қазақшаны қайдан бiлесiз?

– Бұрын Талдықорғанда тұрғанмын, кейiнiрек Түр-кiменстанға қоныс аудардық.

– Жалғыз жүрсiз бе?

– Құрбылас қызыммен.

– Тағы?

– Құйыңыз.

Тағы шампаннан шүпiлдеттiк. Ол iшiп салды да, алтындай жарқыраған сары шашын қолымен сипай, төбесiне қайырды.

– Коньяктан көрейiк, шампаннан бiрдеңе сезiп жатқан жоқпын.

Екеумiз коньяктан тең бөлiстiк те, жұтып жiбердiк. Коньяк тамағымды өртей, көкiрегiме жетiп, жылыта жөнелдi.

– Билейiк.

– Қарсы емеспiн.

Бiз фойеге дейiн селқос келдiк те, Айдана мен Руслан есiктен көрiнгенде, билеп бара жаттық. Әуез аяқталғанда, үстелге қайта оралдық.

– Руслан көл жағалай қыдырайық дейдi.

– Қыдырайық.

– Мынау кiм?

– Светлана.

– Айдана Саматқызы.

– Сәлем, Светлана.

– Бiр-бiрiңдi бiлесiңдер ме? – деп сұрады Айдана.

– Иә.

– Данай, шампаннан құйыңыз.

Мен фужерлерді толтырдым да, әркiмнiң алдына ыдысын итерiп қойдым. Бiз сыңғыр еткiзіп қағыстырдық та, түбiне шейiн сiмiрiп тастадық. Айдана Саматқызы фужерiн дастарқанға қоя берiп, маған езу тарта қарады.

– Кеттiк пе?

– Иә.

– Светлана баратын шығар.

– Сұрамаппын.

– Барамын.

– Қайтқанда, шығарып саламын.

Бiз залды орта тұстан қиып, босағадан шықтық. Сосын, баспалдақпен төмен түстік. Екi қабатты үйлердi айналып өтіп, жағажайдың шетiне iлiне бердік. Жаңа, тегі, бәрімізді тегіс маужыратып, ұйқы шақырған еді. Енді құм үстімен сергек, ақырын сырғып келемiз. Руслан Ботпай Айдананы қолтықтап алған. Олар iлгерi озып, бізден ұзап барады. Көл жиегiне тақап қалғанда, сол қапталына бұрылды. Жиектi жағалай отырып, жүрiстерiн бәсеңдетті, көл жаққа жүзiн жиi аударып, ауық-ауық жұмбақ шалқар дүниеге, тынық жаратылысқа үңіліп қарайды. Светлана екеумiз үнсiз келе жатырмыз. Мақпал түн тылсым буғандай жым-жырт, ауа қолмен ұстағандай жұмсақ, мезгіл-мезгіл ептеп қоңыр салқын жібек самал соғып кетедi. Ала бұлттан таза, жұлдыздар қалтыраған ашық аспанда ай жамбастап аунайды. Бiз пирс орнатылған тұсқа таяп қалдық. Пирс сүйір тұмсығын көлге тығып, су ішіне жиырма қадамдай сұғынып жатыр. Руслан мен Айдана пирсқа мiнiп бара жатты. Iзiн ала біздер де келіп жеттік. Келе сала көлге жоғарыдан көз жiбердiк. Жал-жал ақ жалқын толқындар жағаны ұрып, шалқасынан аунап түседі де, тулап кейін қашып бара жатып, жайқын көл бетінен жаппай, шапшаң жоғалып кетеді. Көршi санаторийден “Ace Of Base” тобының “Happy Nation” әуезi талып жетедi. Шалқар көлдiң ар жақ қабағынан Тянь-Шань тау сiлемi қарауытады. Қарсы тұстан, сол қашық алқаптан андыздап көп оттар көрінеді. Менi көңiлсiздiк басты. Бергi жағалау түнгi шамдардың мол жарығына толып кетiптi. Бiз әрi қарай iлбiдiк. Пирстiң айдынға сүңгідей қадалған ұшына жетiп, екеуміз төмен қарадық. Су бетiнде ай сәулесi жылтырайды. Светлана бiр нүктеге қадалып, ойға батып тұр. Айдана мен Руслан кетiп қалыпты. Пирс үстiнде ай сәулесiне тесiлiп тұрып, өзiмдi жалғыз сезiндiм.

ХҮII тарау

Мен қайықпен жағажайға қарай жайлап сырғи жөнелдiм. Баяу жүзiп келiп, жағаға тірелген соң, қайықтан түсiп, сәл iлгерi итерiп, тұмсығын құмға шығарып қойдым. Айдана екi жiгiтпен әңгiмелесiп тұрды. Кеудесiн сарғыш реңді бикини омыраулығымен тартып, ұштарын желкесіне байлап түйіп қойыпты, бұтына кигенi сол түстес көлемі шағын қиық лыпа ғана. Ол менi көрдi де, қоштаса бастады. Екi жiгiт оны бетiнен алма-кезек сүйiп алды да, ары қарай аяңдап кеттi. Өзi берi жүрдi. Тақап келдi де, қайыққа мiндi. Мен қайықты қайыра көлге түсiрдiм. Су деңгейi тiземнен асқанда, секiрiп мiнiп, ескектi қолыма ұстадым.

Ол қайықтың бас жағында бетiн маған бере отыр. Ескек бірқалыпты ырғақпен жайбарақат еседi. Қайық баяу жылжиды. Бiз жағадан алыстап бара жаттық. Айдын шалқар көл – тереңдей бастапты. Малта тастар іріленіп, бедері домаланып, мөлдiреп көзге түседi. Салқын самал пайда болды.

– Ортасына жете аламыз ба?

– Жоқ.

– Қорқынышты.

– Бойың үйрене алмай келе жатқан шығар.

– Тағы ұйқым қанбады.

– Қайтып келген соң, ұйықтап алуыңа болады.

– Ыстықкөл биыл қызықты сияқты.

– Саған көз іліп алу керек.

– Шаршап жүрмiн.

– Жүзiң абыржып кетiптi.

– Басым шыңылдап бара жатыр.

– Тағы ішiп пе едiңдер?

– Иә.

– Не iштiндер?

– Виски.

– Араластырған жоқсың ба?

– Сыра қосып едiм.

– Бекер. Шампан, коньяк, виски, сыра.

– Ендi басым шыңылдап бара жатыр.

– Әлiбектiң қандай жоспары бар екен?

– Фильм қоймақшы.

– Ол ше?

– Ол сценарийін жазады.

Мен баяу есiп келемін. Қайық жағадан бiрқалыпты екпiнмен ұзап барады. Айдана Саматқызы шалқайып отырды. Шашы қобырап кеткен.

– Қайтайын ба?

– Аялдай тұршы.

– Су түбіңе қарағың келе ме?

– Иә.

– Мөлдiреп жатыр.

– Қолымды суға матырсам, қайық шайқалып кетпей ме?

– Шайқалмайды.

Ол қолын суға салды. Шалпылдатты. Судан көсіп – маңдайына басты.

– Қайтайық.

Мен қайықты жайлап бұрып алдым. Жаға алыста жатыр. Жеңiл сырғып, үдемелеп сыдыртып, жиекке тақап келемiз. Ол селқос отыр.

– Қамыққанды қой.

– Ұйқы қысып, жанарым жұмыла бередi.

– Кешке не істейміз?

– Бiлмеймiн.

– Руслан әлi осында ма?

– Осында.

– Маған ертең Алматыға қайту керек.

– Уақыт тез өтiп кеттi.

– Оқуың не болды?

– Римді, Италияны қалап алдым.

– Жақсы ел, ауа райы да қолайлы, жайма-шуақ.

– Сабақ қашан басталатыны белгiсiз.

– Мен Алматыда қыркүйек айының отызыншы жұл-дызына дейiн боламын.

– Романды аяқтайсың ба?

– Жоқ.

– Көп қалды ма?

– Барлас пен Надираның үйлену тойы бар.

– Тойы қашан еді?

– Қыркүйек айының ақырғы аптасында.

– Маған романыңды оқытшы.

– Оқытайын.

– Мен Ыстықкөлден қайтқанша жағалауда өткен күндерiмiздi жазып қой.

– Ол жүйрік қаламның бабына, шабытты көңілдің хошына байланысты.

– Нақ бүгін қай жерiне келдің?

– “Азия дауысы” байқауының гала-концертi өткен күнге.

Жаға жақын қалыпты. Қолым шаршап, қарым тала бастаған. Айдана Саматқызы көзiн сығырайтып пансио-нат үйлеріне қарады, сосын жүзiн маған бұрды.

– Шыда.

– Сұлап түсетiн шығармын.

– Саған ерте тұрудың қажетi жоқ.

– Қолың талды ма?

– Ештеңе етпейдi.

– Руслан сенi боксшы ма дейдi.

– Сен не деп жауап бердiң?

– Иә, дедiм.

– Сосын?

– Ойланды.

Қайық екпiндеп барып, қайраңға соғылып, су кемеріне тiрелдi. Айдана орнынан тұрып, құмға секiрiп түстi. Мен қайықты берi тартып, жиекке шығарып қойдым. Екеумiз киiмiміздi алып, салқын душ қабылдауға кеттiк. Содан кейiн ол ұйықтап алатын шығар.

ХҮIII тарау

Бостерiден күндiзгi төрттiң шамасында қозғалып кеткенбiз. Автобус Чолпон-Ата шаарына жеткен соң, сәл аял қылды. Сол-ақ екен, көліктен жапырыла түскен жұрт қарақат пен өрiк сатып алуға жүгiрдi. Одан әрі бiз Сары-Ой, Тамчы, Кош-көл, Чырпыкты айылдарын басып өттiк.

Жол бойы Ыстықкөл айдыны көкпен астасып сол қапталымыздан ілесiп отырды, асығыс, суыт жүрген ұшқыр автобустан ұзақты кеш қалмай келе жатты. Мен көкжиекте шалқасынан жатып көсiле шалқыған ұшы-қиырсыз әдемі көлден бiр сәт көзiмдi алған жоқпын. Айдана Саматқызы бардың төрiнде, едәуір үлкен би алаңында шаттана билеп, сықылықтап күліп жүрген шығар. Естеліктер дәптері, күнделік жазбалар тұрғысында қолға алынған көркем роман жайлы ойға батып, сапарнама тарауларын жадыма түсiрмекшi болдым. Арайын шашқан күн қызылы ұясына бауыздалып қонған шақта, Тору-Айгыр мен Қызыл-Өрiк айылынан озып, Балыкчы шаарчасына кiре бердiк. Ыстықкөл сүйiрленiп барып, шаарча басталған тұмсықтан үзiлiп қалды. Менi көңiлсiздiк жайлады. Автобус кедергiсiз зымырап, Ыстықкөлден бiрте-бiрте қашықтап, аулақ кетiп барады. Дала жым-жырт, апақ-сапақ уақыт. Кок-мойнақ елдi мекенiне құлағанда, жолдың сол жағынан баяу аққан жыланшық өзен көріндi.

Боом шатқалына ендiк. Ыстықкөл шалғай жатыр. Көл жағасында қыздырынған Айдана Саматқызы есімнен шықпай қойды. Қазiр шулы бар iшiнде шампан iшiп, менiң кетiп бара жатқанымды топшылап, қапылыс шерленіп қалатын шығар. Бiз кiдiрiс жасайтын орынға келiп жеткен кезде, автобус тежеуiштi басып, тiзгiнiн тартты. Тысқа шығып, жолды кесiп өттiм де, “Боом” кафесiне кiрдiм. Кафеде ығы-жығы кісі, сапырылысқан халық. Жұртқа қунақ қызмет көрсетiп жүрген – жас қырғыз әйелi. Үш рюмка қырғыз коньягын сұратып жiбердiм. Әйел табаққа салып, үш рюмка коньяк және стақан толы мандарин шырынын әкелдi. Мен оған ақысын төледiм де, үстiнен азырақ ақша тас-тадым. Даяшы әйел бiр қолына табағын ұстап тұрған, екiншi қолын алдына байлаған алжапқышына сүртiп, маған ұсынды. Сосын, ақшаны ала салып, үстелден жылдам алыстап кетті. Коньякты жұтып жiбергенде, тамағымды қырнап, кеудеме құйылды да, айналасын қыздырып бара жатты. Құнарлы сусыннан іштім. Үш рюмканы тауысқан соң, шырыннан тағы ұрттап, кафеден шықтым да, автобусқа беттедiм. Кемин шаарчасына жете бере, көзiм iлiнiп кетiптi. Көлік Георгиевка қалашығына барып тоқтағанда кенет оянып, терезеден көшеге қарадым. Алакөлеңке қараңғылықта екi әйел мен үш ер адам түсiп жатыр екен. Менi қайта көңiлсiздiк иектедi. Автобус жайлап орнынан қозғалды. Кiрпiгiм айқаспай қойды. Көлік ыңыранып жүрiп келеді.

Бір кезде оттары самаладай жарқырап Алматы шаһары көрінді. Көше бойлап нұр шашқан бағаналы шамдар қаптап жанып тұр. Тізгін тартқан көлік аялдамалар табанына тоқтағанда, өзiмдi біртүрлі жайсыз сезiндiм. Төле би көшесiнен, жаңа автовокзал қасынан түстiм де, ең шеткi таксиге бардым. Шопыр шынысын түсiрiп, басын шығарды. Ол лезде келiстi де, мен жүгiмдi салонның артқы орындығына тастап, өзiм алдына жайғастым. Такси ескі Төле би көшесiмен баяу сырғыды. Түн баласында Тастақ ауданы әлдеқайда самарқау, недәуір жайбарақат тартып тұрғандай сияқтанады. Біртіндеп құлаққа ұрған танадай марғау тыныштық орнады. Жолайрықтар, қарауытқан ауланың іші, үйлердің маңайы алабөтен жым-жырт, ешқайдан дыбыс, шу естiлмедi, көшені қақ жарып оқшау келе жатқан такси көкіректегі жалғыздықты оятады. Жүргізуші “Алматы” қонақүйiне әкелiп тас-тады, алакөлеңке жарықта ақысын төлеп, артқы салоннан жүктерiмдi алдым. Сосын, такси абайлап кері бұрылды да, басқа жылдамдыққа қосылып, қонақүйден солғын ұзады. Мен ақырын Reception дәлізге қарай беттедім. Кiреберiс сенекте кезекшi әйел қалғып-шұлғып маужырап отырған. Менi көрiп, бойын жинап, еңсесін тіктеді. Ол құжатымды мұқият қарап, еркiн кiретiн рұқсат қағазын жазып бердi. Пұлды алған соң, бөлменiң кiлтiн ұстатты. Лифтiмен қалт лықсып үшiншi қабатқа көтерiлдiм. Ұзын дәлiзбен сүйретiле жүрiп, сол жақ қапталдағы науан есiктердiң кезек сандарын оқи бастадым. Үш жүз оныншы бөлменi тапқан соң, құлпын ағытып, табалдырықтан аттадым. Ауызүй көзге түртсе көргісіз тастай қараңғы. Сипалап жүріп түнгi шамды жақтым. Бөлме ішіне алакеуiм жарық құйылды. Креслоға отыра кеттiм де, көйлегiмдi шешiп, төсекке лақтыра салдым. Басымды көтерiп едiм, қарсы қабырғадан шарайнаны байқадым. Күреңітіп күнге күйген қызғылт қоңыр денем шыныдан жақсы көрініп тұр. Ыстықкөлде өткен тамаша күндерді әйгілеп тұрғандай. Жүрегiмдi сағыныш сезiмi шымшыды. Орнымнан көтеріліп, тысталған көрпені ашып, төсегiме сүңгідім. Кірпіктерім айқаспай қойды. Ұйқым қашты. Көз алдыма шүпілдеген суы кемеріне жетіп толған Ыстықкөл келеді. Орындықта жатқан сағатыма қол создым. Таңғы бес, құлқын сәрі. Қара мақпал түн түндігі түріліп, қараңғылық сейілетін беймезгіл уақыт. Елең-алаң.

Зады, тезiрек Асқат Жақанұлына жолыққан абзал. Ол ұдайы – көңілге алданыш, әрдайым дітке жаққан – оңды, тәуір нәрсе айта алады. Қарағайлыдан қайтпаған болса, Нұрлыбек Асқарұлын iздеп табуға, бір көруге тиістімiн. Мүмкiн, оның жанға медет, дәтке қуат, қапысыз алдарқатар жақсы сөзi бар шығар. Бүкіл шаһар саяқтықтан шерменде, қамырықты мені ескірген қоныс, сары жұртқа жалғыз тастап, таудай қопарыла, дүркіреп, үдере көшіп кеткен сияқты.

ХIХ тарау

Нұрлыбек Асқарұлын Ұлттық университеттiң бокс залынан таптым. Ол қабырға іргесіне таяу салбыратып қойған былғары қапшықты солқылдатып бүйірінен ұрғылап жүрдi. Үстiне боксшы киiмiн киіп, қолына шингарт тартып алған. Менi тақап қалғанда байқады. Қапшықты селкілдетіп жұдырықтауын доғарып, күлiмсiреп тосып тұрды. Екеумiз құшақтаса кеттiк.

– Қарайып кетiпсiң, – дедi ол.

– Тәуір демалдық.

– Мен осында болдым.

– Көп жаттығасың ба?

– Жететiн шығар.

– Асқат Жақанұлын тауып алайық.

– Маған киiм ауыстыру керек.

– Жақсы. Тыста күтемiн.

Ол бокс залында қалды да, мен шығар есiкке қарай бет алдым. Шетжол жиегiнде бояуы оңған сәкi бар еді. Сәкіге барып отырдым да, газеттердi ақтара бастадым. Барлық газеттiң бiрiншi және үшiншi бетiне Дiнмұхаммед Ахметұлы Қонаевтың қаралы суретi басылып, астынан қысқаша қазанама берiліптi. Марқұм тамыз айының жиырма екiншi жұлдызында дүниеден озыпты. Далаға Нұрлыбек Асқарұлы шықты. Біз тротуарға түстiк те, Тимирязев көшесiне маңдайымызды түзедiк. Күн ысып кетіпті. Сағымға шомылған үйлер көзге бұлдырап шалынады. Нұрлыбек үнсiз келе жатыр.

– Қонаевтан айырылдық, – дедi ол.

– Ендi ешкiм қалған жоқ. Брежнев те, Андропов та, Черненко да ешқашан болмаған секiлдi.

– Сен құрмет тұтатын жазушы да биыл дүниеден қайтты емес пе?

– Иә.

– Тәуiр жазушы.

– Оған дау жоқ. Бiрақ дегдар тұлға тым ерте үзiлдi.

– Өмiрде қашанда солай.

– Асыл қаламгер соңынан мықты туындылар қалдырды, алайда оған тек “Атау-кере” романын жазбау қажет едi.

– Оқымаппын.

– Бұл роман оның әлсiз жақтарын байқатып алды.

– Қонаев киіз туырлықты қазақ үшiн айрықша жан едi.

– Бiлмеймiн.

– Неге?

– Маған бұйралардың^[9] ешқайсысы ұнамайды.

– Бекер, – дедi Нұрлыбек Асқарұлы.

Бiз Тимирязев көшесiнен такси ұстап, ат басын Ақсай мөлтек ауданына бұрдық. Салонда қазақтың ұлттық әуенi шырқалып жатты. Асқат жалға алып тұрып жатқан үйдiң iргесiнен – жолақы төлеп көліктен  түсiп қалдық.

Ол үйде отыр екен. Есiктi ұйқысыз түннен түрi бұзылған сұңғақ бойлы жас бикеш ашты. Оның көздерi қысыңқы, ернi дүрдиген қалың. Бiз Асқатты іздегенімізді айттық, ол күлiмсiреп төрге озуымызды сұрады. Босағада аяқкиiмiмiздi шешiп, жиып қойдық. Телебағдарлама тамашалап жатқан Асқат Жақанұлы бiздi көрiп, диваннан түрегелдi. Үстiне көгiлдiр реңді спорт кәстөмiн киiп алыпты. Оның да ұйқысы шала сияқты. Көзi кiртиiп кетіпті.

– Қашан келдiң? – деп сауал тастады ол.

– Кеше.

– Таудың ауасы мен көлдiң суы жаққан тәрізді.

– Айдана әлi сонда демалып жатыр.

– Оның көңiл-күйi қалай?

– Жақсы.

– Бозбала жiгiттермен қыдырып жүр ме?

– Мейлі, қыдырсын, бірақ өмірде опа бар ма?

– Жай айтқаным ғой.

– Өзіне бүкіл Ыстықкөл ғашық.

– Маған қазақы мінезі жоқтығы ұнамайды.

– Заты жайдары мінезді, жарқын жүзді адам.

– Мүмкiн.

– Мына бойжеткен кiм?

Бойжеткен дастарқан жасауға кiрiстi. Ортаға дөңгелек, аласа үстел әкелiп қойды. Асүйден тағамдар тасыды. Бiраздан кейiн жоғалып кеттi.

– Абай бол, – дедiм.

– Сақтануды бiлемiн.

– Өзi үндемей ме?

– Өзіне бәрiбiр.

Бойжеткен босағадан қайта көрiндi. Ол шәугiм әкеле жатты. Маған тiктеле қарап, әлсiз жымиып қойды. Бiз шайға отырдық.

– Третьяков галереясының көрмесi ашылмақшы, – дедi Нұрлыбек.

– Сен болып па едiң?

– Мәскеуде оқығанда, түгел көрiп, аралап шыққанмын.

– Барайық, – дедi Асқат.

– Айдана Саматқызы келсiн, – дедiм.

– Қапшағайда уәде берген, – дедi Нұрлыбек Асқарұлы.

– Жақсы, күтейік.

Шай iшкен соң, Асқат Жақанұлы көршi бөлмеге өтiп, бiрнеше газеттер алып келген. Оның барлығында Д.А.Қонаевтың қайтыс болуына байланысты басылған азалы, қаралы беттер бар екен.

– Бiз естiдiк, – дедi Нұрлыбек Асқарұлы.

– Мен бүгiн ғана баспасөзден оқыдым.

– Жақсы адам едi, – дедi Асқат.

– Бiлмеймiн.

– Ертең жерлейтiн күні екен, – деді Нұрлыбек Асқарұлы.

– Барасың ба?

– Иә.

– Менiң басқа, шұғыл жұмыстарым бар, қоштасарға үлгере алмайтын шығармын.

– Елге бәрiбiр, – дедiм.

– Ол бiздiң елдi көркейткен, – дедi Асқат.

– Белгiсiз.

– Неге?

– Қазiр қай жерi көркейiп, гүлденіп жатыр.

– Оның кiнәсi емес.

– Иә.

– Барлас пен Надираның тойы қашан? – деп сұрады Асқат.

– Осы аптаның аяғында.

– Бара алмайтын шығармын, – дедім мен.

– Түркiстан тиiп тұрған шаһар емес пе.

– Маған Айдана Саматқызын күтiп алу керек.

– Асқат та бармаймын деп отыр.

– Нұрмұхамбет Асанұлына Талдықорған, Жаркент жаққа баруға келiсiм берiп қойғанмын.

Одан кейiн бiз тысқа шықтық та, қол алыстық.

– Романның тағдыры қалай? – деп сұрады ол.

– Аяқтай алмай жүрмiн.

– Чехов секiлдi күрт үз де, тамамдай сал.

– Көремiз.

– Айтқан сөздерiмiздi келтiресiң бе?

– Өзгертiп жазамын.

– Есiмiмiздi сол қалпында қалдырғаның дұрыс болар.

– Иә.

– Ардақ екеуміз туралы жазбай-ақ қой.

– Романның өзi бiледi. Кiтап та адам тәрізді өмір сүредi, кешегi жаңсақ, қапылыс басқан қадамыңды түзете алмайсың, келесi беттерден бейхабар, дерексіз жүресің. Жазылып бiткен кiтап таусылған ғұмыр сияқты. Бірак, кiтап жарық дүние есiгiн ашып жатқан Адам Атаның балалары секілді өмірге толассыз келе бермек.

Асқат үнсiз тыңдап тұрды. Бiздiң өзiмiз қайтадан жазып шығуға болмайтын ғалам кiтабының парақтарына ұқсап кеттiк.

ХХ тарау

Мақсұтты “Шегiз” ресторанынан тауып алдым. Орман екеуi қуырылған ет жеп, шырын iшiп отыр екен. Келе жатқанымды көрдi де, орнынан тұрып, қарсы жүрдi. Кездескен тұсымызда құшақтасып амандастық.

– Қазiр қайда барасың?

– Ешқайда.

– Бiзбен бiрге жүр, Қырғауылды ауылында туған дау-жанжалды шешiп беру қажет.

– Жарайды.

– Бүгiн таңертең Коля келiп, танысының жұмысы хақында айтып едi. Бiреуге үш килограмм анаша сатыпты, долларға және кеңес ақшасына. Айлакер тауарды алып, ақысын бермей, алдап қашып кетiптi. Кейiн Коляның танысы соңынан iздеп барса, бiр топ жiгiттерімен қорқытып жiберiптi. Кешке кездесуге сөз байласып, уақыт белгілеп қойған екен, бiзге жәрдем бересіңдер ме деп өтiнiш айтқан еді. Бірден келістік.

– Неше адамсыңдар?

– Он екi.

– Арасында мен танитын бiреулер бар ма?

– Көбiсi тақауда қосылған қазақтар.

– Түсiнiктi.

– Тамақ iшесiң бе?

– Жоқ.

– Орман болсын, сосын тысқа шығайық.

Ас iшiп болған Орман қасымызға таяды. Ол қолын беріп амандасты да, маған күлiмсiрей көз тастады.

– Не жаңалық бар?

– Әзiрше ешқандай жаңалық жоқ.

– Уақыт түгесілiп қалды, кездесуге бару керек.

– Естiдiм.

– Данай барсын, – дедi Мақсұт.

– Қауiп мол, басымызды қатерге тiгiп барамыз.

– Қу ақша не iстетпейдi, – дедi Мақсұт қайтадан.

– Кеттiк пе?

– Иә.

Үшеумiз көшеге шықтық. Алматыға алакеуiм шақ орнапты. Ленин даңғылы бейуақта толқындана аққан автомобильдер тiзбегiне толып кеткен. Кешкi салқын ауа тынысымызға құйылып, бойға соны леп әкеледi. Қонақүйдiң алдында екi бикеш пайда болды. Бiздi нысанаға алып, самарқау жүрiп келедi. Екеуi де қысқа етек белдемше киіпті, блузкаларының түймесiн ағытып тастаған. Бiзге жақындап келдi де, бiр-бiрiне алма-кезек қарап, күле бастады. Бiреуiнiң кеудесi үлкен, шала жапқан омыраулықтан айқын көрiнiп тұр. Екiншiсi арықтау келген, ұзын сирақ, өзi тым қатты жүдеп кетiптi, шығыңқы іші андағайлап жанарға түседi. Шермиген қарын жадау өңге біртүрлі жараспайтын тәрізді. Көңiлге аяныш туғызады. Әлде оны кiнәлауға болмай ма?

– Шылым шегiңдер, – дедi Орман.

Екi тал темекi ұсынды. Шермиген қарны бар, ұзын сирақ бикеш әуелi қолын созып, шылымды алды да, саусағымен домалатып, аузына салды. Мақсұт шырпы жағып, көлденең тосты. Темекi тұтатып жатқан қыздың омырауы сырт көзге анық байқалмайды. Бойына біткен баланың болашағы жайлы ойланғым келдi. Бикеш үшiн мұнда тұрған еш қасiрет жоқ секілді. Аузынан бұрқ етiп көк бұйра түтiн толқынданып шыққан. Екiншiсi езуiн тартқан қалпы оттыққа ұмсынып барады.

– Демаламыз ба?

– Бiз қымбатқа түсеміз, – деп жауап қатты толысқан денелiсi.

– Және де тек сүйген жандармен ғана демаламыз.

– Бiз үлгеремiз бе? – деп сұрады Мақсұт.

– Үлгеремiз, – дедi Орман.

– Такси ұстайық.

Орман жолға көтеріліп, қолын бұлғай бастаған.

– Біз әлі келіскен жоқпыз.

– Көңілдеріңізді доллар табады.

– Жарайды.

Такси тоқтады да, Мақсұт екi қызды жетектеп сүйреткен бойы салонға енгiздi. Менi шопырдың қасына жайғастырған Орман артымыздан басқа көлікпен қуып жетемін деп сыртта қалып қойды. Автомобиль Абай даңғылына шұғыл бұрылды, сосын жылдамдығын арттырып, жұлдызша аға жөнелді. Өзге жеңiл машиналарды қуып жетіп, сынаптай сырғып ілгері озып келедi. Алдымызға “Toyota” автомобилi түсiп алды. Желтоқсан көшесiне иек асқанда, сол қанатына тiзгiн бұрып, көзден ғайып болды. Бiз Наурызбай батыр көшесiне тақап келген кезде, такси тежеуiшiн басып, жол жиегiне iлiне бере, тоқтады. Мен ақысын төлеп, есiктi ашып, салоннан шықтым. Бикештердің түсуiне бiр-бiрлеп көмектескен Мақсұт есiгiн жауып, берi жүрді. Сол қиылыстан Абылайды көрдiк. Ол бiзге қарай тез басып келiп, қолын бердi.

– Машина күтiп қалды, жаңа өзгерiстер бар, – деді Абылай.

– Орман келсiн.

– Мыналар кiм?

– Жезаяқ, қыдырымпаз, жақсы қыздар.

– Қайтарып жiберiңдер, әйтпесе кешiгiп қалуымыз мүмкiн.

– О баста келiспейiк деп едiм.

– Жiгiттiң екi сөйлегенi – өлгенi, – дедi толықша денелiсi.

– Таяқ жемей тұрғанда... зытыңдар.

– Мына дәу сары Тәңiрiн ұмытқан ба?

– Қазiр соққыға жығылады, – дедi Мақсұт маған қарап.

– Қайтесің, ұрмай-ақ қоя бер.

Мақсұт толықша денелiсiн өзiне қарай тартып қалды да, өңменінен кейiн итерiп жiбердi. Бикеш шегіншектеп барып, әрi құлап түстi. Отырып алып, жылауға көштi. Ащы дауысы құлақтан өтеді. Өзi малдас құрып, ыңғайлы отырып алыпты. Ақымақ. Етегi жиырылып, аппақ күпшек сандарын ашып тастаған. Жүктi қыз оның қасына таяп, төмен иiлді де, сықылықтай күлiп жiберді. Жылауқордың зары ендi ұятсыз күлкiге ауысты. Арсыз күлкiнiң жетегiнде кетiп барады.

– Жезаяқтарға амал таусылды, – дедi Мақсұт.

– Кетпеймiз, – дедi жерде бүктелген қалпы.

– Маған шикіл сары ұнады.

– Теуіп қалып, шалқаңнан түсірейін бе?

– Айбат шекпе, қоқан-лоқы жасап, ешкiмдi қорқыта алмайсың.

– Қоқан-лоқы емес, бұл таяқтың нақ өзі.

Мақсұт оны зор жұдырығымен қойып қалды. Ол теңселіп барып, шермиген қарнын кейін сүйрете, шалқасынан омақаса құлады. Жалпасынан түсiп, қимылсыз жатты, сәлден соң ыңырсыған үнi жеттi.

– Ештеңе етпейдi, – дедi жерде малдас құрған құрбысы.

Мен қасына келiп, жүрек соғысын тексердiм. Қарны дөңкиiп жоғары шығып жатыр. Бiр ауыз сөзге бола адамды қорлау, зорлық-зомбылық көрсету мақшарда ақтала ма? Қан айналымында пәлендей өзгерiс жоқ. Қолын түсiрiп, алқам-салқам ашық омырауын жауып, жерден тұрғызып алдым.

– Мына қыз әрі итеріп, бері тартты ғой.

– Бәрiмiз де адамбыз.

– Ақындар қызық, – дедi Мақсұт.

Қыз өзіне-өзі келе алмай тұр.

– Кейде талып қалады, – дедi құрбысы.

– Төсектi неге iздейдi екен, – дедiм.

– Жүкті, айы-күні толды, ендi мәселенi оңынан шешкiсi келедi.

Бикеш көк аспанға қапыда тесiле қарады. Оның көздерi үкінікіндей үлкен, қасы қарлығаш қанатындай қиылған. Терең дем алып, ауаны қинала жұтады. Адам ғұмырын кiтап парағы тәріздi жыртып тастауға да, кешкен тiрлiгiнен соңыра кiтап жазуға да болады. Алайда, соңғы кезде екеуiнiң де қадiрi қашып, құны айрықша құлдырап бара жатыр. Сөзді жүндей сабайтын дәуiрде адамды кiтап емес, дәулет билейдi, қоғам ақынға емес, саудагер дүниеқорға бағынады.

– Доссыңдар ма? – дедi жүктi қыз.

– Иә.

– Менi сүйемелдемей-ақ қойсаң болады.

– Талықсып кетпе.

– Сосын, толықсып та.

– Түсiнбедiм.

– Суретшiсiң бе?

– Жоқ.

– Омырауыма неге қадалып қарадың?

– Жай.

– Суретшi халық әйелдердi шешiндiрiп, жалаңаш бейнесiн көшiрiп алады деушi едi.

– Кiтап жазамын, – дедiм.

– Кiтап?

– Иә.

– Оны кiм оқиды?

– Білмеймін, мүмкін, бiреу табылар.

Бойын түзеп, көйлегiн жөндеп қойдым. Ол шашын қобыратып, төбесiне жинады.

– Ешқашан кiтап оқымаппын.

– Қазір жұрт оқымайды.

– Сен көп кiтапты тауысқан шығарсың.

– Көп.

– Кiтаптарда не жайлы айтылады?

– Махаббат, зұлымдық, сосын жақсылық жайында.

– Мен үшiн түсініксіз ұғымдар, бірақ адам ғұмырынан жазатын ештеңе жоқ екенiн анық бiлемiн.

– Бар.

– Қайдам. Кiтап оқитындар бөлек, алабөтен халық шығар, ал оқымайтындар мерзімді басылымдарды өртеуге қашанда әзiр.

– Неге?

– Барлық қасірет, шын бақытсыздық ақпарат құралдарынан басталады.

– Жаңсақ пікір, – дедiм.

– Қайғының көзі, уайымның қайнары – кітап.

– Арнасы ше?

– Баспасөз. Жорналшылар шерді тарқатпайды, қозғайды және таратады.

– Мүмкiн.

– Оқу мұң тудырады.

– Қападар жан екенсің.

– Өмiр сүргiм келмейдi.

– Туу қиын, өлу – боқтан оңай, – дедiм.

– Сонда да.

– Өзiңе қол жұмсап көріп пе едің?

– Өзiме ме?

– Иә.

– Қорқамын. Құдай кешiрмейтiн iс. Бiзді топырақтан жаратқан – Тәңiр, топыраққа айналдыратын да Өзі. Өзiме-өзім қол салсам, ертең Құдай алдында жазықты болып, қатаң жауапқа тартыламын.

– Зады, Құдай адамзатпен тек кітаптар арқылы ғана тілдеседі.

– Шын.

– Кiтапты жек көруге хақымыз жоқ.

– Маған әңгiмемiз ұнай түскен сықылды.

– Құрбың күтiп қалды.

Бикеш ту сыртын бере, керi айналып, iлгерi жүрiп кеттi. Жолай құрбысы қосылып, екеуі күліп бара жатты. Қапелімде күлкі сап тиылып, олар ұзақ уақыт зеңгiр көк аспанға жүздерiн аударғандай болды. Мүмкiн, Құдай, тегі, қайыра естерiне оралған шығар. Барлығымыз не Тәңiр жоқтан жаратқан, не кiтап бардан сомдаған сана иелерi екенiмiз рас болса керек. Менi тосып, жiпсiз байланған Мақсұт пен Абылайға қарай маңдайымды түзедiм.

– Неге кешiктiң?

– Обал.

– Кiмге?

– Сәбиге де.

– Алдырып тастайды, – дедi Абылай.

– Ендi кеш.

– Өзi кiнәлi.

– Оған бәрiбiр, бойындағы нәрестенi – тек дұшпан көреді.

Мақсұт жауап қайырмады. Мүмкiн, ол мүлдем басқа нәрсе туралы ой толғап бара ма, кім білсін. Бiреудiң қайғысы басқаның жарасын сыздатпайды. Өзгенің қуанышы біреудің көңiлiн жадыратпайтыны сияқты да. Мұны қағаз бетiне түсіруiм әбден мүмкiн, бiрақ оны аласапыран кез оқымай кетпесе игi едi.

Бiз жаяу жүрiп келемiз. Көшеде қыбырлаған жұрт аяғы басылып қалыпты. Сәтбаевтың Желтоқсан көшесiне қиылысатын тұсына жақындап келдiк те, жолдың оң қапталына бұрылдық. Машина бiздi сол бұрышта күтiп тұрған.

ХХI тарау

Машина екеу болып шықты. Алты адамнан екiге бөлініп, шетелдік көліктерге мінiп алған біздер Байтұрсынұлы көшесiне бет түзегенбіз. Қараңғылық қоюлана түскен сайын самаладай жарқыраған оттар молайып келедi. Қысыла-қымтырыла мiнген жiгiттер түгел үнсiз, әредiк бiреуi ауық-ауық әлсiз жөтелiп қояды. Қылмысқа ақшаның күші итерген олар қауiптiң аузына, ажалдың тұзағына өздерi сұранып барады. Байтұрсынұлы – оңға бұрылар межеде аяқталып, Тимирязев көшесiне тура келiп түстiк. Онымен атқан оқтай зымырап, құйындата жөнелдiк те, бағдаршам кездесе кеткенде, қызыл түске кiдiрiп, қайтадан жылдамдықты шапшаң көбейтiп алдық. Оң жағымыздағы аялдамадан өткенде, Ұлттық университеттiң темiр шарбақтары көзге iлiге бастады.

– Жалғыз өзi бола ма? – дедi белгiсiз үн.

– Бiлмеймiн.

– Жанына ертiп алады ғой.

– Солай шығар.

– Қанша доллар?

– Екi мың.

– Әжептәуiр дүние.

– Өзi шеге ме екен?

– Иә.

– Онда жағдай қиындайын дедi.

– Көремiз де.

– Қай тарапқа тартайын?

– Оңға.

– Мынау тұйық жол сияқты.

– Сол қапталға бұрылып кетедi.

– Бұрылды.

– Үйдi айналып кет, одан әрi – айдала.

– Осы жерден?

– Иә.

– Жәпiрейген бiрдеңе ғой.

– Күтiмсiз қалған да.

– Иесiз үй ме?

– Кәрi шал жүретiн, қайтыс болған шығар.

– Алматыда сондайлар көп.

– Әне, олар анау ағаштың түбiнде.

– Тiк жүре берейiн бе?

– Жол өзi апарады.

– Екеу секiлдi.

– Екеу.

– Болды ма?

– Сәл жүре түс.

– Қолдарында ештеңе жоқ па деймiн.

– Тоқта.

Машина дiңi жуан ағашқа жете бере, жүрiсiн iрiктi. Бiз бөгелiп, бiраз тұрдық. Айнала көз байлайтын қара түнек, бейсауат адам жүрмейтін кәдімгі құла түз.

– Мен барып келейiн.

Коляның танысы есiктi ашып, жерге түстi. Екеу міз бақпай, манағы қалпында тұр. Автомобильдiң есiгi сырт етiп, баяу жабылды да, әлгі екеудi бетке алған ол ақырын аяңдап кеттi. Шопыр жарықты сөндiрiп еді, ештеңе көрiнбей қалды. Екiншi машина келiп, қатарымыздан тоқтады. Моторын өшіріп, жарығын үш адамға төкті. Олар ұзақ сөйлесті. Белгіленген уақыттан кешiктi. Салонда қалған жiгiттер мазасыздана бастады.

– Өзiм кiрiссем бе екен, – дедi Қуат.

– Сөйт.

– Мақсұт барсын.

– Екеумiз де.

Тысқа әуелі Мақсұт шыққан. Ізін ала ірі сүйекті, жалпақ жауырынды Қуат түсіп бара жатты.

– Сендер артық әрекет жасамаңдар.

Екеуi иiрiлген үшеуге таяғаны сол едi, милициялар қаптап кетті. Жан-жақтан қыспалап, қоршап, шеңберге ала бастады. Мақсұт жан ұшырып, берi ұмтылды. Оны бiреу аяғынан қағып, шалып құлатып түсiрдi. Етпетiнен жығылды. Қайта атып тұрды, шеңбердi бұза, далаға қашты. Оны соңынан бiреу қуып берді. Жалма-жан пистолетiн шығарып, Мақсұтты қарауылға iлiп, айқай салды.

– Тоқта.

Мақсұт бәсеңдеп, артына қарады, бiр-екi басып барды да, тұрып қалды. Бiздi бiр-бiрлеп далаға алып шығып жатыр. Кезек маған келдi. Милиция қара көзді, түсi суық қазақ жiгiтi. Менi қолтығымнан тартып, жұлқып қалды да, тысқа сүйреп шығарды, сосын автоматтың дүмiмен көкiрегiмнен нұқып жiбердi. Соққы қапылыс тиіп, кеудемді ойып жібере жаздады. Желкемнен тас қып ұстап, төмен басып, жерге сұлатып салды да, екi қолымды қарақұсыма көтерткізіп, аяқтарымды қосқызып, қимылсыз жатқызып қойды. Маған қатар Коляның өзi жатыр. Қуаттың ашынған дауысы естiлдi. Бәрi жабылып, аяусыз тепкiге алған шығар. Сүйекті еді, енді ірілігінен таяқты да көп жейді. Мұрнымның ұшына бiреудiң қара бәтеңкесi тақап келді. Бетiме сыз жердің суық тас қиыршықтары батады.

– Түрегел, – дедi әлгi.

Мен тұрып келе жаттым. Жаңағы қара бәтеңке оқыс iшiме келiп тидi де, қолп еткiзiп кейiн ұшырды. Iшiм бұралып, бүк түсiп құладым да, жиырылып, көлденең жатып қалдым.

– Иттер, – дедi Орман.

Оның сөздерi күрт үзiлдi. Мұрнымды анашаның қоңырсыған иiсi қытықтады. Басымды көтерiп, автомобильге көз салған едiм. Автоматын иығына салақтата iлген милицияның бiр солдаты салонға шөп шашып жүр. Бiзге тағы да жала жабылатын болды. Бәтеңке қайыра таяп қалыпты.

– Жат.

Не iстесек болады. Түбi қайыры жоқ сапарға айналды. Бәтеңке менен жылдам ұзай бердi де, жүрiсi құлаққа алыстан шалынды.

– Түгел тұрыңдар.

Орнымнан тұрып, төңірегіме назар салдым. Кенет Орман жұлқынып қалып, қолын артына қайырған милиционерден босап кеттi де, автомобильдiң тұмсығынан қарғып, су қараңғы даламен қаша жөнелдi. Тұтқыннан айырылған сақшы жігіт автомобильге сүйене мылтығын көздеп, шұғыл атып қалды. Орманға тимедi ме, әлi жүгiрiп барады. Өзi мүлдем көрiнбейдi, сыбдыр естiлген жаққа елегізіп, елеңдесе – үрке қараймыз. Берi қайтып келдi. Қуатқа жете бере, тiк соққыны сiлтедi. Шайқалып кетiп, Қуат бойын қайта жинады.

Бәрімізді бiр-бiрлеп машинаға мінгізді. Ескі сораптың сүрлеміне түсіп, асықпай жүрiп келемiз. Түрмеде түнеп шығатын болдық та. Қандай жаза қолданары белгiлi. Достардан бөлiнiп, қайда барып жан сақтайсың. Макс алақанымды тауып алып, әлсiз қысты. Олар үшiн бұл әдепкі, үйреншiктi нәрсе. Бекер қорқып, қоян жүрек болма дегенi шығар. Алматыға келiп кiрдiк. Жолдың бойын жағалап, тізіліп жанған шамдар соңымызда қалып қоймай, жаман күшiкше қос қапталымыздан ерiп келедi.

Көңiлiм жабырқады. Жадыма тез өтіп жатқан қайран ғұмыр, баяу жазылып жатқан есiл роман оралды.

– Не жайлы ойлап отырсың? – дедi Мақсұт.

Салон iшi тастай қараңғы. Ешкiм жөтелмейдi, бейсауат ештеңе салдырап келе жатқан жоқ.

– Өмiр жайлы, – дедiм.

ХХII тарау

Мақсұт қарулы бiлегiмен жауырынымнан қапсыра құшақтап, күректей алақанымен иығымнан қаттырақ қысып қойды. Автомобиль доңғалақтары теп-тегіс асфальт жолмен сылбыр айналады. Бiз орталық футбол стадионы iргесiнен өтiп бара жаттық. Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы көрiне бергенде, шопыр басқару жүйесi тетігiн сол қанатына бұрды. Кiшкене жылжып келiп, оңтүстікке бет түзедiк те, онымен ұзақ жүрмей, сол жақтағы Масанчи көшесiне, кинотеатрға иек артып барып, Қабанбай батырды көлденең қиып алдық. Жүрiсiн бәсеңдеткен машина жылдамдығын азайта берiп, қалт тоқтады. Алдыңғы орынға жайғасқан милиция сержанты есiктi ашып, сыртқа секiрiп түстi. Есiктi қайыра жапты. Үстiн ретке келтiрiп, жөнделiп алған соң, үйдiң iшiне кірдi. Түкпiрден темекiнiң қышқылтым иiсi аңқып, бiрсiн-бiрсiн салонға жайылып барады. Оған бiреу тыйым салып тастайтын шығар. Зекiген ешкiм болған жоқ. Тысқа манағы сержант шықты. Жанына майор шеніндегі офицердi ертiп алыпты. Олар темекi тартып, әжептәуiр бөгелдi. Қоңыр күздiң түнгi салқыны жаурата бастады. Екi бiлегiм мұздап қалыпты. Шылым шеккендер цемент баспалдақтан түсiп, бiздi бетке ала, берi аяңдады. Бағанағы бiрге келген екi сақшы тұтқаны басып, есiктi ашып жiбердi. Бәріміз топырлап сыртқа ақтарылдық. Иiн тiресе тағы екi автомобиль қаңтарылыпты. Бiреуi – бағана бiз мініп келген машина, екiншiсi – атырапқа көк жолақ жарық шашқан өздерiнікi. Майор барлығымызды бастан-аяқ шолып шығып, маған жеткенде, жанар тоқтатып ұзақ қарады. Сарғыш шегiр көздерi өңменiмнен өтіп, тесiп бара жатқандай.

– Сержант, – дедi.

Сержант берi жүрдi. Қасына тақап келдi де, оң қолын шекесiне апарып, iзет көрсеттi.

– Ұйымдастырушы осы емес пе?

Сұқ саусағымен менi нұсқады.

– Тексерген жоқпыз.

– Тап осы ма деймiн.

– Ұйғарымыңыз ақылға сияды, майор.

– Бөлмеге әкелiңдер.

Майор теңселе басып, табалдырыққа жеттi де, оң қанатына бұрылды. Жақтаудың қалтарысына жасырына берiп, назардан ғайып болды. Бәріміз қолымызды желкемiзге асып тұрдық. Сақшылар молыға түскен сықылды. Бiр iзбен тiзiле жүрген қапсағай денелi балуан жiгiттер түгел үнсiз. Жоғары жақтан екi айдауыл әр бозбала жігіттің қолын түсiрiп, жеке-жеке темiр кiсен салып келедi. Мақсұтты кісендеп, шынжырлап болған соң, маған таяды.

– Оған тиiспеңдер, – дедi сержант.

– Оны не iстеймiз?

– Майор сөйлеспекшi.

– Қазiр ме?

– Иә.

– Жүр.

Менi иығымнан жұлқыды.

– Жұлқыма.

– Арамтамақтар, – дедi айдауыл.

Есiк алдына жұрт толып кетiптi. Iштен хабар алғысы келген ағайын-туыс, дос-жаран жанашырлар да. Бiздiң топқа жақындап қалған мосқал кемпiр байланып-маталған жiгiттерге үрейлене қадалады. Менi итерген айдауылға тақап, жүзіме қарап тұрды да:

– Бұлар кiсi өлтiргендер ме? – деп сұрады.

– Жоқ, – дедi сержент.

– Ұсқындары қорқынышты екен.

– Елдің ақшасын тонайтындар.

Мосқал кемпiр бiзге тым жақын келдi. Мақсұтқа телмiрiп едәуір бөгелдi, сосын маған көңiл аударды.

– Арсыздар.

Көзіммен жер шұқыладым. Ұяттан емес, ызадан.

– Еңбекшіл халықтың ақ адал нанын тартып жеген қанқұйлы жауыздар.

– Қателесесiз, – дедiм.

– Жауаптасуға қалай ұялмайсыңдар. Залымдар, ниеті бұзық, пейiлi терiс, қыршынынан қиылғырлар.

Жұлдыздары қалтыраған шексіз аспанға назар салдым. Тұңғиық әлем ғана терең ойларға маза беретiн сияқты. Адамның iшкi жан дүниесiн ұғу үшiн ғаламдай шексіз кеңiстiк қажет. Біржақты түсiнiк, ешкiм тастап кете алмай жүрген аядай шаһар әрдайым ойымызды тұсай бередi. Адам баласы әркiмнен тек зұлымдықты күтедi. Біреудің биік ақыл-парасаты, қилы ой-өрiсi кейде ескі арнаға сыймай жатады. Жер шарына табиғат жаратылысы мен адами қасиеттердің ара салмағын қайтадан айырып беретiн жаңа көсемдар тұлға жетiспей жүргенге ұқсайды. Кемпiр әрбiреуiмiздiң бетiмiзге сұқтана үңiлiп, жөніне кетiп барады. Арқама мылтықтың дүмi соғылды да, тиген жерін солқылдатып, ауыртып жiбердi.

– Жүр.

Мен iлгерi аттадым. Әр нәрсенiң себебiн тереңнен қопарған дұрыс шығар. Есiктен кiрiп бара жатып, жұлдыздары самаладай жарқыраған аспанға жанарымды тiктедiм. Жанағы толқыныс сезімі ұшты-күйлi жоғалып кетiптi, меңiреу жаратылыс қайта мылқау қалпына көшiп алыпты. Расында, ойлайтын өзiміз ғана. Түйсiксiз дүние, ессіз ғалам ешқашан ойлап, сөйлеп көрген емес. Жаңғырықта басы шабылуға даяр – жол торып, ел тонаған жырынды қарақшыға да, жары ұл тауып, қуанышы тасыған – жиһанкез саудагерге де әлем жүзі шiмiрiкпей, немқұрайды, бiрдей қарап тұрады. Ол бiздiң шырқырай жоғары бойлаған қатты айғайымызға тас керең, ауырсынып жатқан, денемізге түскен жарақатымызға көр соқыр. Әуелi көк аспанға наз айтамын, содан кейiн оның барлығынан тыс орын алған ұлы Тәңiрге де.

– Осы жерден қозғалма.

Айдауыл қоңырауды басты. Iле-шала ұлықсат еткен жауап үн құлаққа шалынды. Есiктi аяғымен ашып жiберіп, ол менi автоматтың дүмiмен нұқып, табалдырықтан әрi асырды. Бөлмеге аттап барып, майордың үстелiнiң алдына жетiп тоқтадым. Шекiрейіп қарайтын шегiр көз менi қомағайлана iшiп-жейдi. Төргi қабырғада Бүкілресейлік төтенше комиссия көсемiнiң суретi iлiнген. Дзержинский туралы алыпқашпа сөз, әзіл-оспақ күлкі, әжуа-сықақ әңгіме толастамаушы едi. Алматыдағы ескерткiшінiң құлағанына бiр жарым жыл өттi. Көз әлi тесіліп тұр.

– Кiмсiң?

– Қаламгермін.

– Бірдеңе жазасың ба?

– Иә.

– Газетке?

– Жоқ.

– Енді қайда?

– Үйдемін. Шығармашылықпен айналысамын.

– Баспасөзге мақала дайындайсың ба?

– Жорналшы емеспін.

– Бәрiбiр ғой.

– Мүмкiн.

– Қырғауылды азаматының ақшасында не жұмыстарың бар?

– Қарыз.

– Не үшiн?

– Бiлмеймiн.

– Ұйымдастырушы қайсың боласың?

– Бәрi.

– Алдама.

Майор қоңырауына саусағын жүгiрттi. Есiктен айдауылдың басы қылтиды.

– Кiр.

Маған тақап келiп, қатарласа бере, жүрiсiн тежедi.

– Бiр мәрте, – дедi майор.

Соққы оң жағымды қауып, шықшытыма тегіс дарыды. Құлап түстiм. Ептеп ауырғаны сезiлдi. Бетiм дуылдай өртенiп, қызуым көтерiлiп бара жатқандай. Тiзерлей отырдым да, үстiмдi қақтым. Түрегелдiм. Майор күлiп отыр.

– Мен ұрмаймын, – дедi. – Менiкi қаттырақ.

Жерге түкiрдiм. Қан түйiршiктерi жүр. Азу тiсiм зақымданған болуы керек. Аузым қанға толып келедi.

– Қолжуғышқа апар, – дедi майор.

Қан шып-шып етiп ернiмдi жағалады. Қанның осыншалық дәмсiз болатынын бiлсемшi.

– Берi кел.

Бiз дәлiзге шықтық. Ұзын сенектi бойлай, самарқау iлбiп, қол жуатын бөлмеге келдік. Бұрандасын босатып едiм, сарылдап су аға жөнелдi де, құбырларды сылдырай қуып бара жатқаны құлаққа жеттi. Қолымды шайған соң, алақанымды шүмекке тостым. Су тез жиналды. Аузыма әкелiп, екi ұртыма толтырып алдым.

– Бол.

Тегі, қашып кете ме деп, қауіптенеді. Орман қапыда жол тауып кетті. Бiздi шығарып алу үшiн, бәрiбiр, бiреудiң сыртта, еркіндікте жүргені дұрыс. Дәулет – заң, жарлыда міндет қана бар. Меншiк иесiне заң көңілдің күйі тәрізді, өзі де, сөзі де қашанда айнымалы. Куәлiкке өкiмет жүргенде, үкім заң бойынша шықпайды, ешқашан мемлекетпен бетпе-бет жалғыз қалуға болмайды екен.

– Мойныңды жуғаның не?

Қалтамнан қолорамалымды алып, бетімдi абайлап сүрттiм. Жағымның iсіп тұрған жері аңдаусыз саусақ дарып кеткенде қатты ауырады. Әйеншектене сипап көрiп едiм, қол тигiзбейтiн iсiкке айналыпты.

– Болды.

Екеумiз қайтып келдiк. Майор темекi қорабын ашып жатты. Бiр бұрышын жыртып алды да, бүктеп қоқыс салатын шелекке тастады. Қорапты сiлкiп қалғанда, бiр талы қылтиып шыға келді. Оны суырып алып, маған ұсынды. Басымды шайқадым.

– Сендейлерді, бәрібір, тас бөлме сөйлетеді.

– Ештеңе бiлмеймiн, – дедiм.

– Өтiрiк.

– Әкетейiн бе?

– Жалғыз қамап таста.

– Кiсенмен?

– Жоқ.

Айдауыл екеумiз қайыра дәлiзде тұрдық. Қолымды қарақұсыма көтергізіп қойған. Абақты есiктерi кезiге бастады. Кiдiрмей өтiп келемiз. Күбiр-күбiр дауыстар естiлiп қалады.

– Тоқта.

Қалтасынан бір бума кiлт шығарып, құлыпты босатуға кiрiстi.

– Данай.

Айқайдың қай тұстан шыққанын аңдап үлгермедiм. Құлып толық ағытылып, топсалар шиқылдаған әнiне басты да, бөлме түкпiрiнен төсек және жоғары жақтан тор қымтаған кiшкене терезе көрiнді.

– Кiр.

Аттап кеттiм де, аядай жерге қамалып қалдым. Есiк баяу жабылып, кiлттiң бұрала бастағаны аңғарылды. Сипалап жүрiп, төсектi тауып алып, тiземдi бүктiм. Артыма шалқайып барып, басым ағаш кереуетке жайлап мәш, нақ тигенде, екi қолымды желкеме апарып қойдым.

Ницше ой түбіне жетемін деп, бүкіл әлемді билеп-төстеуші жаппар Құдаймен тайталасты. Мықтап алысты, жағаласты, кітабымен айқасты. Күндердің күнінде бірмойын, қырсық ойшыл – солқылдақ, адасқақ сенімінен түбегейлі бас тартты. Сөйтіп, көп ұзамай ақылынан адасты, ендігі мәурітте өзiн жын қақты, ақыры пәни дүниеден береке таппай, сорлап өтті. Ол нанымын көмескілемей, анық, кәміл сақтап, барлық сауалдың жауабын Тәңірдің өзіне, ұлы құзырына бергенде, есi бүтін, денi сау, аман-есен, шат күйiнде сүйкімді, әдемі қартайып, ерен атақ, жақсы абыроймен қайтыс болар ма едi. Зады, Жаратқанға серік қосып, қасынан орын тебетіндей, біздің – тылсым ғалам жұмбақтары шешімін тап-

қан – қайратты ақылымыз бар ма екен, тәйірі. Бірақ, ондай шексіз қуат, алып күш кімнің бойында бар дейсің. Тегі, бiз Құдайға деген жүрегіміздегі сенімді бекер өлтiрдiк. Адамзат санасы құпия жаратылысты түсiну үшiн Тәңiр танымынан тапшылық көредi.

Мүмкiн, кім біледі, ниеті ала-құла адамзат үмбетінен Құдай, бісмілләһ, таза күдер үзіп, әрекетінен біржола көңілі суып, қара орман халықты ғарышта, шексіз кеңістікте, айдалада қаңғытып тастап кетпейтін шығар.

Кемеңгер, дегдар Гегель – жүйелі, берекелі пәлсапа құрап, тиянақты ақиқат іздеп, пайым қасиетiне бой ұрған, данышпандықтың қадіріне жеткен асыл да сайдақ тұлға еді. Ницше де ұлы кiтаптар жазды. Аталары – Кант, Шеллинг, Фихте, Шопенгауэр ақсақалдар да – өзі тәрізді дүниежарықтан тәртіп іздеді.

Даналыққа құштар ойшылдар ізденістің мұратын ішкі әсемдіктен көрді. Көңіл тыныш қалпында бақытына жетеді, бақыт дегеніміз беймаза көңілдің орнықтылығында, сезімнің алаңсыз тыныштығында.

Ішкі әсемдік – орнықты көңілдің қонағы.

Жер бетінде ұзақ ізденістен не қажырлы еңбектен, кейде кездейсоқтықтан туған жалқы ой ешқашан дүниеден енді қайтып жоғалып-жойылып кетпейдi. Ойға оралған түйiн-тұжырым – не дүниеге келеді, не келмейді. Ешкiм ешқашан қайтыс болмайды. Менiң бiржола өлiп, жойылып кетуiм мүмкiн бе. Өлiм нелiктен тек қана жабық қақпа бола бередi. Әлде, адам, шынымен, мүсәпiр. Мүмкiн, адам, расында, ұлы. Қамшы сабындай қысқа ғұмырын терең мәнге, тұңғиық мағынаға сыйдыруға әлектенедi. Мейлi, содан кейiн оны ұмытып кетсiн. Бәрiбiр, бұл мәртебе кезектен соң, ол жарық дүниеге қайта айналып соқпай қойсын. Ұзақ, таусылмас, шексіз өмір кешетiн рухтың өзi тап мұндай көзсiз ерлiкке баратын ба едi, қайдам. Бiз дүниеден тәкаппар өтуiмiз қажет. Қорқып өмiр сүрген – ажалдан екi мәрте жеңiледi. Азғана мәулет бердiң бе, Жаратқан Ием, оны толығымен пайдаланамын. Пайғамбарларың тәрізді малдың терісіне сыдырып жүргізіп, ағаштың жаңқасына бедерлеп ойып байыптаудың жаңа нұсқасын жазамын, мен қатарлап тiзген сөз маржандары ақиқат болса – өзге жандар оны өздерi-ақ қасиетке балап алады.

Фейербах жаңсақ айтқан екен, Ницше Сенi адамзат жүрегінде өлтiре алмапты, Камю қайтіп жоққа шығарған, Сартр бекер санаспай жүр.

Халықтың қарабайыр тiршiлiгi – Тәңір өсиеті адам бойына сіңді ме, жоқ па – мезгілді ұдайы сын тезіне салу тәрiздi. Құнарлы топырақтан жаралған біртуар, қайраткер тұлғалар әредік Құран шәріфте келтірілген иман жолына балама іздеп, көсем найза кезеніп ағаш диірменге қарсы шапқан Сервантестің қаһарманы Дон Кихотқа ұқсап кетедi. Піл сауырлы қара жердi тұрақ еткен қалың бұқара ғасырлар бойы көкірегіне толған ыза-кекті, тұла бойын буған ашу-ренішті, кеудесiнде қайнаған ежелгі қыжылды баса алмай, уайым-қайғысын санасына сақтап, көңіліне түйiп, ащы өксікке айналдырып, асығыс жетелеп келе жатқан уақытқа қайшы, алда күткен беймәлiм тағдырын шырақ ұстап, қараңғылықта баянсыз iздеуге ұшыраған сынды. Көктегi Тәңiрi мен бауырындағы Ұмайдан, шексіз аспан мен құрдымына жеткізбейтін түпсіз терең Жерден біржола үмiтiн үзген адасқақ пенделер бұлыңғыр, мұнар шалғайдағы анық ажалына әлдеқалай жаңылысып бет түзеп кетті ме екен, жоқ, күнгей қырқаның алқапты етегін жарып өтіп бара жатқан нулы өзенді, сеңсең бұйра толқын – қошқар мүйіз аршалы сайды, қайнардан шалқып күліп аққан асау бұлақты, қолдан қазып, төгерегін орып, ішін таспен қалап өріп шегендеген тік шұңқыр құз шыңырау құдықты – желкесіне ап маужырап жатқан кең шалқар көк жайлауға табан тiреп қалды ма, тегінде, құпиясын айтып, жұмбағын шешіп, оңы мен солын айырып, танып беретін данышпан кешегі шежіре, бүгінгі тарихта көп болғаны рас.

Зады, Иммануил Кант шексіз көсіліп жатқан ұшы-қиырсыз Сана Иесiнiң бар екенiне де, адамның түйсiк танымы – амал құрығанда өзі ойлап тапқан жай ғана қиялы екенiне де нақты дәлел таба қоюдың қиындығын алғаш қисындаған дана ойшыл еді. Бiрақ, Алла Тағалаға серік қосып, Құдайдың Өзi отырған алтын таққа ретсіз, орынсыз таласу ақыр соңында тақа бейшара адамды өзара дау-жанжал, үлкен шатаққа ұрындырып, қасiрет-мұң, уайым-қайғы шектіріп, жәбір-жапа, жалғыздық көргізіп, жалпы, теріс әрекет, ауыр күнәға батырып жатыр. Сонда Құдіреті күшті Бұйрық Иесі, астағфируллаһ, Кiм, Жарлықты орындатқызуға қайсымыздың хақымыз бар?

Крістиан сана күтіп жүрген Иса мәсіх, аләйһис сәләм, Аллаһтың Елшісі Мұхаммед, салла(А)ллаһу аләйһи уә сәлләм, Пайғамбар, мүмкін, өзін жеке бір үлкен тасқын, ұлы күш тұрғысында көруге ұмтылған бұқара көпшілік, астағфируллаһ, кім. Әйтеуiр бiзге – дүниежарық түсiніктi қалпын табу үшiн – Құдай, бісмілләһ, жетiспейтiн заман келдi.

Көшеден әлдекiмнiң есiмiн атап дауыстаған шу көтерiлдi. Қабаттаса шыққан дауыстар жиi қайталанып ұзап барады. Үзiлiп кетті. Төңiрек тыныштала қалды, көршi камера үндерiн жұтып, бір-бірін жұбата күбiрлеседi. Денем тоңазыды. Түн салқыны тез күшейді. Аяқ астынан сыз бiлiнедi. Ылғалдың қолқаны қапқан жағымсыз иiсi мүңкiп тұр. Бұл ара көптен тазаланбаған секiлдi. Оң жақ бүйiрiме аунап түстiм. Тақтай төсек кең жатуға тар көрiндi. Арқамды сыз қабырғаға сүйедім. Дарыған салқын бойыма шапшаң тарап келедi. Қашықтап көрiп едiм, кереует шетiне тақап кеттiм де, жеңiл сырғып, жерге сыпырыла құладым. Әуелi еденге аяқтарым жаншыла соғылды, тіземе, тобығыма дарыған соққы жаныма батты. Саусағымды жазып, жерді сипағанда, кедiр-бұдыр бетi алақанымды тырнап жатты. Цементке қиыршық құм араластырылып құйылған екен.

Көзiмдi жұмып жатып, шаршағанымды сездiм. Ұйықтап кетiппiн. Қайта оянғанымда, түн ортасы ауып-ты. Суықтан оянсам керек. Бойым түгел мұздаған. Орнымнан тұрып, әрi-берi жүрiп көрдiм. Бір-екі аттап, орныма қайтып келемiн. Құйтақандай бөлме. Діңкелеп қалыппын. Отырдым. Шалқалап жаттым. Толық сыя алар емеспiн. Кiрпiгiм айқасып кетiптi. Тоңып, қайта жанарымды аштым. Елең-алаң, түн түндігі түріліп, қараңғылық сейіле бастады. Таң бозарып атып келеді. Көкейдi тескен түйткiл тегiс топшыланды. Бiрақ, қандай ойдың түбiне жетуге болады. Сауалдың жауабы, жұмбақтың шешімі, дүниенің ақыры бар ма. Бiр күнi, қапыда мұншама сезiм мен бейнелердi өзiмен бірге қимай сүйретiп алып жүрген сана шырағы жалп етiп сөніп қалмасына кiм кепiл. Сонда бiржола қайтпас сапарға дайындықсыз, кездейсоқ аттанармыз.

Не үшiн ғұмыр кешкен мағыналы? Құдай үшiн бе, кiтап үшiн бе, тiршiлiк үшiн бе?

ХХIII тарау

 

Түс әлетiнде қайта оянып кеттiм. Есiктiң ұңғысында кiлт бұралып жатты. Құлып толық ағытылып, табалдырықтан қолына шайнек пен үлкен қазан ұстаған милиция көрiнген. Ар жағынан екiншi бiреуi сымға тізген он шақты меске мен темiр крөшкелер көтерiп кiрдi. Кереуеттiң шетiне мескенi қойып, қазанды еңкейтiп, құя бастады. Крөшкені шала қайнатылған шайға толтырып қойды. Сосын дәлiзге қайта шығып кетті.

Мескеге сұйық көже құйылыпты. Қасықпен алып, татып едiм, тiлiмнiң ұшына борсыған еттің дәмі бiлiндi. Әрi итерiп қойдым. Төсектен алып, жерге түсiрдiм. Iшкi жансарайымды көңілсіздік жайлады. Көршi бөлмеден дабырлап, жұрт шығып жатқан. Менiң есiгiм ашылды. Майор қулана көз тастап, жымиып күлiп тұр.

– Болды.

– Мақсұт қайда? – дедiм.

– Тыста.

– Босады ма?

– Иә.

– Енді қауіп жоқ па?

– Достарың – тамаша жiгiттер.

– Бiлемiн.

– Қаламыңа ілініп кетпейік.

– Ілінбейсіңдер.

– Өмiр жоспарсыз жүреді, қайда апарып соқтыра-тынын кім біледі.

Сосын, қипақтады.

– Ер жігіттің басына не келіп, не кетпейді, – дедi милиция қызметкері.

Дәлiзбен кiшкене жүрiп келiп, оң қапталымызға бұрылып кеттiк. Үй алдында кешегi жiгiттер түгел жиналып қалған екен.

– Данай келе жатыр, – дедi Орман.

– Мен бiр нашақормен түсiппiн, түнi бойы қарасора шайнап шықтық.

– Дәу сары маған күтім майын ұсынды.

– Аяқ киiмнің бе?

– Иә.

– Жеп алмадың ба?

– Қайтемiн.

– Кел, Данай, құшақтап қояйын.

Орман менiмен құшақтасып амандасты.

– Қуаттың бетiнен түк қалмапты.

– Ол қайда?

– Такси ұстап кетiп қалды.

– Бiттi ме?

– Иә.

– Ақшаны қайдан тауып алдың?

– Екi адам қарыз еді, солар әкеп бердi.

– Қайтарасың ба?

– Олар аман-есен құтылғанына ырза.

– Мақсұт осында ма?

– Майормен сөйлеспекшi.

– Бәрiн жұтқан сол болып шықты ғой.

– Сол. Доллармен төле деп, талап қойыпты.

– Мақсұт көрiндi.

Мақсұт бiзге маңдайын түзеп, жүзi күлкiге тола, ширақ жүрiп келедi. Тақай бере, менi құшақтай алған.

– Бiзге еретiн болсаң, тiрлiгiң осы, – дедi.

– Ештеңе етпейдi.

– Кеттiк.

– Қайда барамыз.

– Жiгiттер “Меруерт” кафесiнде жиналайық деген.

– Жақсы.

Бiз Қабанбай батырға көтерiлiп, такси тоқтаттық та, Сейфуллин даңғылына түстiк. Абай даңғылына қиылысқанда, сол қапталымызға басқару тетiгiн бұрып алдық. Желтоқсан көшесiне iлiне бергенде, автомобиль тежеуішін басты. Біз ақысын төлеп, сыртқа шықтық. Жаяу жүріп, “Меруерт” кафесi алдына келдiк. Кiреберiс табалдырық түбiнде, босағада Қуат пен Арғын күтiп тұрды. Олар бiздi көрiп, жылы күлiмсiредi. Iшке кiргенде, малта тастармен безендiрiлген залдың оң жақ қабырғасына таяу үстелге бұрылдық. Қуат пен Мақсұт барға кетті. Мен бос сәкiнiң төргi шетiнен орын тептiм. Арғын Орманға қатар, маған қарсы тiзе бүктi. Мақсұт екi шөлмек лимон дәмді “Stopka” арағын дастарқанға қойды. Қуат бiрнеше рюмканы қос алақанына қысып келе жатты. Мақсұт қайырылып, барға қайта кетiп қалды. Көп ұзамай, суық ет салатымен қайтып келдi. Салатты үстелге қойып, шанышқыны үлестiрiп бердi де, шөлмектiң бiреуiн ашты. Әрбiреуiмiзге толтыра құйды.

– Достар үшiн, – дедi Қуат.

Бәріміз алып қойдық. Жөйiт арағы тамағымды қырнап, көкiрегiме жайылды, сосын бойымды қыздырды. Қарбаласта кенет көңiлiме қайғы орнады. Орман бiрдеңе айтып жатыр. Кафенiң есiгi ашылып, шашын желкесiнен қиған ақ құба қыз бен қызыл түстi кәстөм киген ұзын жiгiт берi аттады. Олар бiзден ары өтіп барып, iргемiздегi бос үстелге отырды. Қыз сол жерде қалып қойды да, бозбала барға қарай жүрді. Мені қапелiмде тағы мұң басты. Мақсұт рюмкаларды іркілдете толтырды. Ешкiм тост айтқан жоқ, бәрі ашырқанбастан iшiп салды.

– Оны, бәрiбiр, таяққа жығамыз, – дедi Орман.

– Әрине, – деп келiстi Қуат.

– Өлтiрiп кетсек, қайтедi, ертең өлігін де таба алмай қалады.

– Мойныма қан жүктегім келмейді, Мақсұт.

– Мұндай жазаға лайық еді.

– О дүниеге барғанда, алдыңнан шығады.

– Құдайға сенбеймiн.

– Құдай бар, Мақсұт, – дедi Орман.

– Онда неге арақ iшемiз?

– Бiлмеймiн.

– Адам сәл жұтса болды, барлық құрсаудан босап шығады.

– Шын.

– Масайған кезiңде кеудеңе құдірет бiтедi.

– Сананы улап тастағандыкi.

– Есiмiз дұрыс уақытта дүниенi қабылдай алмаймыз.

– Иә.

– Өйткенi, адамның кемді сезім-түйсiк мүшелерi жа-ратылысты нақ қалпында көре алмайды, – дедiм.

– Шарапты сiмiрген соң, дүние, тіпті, бұзылады дейсiң бе?

– Бұзылады.

– Тағы құй, Мақсұт.

– Жетедi.

– Мынауың бiр жұтым ғана.

– Достық үшiн.

– Құдай үшiн.

– Құдай үшiн арақ iшкен – күнәкарлық.

– Еттен алыңдар.

– Тамаша.

Менi қайтадан жалғыздық иектедi. Фужерді түбiне шейiн тастап жiбердiм. Өңешiмдi жыртып өткендей болды да, кеудеме жылу құйылды. Бiз екiншi шөлмектi тауыстық та, тоңазыған сиыр етiнен үзiп жеп, орнымыздан тұрдық.

Сыртқа шыққанда, джип маркалы автомобильдің бұрылыс шамын жағып келіп жол жиегiне тоқтағанын байқадық. Салондағы екi жiгiттi Мақсұт танып қалып, тобымызбен машинаға қарай жүрдiк. Барлығымыз салонның артына мiнiп алдық. Басқару жүйесiн мең-герiп отырғаны бiзге ойлы жүзбен қарады. Өткір жанары бәрiмiздi жылдам шолып өтті.

– Қашан босап шықтың, Мақсұт? – дедi.

Екiншiсi тiк қарап отыр. Автомобильге мінген бiздермен артына қайырылып амандасқан жоқ. Сол қолымен жылдамдықты кемiтiп-арттыратын тетiктi ұстап, алысқа көз тігеді. Ортаңғы саусағына мол алтыннан соққан жалпақ сақина киiптi.

– Түске таман, – деп жауап қайырды Мақсұт.

– Қалай ұсталып қалдыңдар?

– Жөпелдемеде.

– Әрдайым абай болыңдар.

– Өзiмiз де ештеңе аңғарып үлгерген жоқпыз.

– Олармен қарсыласуға болмайды, арқа сүйейтін тая-нышы, айбынды қызметi бар, өшiге түседi.

– Көрдiк қой.

– Анаша сепкен бе?

– Иә.

– Ұсталғанда, қалтаны аңду керек, қалтаға салудан тайынбайды.

– Салонға шашты.

– Көп жаттыңдар ма?

– Көп емес.

– Ашыққан жоқсыңдар ма?

– Тамағын жей алмадық.

– Жеу керек, әйтпесе денсаулықты құртып ала-сыңдар.

Содан кейiн сөз үзiлiп, екеуi үнсiз ойланып қалды. Сақиналы саусақ тетiктiң бетiн ақырын сипап қояды.

– Сенi түсiп қалыпты деп естiгесін, мән-жайды бiлу үшiн келдік.

– Рақмет.

– Әрдайым сергек, абай жүріңдер, өкiмет қашанда өш, милиция баяғыдан келе жатқан ежелгі дұшпаның, iскер жандар кешеден жағаласқан жау, өздерiңдей өзге ұйымдар сендерге ажал тiлегелi қашан.

– Бiлемiз.

– Құдай түрменiң бетiн аулақ қылсын, темiр тордың ар жағында қызығатын ештеңе жоқ.

Бiз қол алыстық. Тарғыл түстi джип орнынан қозғалып кеттi. Мақсұт жолдастарын ертiп, Сәтбаев көшесiне бет түзедi. Мен кейiн қайттым. Абай даңғылына шығып, такси ұстай бастадым. Машиналар тiзбектеліп, тоқтаусыз өтiп жатыр. Бұрылыс шамын жыпылықтатқан BMW маркалы автомобиль көрінді. Маған тақай бере, жүрiсiн iрiктi. Алдыңғы есiгiн ашып, қайда баратынымды айттым. Бiз нөпірге қайыра араластық. Қос қапталдан, соңымыздан басқа машиналар сығылыса қыспақтап келедi. Көңiлiм сезiм мен түйсiктен жұрдай. Бiрдеңе топшылауға зауқым соқпады. Дүние толық мағынасызданып біткен. Өлiм жайлы ойлауға аңсарым ауды.

ХХIҮ тарау

Ұлттық университеттiң бокс залы халыққа лық толыпты. Бiз рингке таяу отырдық, төрешiлер алқасы қарама-қарсы орын теуіпті. Нұрлыбек Асқарұлы әлi жоқ. Зал шуылдай жөнелiп, рингтi бетке алып, ширақ жүрiп келе жатқан Марат Қасымұлын байқадық. Ол боксшы киiмiнде әдемі көрінді, еңсесін тiк ұстап, аяқты кере басып, ірі адымдап, аттап келедi. Көршi бұрыштан басқа боксшы бой көрсетті. Екеуi алаңға тақау кiдiрiп, ақырын билеп тұрды. Жұдырықтар сермесiп қалғанда, ауаны тiлiп барып, қауып, кейiн қайтып кетедi. Төраға орнынан көтерiлдi. Ойынның басталғанын хабарлап, ереженi сақтауды ескертті. Рефери ортаға шығып, қос бұрыштағы екi боксшыны шақырып алды. Iле-шала гонг соғылып, өзi шеткерi ысырылды. Марат Қасымұлы қолдарын төмен салбыратып жүрдi. Қарсыласы жақындап келiп, сол жұдырығымен свинг тастады. Марат оң қапталына сүңгiп кеттi де, тысқары жылжып барып, оң қолымен әдемi хук жасады. Ұрымталдан соққы тиген боксшы шайқалып кетіп, қорғанысын бұзып алды. Ептi сол жұдырық кросс бағыттады да, шабуылды қайталап, свингтi жөнелтiп тоқтады. Соңғы соққы ауыр тиді. Қарсыласы құлап түстi. Рефери саусақтарын бүгiп, санай жөнелді. Жетiншi секундта ойын қайыра жалғасты. Реферидiң сытыла бергенi сол едi, Марат Қасымұлы лезде жақындап барды да, қарсыласына хук жiберді. Ауыр дарыған соққыдан екі тiзесi босап кетті, тұрған орнында сылқ құлады. Жұрт жабыла қол шапалақтап жатыр. Уақыттары аяқталып – рефери екi боксшыны алаңның ортасына шақырды. Төраға жеңiмпазды жариялады. Марат Қасымұлы рингті шыр айналып, халыққа ризашылығын бiлдiрiп шықты. Өз бұрышына келгенде, арқанды серпіп, жерге секiрiп түстi.

Нұрлыбек Асқарұлын ринг түбiнде күтiп тұрғанда, көрдiк. Он екi раундқа шыдау оңай емес, ол қайрат танытып, жігер салуы қажет. Менi аңдап қалып, маған жылы күлiмсiредi. Өзiмнiң күрес үшiн алаңдайтынымды білдіріп, қолымды бұлғадым. Ойымды жылдам ұққан Нұрлыбек езу тартып қойды. Содан кейiн керiлген арқанды көтерiп, ринг iшiне жеңiл қарғып түсті. Қызыл бұрыштан оның қарсыласы пайда болды. Бойы сырықтай ұзын, басына былғары шлемді мықтап тартып киіп алыпты. Алаңға әдепкідей рефери шыққан. Ол боксшыларды өзiне шақырып алды да, қолын сермеп, жекпе-жек ұрысын ашты. Нұрлыбек алыстап кетiп, қашықтан қолайлы сәтiн күтті. Қарсыласы қолдарын жоғары ұстап, шықшыты мен кеудесiн көлденең соққылардан тәуiр қорғап жүр. Нұрлыбек сол аяғымен iлгерi басып ұмтыла бере, оң қолымен свинг тастап еді, қарсыласы Алпыс Ғабитұлы төмен бұғып қалып, сол қапталына қашып шықты. Свингтен сәтті қорғана салысымен, сол қолымен жылдам хук тастады да, оң қолы апперкот тәсiлiмен иектiң астынан ауыр соққы дарытты. Қапелiмде тиген жұдырықтардан Нұрлыбек есеңгiреп кетiп, бостан босқа ауа қармап, қарсы алдына мақсатсыз екi соққы жұмсады. Былғары қолғаптар ауаны бос тiлiп өттi. Алпыс Ғабитұлы кейiн жылжып кетті де, кiшкенеден соң, қайыра Нұрлыбекке таман тақап келді. Қапылыс жеңiл кросс тіктеп, шегiнiп бара жатты да, оң қолымен свинг тастап үлгерді. Нұрлыбек Асқарұлы ілгері тәлтiректеп, қалт кейiн жүрiп, арқасымен сымдай керiлген жуан арқандарға тiрелдi. Ол қолдарын төмен түсiрiп, екi иiнiнен ауыр демалып тұр. Рефери алақанын жазып, бiр-бiрлеп саусақтарын бүгiп, санай бастады. Орнымнан түрегелiп, рингтi айналып бардым да, Нұрлыбек сүйенген қапталдан таяп келдiм. Мен жеткен заматта ол қайта ортаға маңдай түзеп, қолдарын бауырына жинап, боксқа даярлығын көрсетті. Алпыс Ғабитұлы алаңды шеңберлей теріс айналып бара жатып, жеңiл секiре, теңселіп билей жөнелдi. Ол бiр мәрте төрт бұрышты алма-кезек аралап шықты да, Нұрлыбек Асқарұлына тақап келе жатты. Баяу толықсып сырғып келе жатқан бетте, екпiнiн ауыстырып алды да, қауырт қимылмен сол қолы кросс бағыттап қалды. Нұрлыбек қарсы тiк соққы бере, iлгерi аттады. Зады, Алпыс Ғабитұлы есерсоқтанып, жалтаруды ұмытып кетсе керек, соққы қорғанысқа кезiкпей, мұрны мен аузын қоса қапты. Көлденең тиіп, жақсы дарыды. Артына шегiншектеп барып, құйрығымен сылқ етiп отыра кетті. Рефери лезде ұрысты үзiп, екеуiн ортаға қарай шақырды. Ойын бастауға қайыра ұлықсат берілді. Екi боксшы бір-бірінен аса сақтықпен қашықтап, қауiпсiз тұста тоқтады. Мен бұрынғы орныма қайтып келдім. Айдана Саматқызы қайтып оралғанымды байқаған жоқ. Ринг жаққа жан-тәнімен беріле тесiлiп қалыпты. Ол ұзын етектi берхауз сулығын шешпей отырды. Мен жайғасып болып қалғанда, күлiмсiреген жүзiмен маған қарай бұрылды.

– Жеңетiн тәрiздi.

Мен ринг үстiндегi ұрысқа назар салдым. Нұрлыбек шалғайдан шабуылдауға көшiптi. Мұндай тәсiл Алпыстың өзiне де ұнайтын секiлдi. Қызыл түстi жейдешесі терге малшына бастаған екен. Нұрлыбек екi дүркiн алдамшы қимыл жасап, иығын қозғалта бердi де, сол қанатымен алға төне, оң қолын салмақтай, тiк сiлтедi. Алпыс сол жағына еңкейе беріп, қысқа хук сызып, құлақ-шекеден ұрды да, оң қолымен кросс бағыттап, тура иек тұстан дәлдей соқты. Нұрлыбек шалқая кетіп, баяу ырғала, бiр-екi адым кейiн шегiндi. Iле-шала Алпыс қайыра оң қолын жұмсап, свинг жасады да, Нұрлыбектi еденге ұшырып түсiрдi. Өзi соққан қалпында тұрып қалды, Нұрлыбек еденге оң жақ иығымен, ұзынынан сұлап түсті. Мен орнымнан тұрдым да, қайтадан рингке тақап келiп, үнсiздiкке берiлдім. Шынымен, масқара жеңiлiске ұшырағаны ма.

– Үзiлiске қанша уақыт бар?

– Үш секунд, – дедi Асқат Жақанұлы.

– Оған не болды?

– Бiлмеймiн.

– Нұрлыбек төзімді еді ғой.

Асқат үнсiз қалыпты. Тоғызыншы секундта ол еденнен көтерiлiп келе жатты, рефери санауын доғарып, ойынды жалғастыруға белгі берді. Нұрлыбек ауыр қозғалып, ортаға жеттi де, теңселе биледі. Кенет гонг дауысы естiлiп, шаршаған боксшылар екi бұрышқа тарасып кеттi. Мен Нұрлыбекке қарай жүрдім. Керілген арқандардың арасын ашып, ринг үстiне секiрiп мiндiм. Жәрдемшi жiгiт маған етек-жеңi мол сүлгi ұсынды, өзi шеткерiлеп, аулаққа ысырылды. Нұрлыбектiң оң көзiнің асты ептеп көгерiп, iсiкке айнала бастапты. Беті талаурап, маңдайы терлеп, жіпсіп тұр. Түкті сүлгiмен бет-аузын жұлмалап, батыра ысқылап-ысқылап, сүртiп жібердім де, бiр шетiнен ұстап, оған қатты желпiп, кең тыныстауына көмектестім. Ол жанарын жұмып отыр. Асқат Жақанұлы келдi де, Нұрлыбектi иығынан қағып, өзiне қаратып алды.

– Шабуылда, әрекетті өз қолыңа ал, – дедi ол.

Нұрлыбек жауап қатпады.

– Оның бүйірден соққаны ғана қатты.

– Иә.

– Әлденеше соққыны қатар жаудыр.

– Ауаны мол желпiшi.

– Шабуылда, есiн шығара шабуылда.

– Көремiн.

– Хукты ұмытпа!

– Бiлемiн.

– Салмақтап ұруға талпын.

– Кеудем қысылып тұр ма, қалай.

– Терең дем алсаңшы.

Қайтадан сыңғыр етіп, гонг соғылды да, Нұрлыбек Асқарұлы бұрыштағы орнынан көтерiлiп, рефери күтiп тұрған ортаға қарай жүрдi. Мен арқанды жоғары керiп, ылдиға түсiп кеттiм. Рефери ысқырып қалды да, бокс-шылар арақашықтықтарын сақтап, аңдысуға көшті. Бейбiт шақ аз уақытқа созылды, Алпыс Ғабитұлы ақырын билеп, сол қолымен жұмыс iстей бастады. Айдана Саматқызы тағы ұрыс алаңынан көз алмай отыр. Қайыра қасына жайғасқан мен ринг үстіндегі боксқа көңiлiмдi аудардым. Нұрлыбек сол қолымен кросс тастап, оң қолы тiк соққыны қайталады да, сол қолы iлгерi ұмтыла бере, оң жақ былғары қолғабы хук сызып өтті. Елдi дүр сiлкiндiре, жылдам қимыл жасап әрі бірнеше соққы тастап, өнерін әдемі кестеледі. Қиқуласа орындарынан көтерілген халық дуылдаса қол шапалақтап кеттi. Алпыс Ғабитұлы шайқала берiп, бойын қайта жинап алды. Ол қолдарын шұғыл түзеп, сол жұдырығымен азырақ жұмыс iстедi де, оң қапталдан свинг жөнелтіп, қарсыласынан шалғай кетiп қалды. Нұрлыбек бұғып үлгерiп, свинг ауаны нәтижесiз кесiп, айдаланы қармап барып, қайыра оралды. Алпыс абай болуға тырысты. Сол қолы қорғанысты үш-төрт мәрте барлап көрдi де, дереу өз орнына қайтып, тыныш қалпына ендi. Оң иығы алға ентелей бере, жұдырығы қапелiмде қатты сiлтендi де, кеуде мен беттi жапқан қос былғары қолғаптың арасынан жып етіп, Нұрлыбектiң аузына дәл тиді. Күтпеген тұстан тиген соққыдан ол жерге шұбатыла жығылды. Алпыс әрiрек кiдiрiп, рефери санап шыққанша, рингте ақырын билеп, тосып тұрды. Нұрлыбек бес секундтан соң, еденнен түрегелiп, рингтiң орта деңгейiне қарай жүрдi. Алпыс Ғабитұлы әрiптесiне таяп, оң қолымен свинг тастады да, тағы жуықтай түсiп, қапталдан қауырт хук жiбердi. Нұрлыбек кескен теректей құлады. Рефери санауға кiрiскенде, орнынан көтерiлдi де, шайқала басып, Алпысты нысанаға алып, жүрiп кетті. Ол тақай бергенде, қарсыласы тура соққы жұмсап, шалқасынан түсiрдi. Уақыт санала бастады. Нұрлыбек қимылсыз жатыр. Мен оны аядым. Ол жайбарақат тұрып келе жатқанда, бүкiл халық қол шапалақтап кетiп, рефери ұрысты ашты.

– Оған ендi жұдырықтасуға болмайды, – дедiм мен.

– Иә.

– Бұл өзiне ажал тілегенмен бiрдей.

– Бiледi ғой.

– Шынымен, мұнысы өз басын өлiмге тігу.

Алпыс Ғабитұлы бар күшiн салып, тұмсықтан соқты да, құлап бара жатқанда, свинг тастап үлгердi. Ол қатты жығылды. Ендi мүлдем тұра алмайтын хал. Эвандер Холифилдтiң нысанасыз бағытталып, адасып келіп тиген соққысынан ұлы Майк Тайсонның да есiнен оп-оңай танғаны әлi жадымызда. Хулио Сезар Васкес қарсыластарын ұдайы нокаутпен жеңiл ұтып отырады. Бокс шежiресiндегi Джек Дэмпси, Джин Тунней, Примо Карнера, Аль Браун Панама, Джо Луис, Макс Шмелинг, Диг Тайгер, Сонни Листон, Мұхаммед Әли, Джо Фрэзер, Джордж Формен, Леон Спинкс, Ларри Холмс сынды данышпандарды кiм ұмыта алады. Бокс – кiтаптар мен Құдай тәрiздi мәңгi жырланатын тақырып. Боксшылар кеудесiне қасиет қонған қайраткер тұлғалар екенiн жұрт түгел мойындаған. Ұлы кiтаптар сұлулық пен паңдықты сөзбен өрнектеп бейнелесе, ринг үстiндегi ұрыс – қимыл-қозғалыспен кескіндеп бередi. Боксқа есепсіз тараулар құрайтын сөйлемдер түзiлiсi қажет емес, үйлесiмді қозғалыстың таңдай қақтыратын суреті керек. Мұның барлығы ұлы бокс. Ой айшықты кітаптар мен қалың жұртқа жаңа низам әкелген Елшілер тәрізді сұлулықты, әсемдікті елге таратқан ұлы бокс. Мүмкiн, Сомдаушы – шексіз Ғалам алдында – әуелі жаратқан анық үш нәрсе бар шығар: ол – кiтап мәтіні, санадағы Құдай бейнесi және бокс қозғалысы. Үштағанды өз бойына сіңірген адам баласы, расында, ғажап. Расында, адамзатқа арнап мадақ жырын жырла, ақын, әнұранды шырқа, әнші.

Нұрлыбектi екi жiгiт көтерiп алып кеттi. Айдана Саматқызы берхауз сулығының түймелерiн ағытты. Басын менiң иығыма сүйедi. Бос қалған рингке мұңлы көз тастады. Халық тысқа құйылып, төгiлiп жатыр.

– Данай, мен кiнәлiмiн, – дедi ол.

Босағада сығылысқан жұрт кептетіліп шығар есікке сыяр емес. Бос сәкiлерде газет-жорналдар ғана шашылып қалыпты. Мүмкін, мен де кiнәлi шығармын.

ХХҮ тарау

Ерте оянып кетiп, жуынып келдiм де, үстел басына тiзе бүктiм. Терезеден қазан айының салқын таңы марғау атып келедi. Қаламымды алып, қайыра жазып кеттiм. Қарағайлы қалашығы суыққа тоңазып, сұрғылт үйлерi көңiлге түйткіл әкеле береді. Қаламымды қағаз бетiне тастай салып, тысқа барлай көз жiбердiм. Сонымен, романның желісі күрмелер соңғы тарау да тамамдала бастаған секiлдi. Үй iргесiнен сарғыш реңді, жылы әскери күпi киген бір ер адам өтiп барады. Құлақшынын баса тартып алыпты. Бұдан кейін ештеңе жазбай, өмiр сүрiп кете алатыныма сенгiм келмейдi. Орныма қайта оралып, қаламымды қолыма алдым да, жазуға кiрiстiм. Мүмкiн, мына жазуға талпынғаным ешқандай роман да емес шығар. Жазылмақ ештеңе жоқ, кешіп өтуге ұмтылған ғұмырым ғана бар ма екен. Әлде, өрнекті роман мен көрнекті өмірім орындарымен алмасып жатыр ма, жоқ, әлде, құрбы-құрдастарым айтқандай, екеуiнiң астасып, жымдасқаны рас па, мүмкін, бір жалқы, ұлы, шексіз сана төбемiзден басқарып, ойымызды билеп, біздерді ырықсыз тұрақты қаһармандарына айналдырып, тегі, нақ қазір төл жазбаларын, жүйелі киіз кiтабын жазып шықты ма екен.

Асүй жақтан анамның шәугiмге су толтырып құйып алып жатқаны құлаққа жетті. Бұранда айналып, құбырлармен сарылдап аққан су тоқтатылды. Анам бiреуге сөйледi. Даладан ойнап кiрген кiшi iнiм сияқты. Ақырғы тарауда не жазып кеткенiмдi өзiм де толық білмеймін, аласапыран ойым жүздеген, мыңдаған шоқ жұлдыздар қаңтарылған шексіз ғарышты кезіп, тыным таппай адақтап – аралап жүр, қара түнек қуыс-қойнауын, қалтарыс-бұлтарысын, қиыр шет, қашық түкпірін тегіс тінтіп, шарлап келе жатады да, матқапыда қаламымды еркіне бағындырып, санаға ақтарылып, бөгетсiз құйылған сыртқы дүние, мол жарықтың кездейсоқ әсерiн алдымдағы дәптеріме қолма-қол тізіп, қапылыста тездетіп, үзбей жаза береді. Борхес бар қаламгердің сан қилы шығармаларын таусылмайтын, әлемдiк үлкен кiтаптың бір-бір парағы ретінде көргені рас. Әлемдiк кiтаптың мазмұнын толық білетін тек қана Құдай Тағала екенi, зады, ешкiмге тосын ой емес шығар.

Бiрақ, Жаппар Құдай – задында, ешқашан тумаған, туылмаған, мәңгі өлмейтін, ажалсыз, бастаусыз қадім, соңсыз дәйім сипатты – Құдірет Иесі. Қадім заман адам баласының санасына ғайыптан ашылған Құдай ақиқаты баз бір замандарда оқыс көмескіленіп, небір дәуірлерде мөлдіреп қайта жаңғырып, ғасырлардан ғасырларға ұла-сып, жүзжылдықтардан мыңжылдықтарға жалғасып, ұштасып, ауысып, мәңгі бақи үзілмейді. Бөлме табал-дырығына қарай әлдекiм үнсіз басып келдi де, топсаны сықырлата есiктi ашты. Босағадан қамырықты анам көрiндi. Басына шаршы орамал тартқан, үстiне ешкi түбiтiнен тоқыған жемпір киiптi. Ол берi жүріп, алдымдағы дәптерге қарады.

– Демалсаңшы.

– Қазiр уақиға толық бiтедi.

– Қашанда, ештеңе аяқталмайды, – дедi анам, – тіршілік мәңгiлiк арпалыста.

Тегінде, анамның ойын романда, соңғы тарауда пайдаланғым келді. Анам дәптердi парақтап тұрып, Ыстықкөл туралы бөліміне тоқталды. Сосын:

– Ыстықкөлді жырлайтын “Әсел” әнiн марқұм әкең жақсы көрушi едi, – деді.

– “Самалы жұпар жазғы бір кеште, Ойласам болды Ыстықкөл жақты”.

– “Айтылған сырлар түседі еске, Оятқан сонда ақ махаббатты”.

Қайырмасын бірге шырқадық. Қаламымды үстелге қойып, орнымнан тұрдым да, белiмдi жаздым.

– Шай дайын.

– Қазір.

– Алматыға қайтарыңда Қарқаралыға, Тоқтар ауылына соғып, әкең Байқуаныштың басына Құран оқыт.

– Жарайды.

– Аруағы Құран дәметiп жүр ме, қайта-қайта түсiме енеді.

– Роман мұраты көмескі тартып, мақсатымнан адасқанымда, Құран оқытармын деп, өзім де ойлаған-мын.

– Аллаһ разы болсын, – дедi анам.

Ол шығып кетті. Қаламым тоқтап, ойды қайыра iлiп, жазып кетуге – зауқым соқпай, ұзақ отырдым. Кім біледі, Құдайға сенбей жүрген Мақсұт, астағфируллаһ, тозақ отына ешқашан күймейтiн де шығар. Жүрегіндегі Тәңiрге деген сенімін абайсызда, кездейсоқ өлтiрiп алған бiздiң ұрпақ қайта Құранды мойындап, намазға жығылып, уағыз айтып жүрсе, бұл дәлелден туған наным бола ма, әлде ақиқат дегеніміз ешқандай дерексіз, айғақсыз, қапыда Рухани Күшті түсінген, күмәнсіз сезген, түйсіктен жаралған дүниетаным ба. Хақ – Иланым – Қуаныш немесе Жұбаныш. Құдай уанышы әрбiреуiмiздiң жансарайымыз бен рухымыздың бiр ұлы тәртiпке бағынуы емес пе. Өмірдің қатыгез, әділетсіз заңына қарсы шыққан адамзаттың ақыл-ойы тәртiптi бір-біріне тәптiштеп отыруы қажет: жамандық білімнен, оқығанның уағызынан азаяды. Бiрақ, Құдай – задында, ешқашан тумаған, туылмаған, мәңгі өлмей-тін, ажалсыз, бастаусыз қадім, соңсыз дәйім сипатты – Құдірет Иесі. Жер бетiн қадiм заманнан жайлаған бұл ұғым-түсiнiк адамның өзiмен бiрге соңғы күнiне шейiн, қатар тiрлiк кешетiн тәрiздi. Сана мен Құдай ұғымын ендi айыру мүмкiн емес. Қаламымды тастай салдым, түрегелiп, ерсiлi-қарсылы жүре бастадым. Романды бастан кешкен бар уақиғаның күрмеуi болатын тараумен аяқтамақпын. Бiрақ, уақиғаның өзiнен шығып, астарында жатқан күмән мен сенім арпалысына еніп алыппын.

Есiк ашылып, босағадан Айдана Саматқызы берi аттап келе жатты. Таң қалып, сол аң-таң қалпы қарсы жүріп, бетiнен сүйдім, сосын күлiмсiрей, жылы ұшырай қарадым.

– Ренжiме, – дедi ол, – романды бiтiрiп қойған шығар деп ойладым.

– Ренжiмеймiн.

– Кезінде, бір әңгімеңде Қарқаралыны қосылып бірге аралайық деген өзiң едiң.

– Иә.

– Алматыдан таңертең келдім.

– Қарағанды ұнады ма?

– Сенiң туған қалаң емес пе, жаман айта алмаймын.

– Туған емес, туысқан, мүмкін, туажат қалам.

– Білемін.

– Мен Алматыда туғанмын.

Күлді.

– Оны да білемін.

– Отыр.

– Диванға отыра саламын.

– Роман басқаша тамамдалуы мүмкiн едi.

– Иә, мүмкін еді.

– Алматыда не өзгерiс бар?

– Ештеңе.

– Онда, тауға ертең бірге кетемiз.

– Әуре болма, ойнап айтамын.

– Түсiнбедiм.

– Италияға, Милан шаһарына оқуға жiберейiн деп жатыр.

– Қашан?

– Қоштасуға келген бетiм осы.

– Оралмайсың ба?

– Бiлмеймiн.

– Сен әдемiсiң ғой.

– Рақмет.

– Мен Алматыда боламын.

– Кофе құйшы.

– Қазiр дастарқан жасатайын.

– Қажет емес.

– Қайда асықтың?

– Қайта керi қайтамын.

– Сол үшiн маған келдiң бе?

– Романымыздың байлауын көрейiн деген едім.

Екi қалың дәптердi оның алдына қойдым. Ол қолына алды да, салмағын өлшеп көрдi. Парақтап бiраз отырды, сосын басын көтерiп, езуiне күлкi жинады.

– Тәңір жарылқап, елге қайта оралғанда, кiтап болып шыққанын көремін ғой.

– Құдай қаласа, көресің.

– Атын жақсы тауып қойыпсың.

– Өзге жұрт қабылдамауы да мүмкiн.

– Қанат Нұрбекұлы әдебиет тағдыры, кiтап ажалы туралы роман деп айтады.

– Асқат Жақанұлы боксшылар жайлы дейдi.

– Өзiң ше?

– Білмеймін. Шынымен, білмеймін.

– Неге?

– Іздеп көрдім, таппадым. Бір мұратсыз кітап болды.

– Неге?

– Ешқандай мағынасы жоқ, кітаптың соңына қарай мазмұнын да, мәнін де жоғалтып алдым, жүктеген міндеті де, қойған мақсаты да өз күшін жойды.

– Ең соңғы кітап па?

– Иә, ең соңғы кітап.

– Ең бірінші де осы кітап емес пе?

– Осы кітап.

– Кітаптың ақырында біртүрлі мұң бар.

– Романның аяқталғаны да қинады. Кеуде жарған, өзекті жандырған арман көп, бірақ ол кімге керек.

– Рас, кітаптың ақырында біртүрлі мұң бар.

– Ауыр мұң бар.

– Не туралы екенін білсең, мүмкін, бәрі де өзгеретін шығар.

– Меніңше, бұдан ештеңе өзгермейді.

– Кофе болмады ма?

– Ұмытып кетiппiн. Қазір.

Асүйге барып, оған бiр кесе кофе әкеп бердім. Ол күрмеуі қайырылмаған ақырғы тарауын оқып отырған. Жүзiн маған аударып, жылы күлiмсiредi де, қолымдағы кесенi алып, ернiне тигiздi. Ақырын жұтты.

– Байлауын қиындатып жiберiпсiң.

– Сұрақтар мен жауаптар байлауында тоғысады деп ұйғарғанмын.

Ол әрi қарай оқыды. Мен оның толық оқып шығуын күтiп отырдым. Айдана ұзақ бөгелiп қалған.

– Қонып кетпейсiң бе?

Дәптердi жапты да, үстелдiң үстiне қойды.

– Қарағандыға дейiн шығарып салшы.

– Жарайды.

– Машинада күтемiн.

– Қашан жүресiң?

– Алматыға ма?

– Иә.

– Кешке ұшамын.

Үнсіздік орнады. Әңгімеміз үзіліп кетті. Ішіме қайғы-шер толды.

– Содан, бәлкім, нақ ойыңды айтшы, бiз ешқашан кездеспеймiз ғой.

– Білмеймін. Шынымен, білмеймін.

Қапылыс толқып сөйледі, сірә, жылағысы келді, үні құмығып естілді.

– Сабыр ет, күнім, дұрысы – тыста күт.

– Мақұл.

– Барға – тәубе.

– Рас.

– Жоққа – сабыр.

– Кеше азға да қанағат еді, қайтейін.

Дауысы бұзылды.

– Мархабат, жылдам киiнейін.

Ол тысқа шығып кетті де, мен гардеробты ашып, киiмiмдi ауыстырдым. Бөлмеге анам кiрдi.

– Балам, түсiнiксiз қызға қайдан кезiгiп жүрсiң?

– Тегінде, мен оны түсiнемiн.

– Күн салқындады, жылы киiніп шық.

– Ана, Құдай бұйырса, ертең қайтып келермiн.

Сулықтың белбеуiн тақтым. Жағасын жөндей сала – төпілиiмдi iлiп, табалдырықтан аттадым. Айдана Саматқызы аулада, сары түстi ГАЗ–2410 маркалы таксиде күтіп отыр екен.

Менi көрiп, терезенiң ар жағынан әлсiз жымиды. Артқы есiктi жұлқып, салонға ендiм. Ол әрi сырғыды. Жайғасып болып, көзiн төмен салды. Зады, бiрдеңе айтқысы келiп отыр. Шешiле алмай қойды. Менi көңiлсiздiк жаулады. Біртүрлі қамыға күрсiндi. Қамырықты жүзiн көтерiп, жүргiзушiге назар тастады.

– Болды.

Автомобиль қозғалып кеттi. Мен адам баласы сезiмiнiң ұлылығы туралы ойға берiлдiм. Айдананың ненi сұрауға оқталғанын iштей сеземiн бе деймiн. Бiрақ, алдына жайып салғым келмедi. Машина Ленин даңғылына бұрылды. Сәл зырлап барып, оң қапталына тiзгiнiн түзеп алды. Бiз Қарағайлы қалашығынан шығып бара жаттық. Роман нақ осылай аяқталатын тәрiздi.

– Сен менi сүйесiң ғой, – дедi ол.

– Иә.

 

Соңы

 

 28.08.93. – 21.04.94.

 Алматы

 ^[1] Стефан Малларменің: “Мир существует, чтобы войти в книгу” деген сөзінің өзгертілген түрі.

 

^[2] Сау бол.

 

^[3] Кездескенше, жан қалқа.

 

^[4] Французша.

 

^[5] Ағылшынша.

 

^[6] Автордың “Розали, бұл – мен” әңгімесінен үзінді.

 

^[7] Автордың “Розали, бұл – мен” әңгімесінен үзінді.

 

^[8] Автордың өлеңінен үзінді.

 

^[9] Ауыл қазақтары Бюроны – Бұйра, деп атайды.