جۇمباق جان ەسكەندىردىڭ قاسىرەتتى عۇمىرى
تەك بالالىق شاقتاعى ارمانى
ورىندالعاندا عانا ادام باقىتتى بولا الادى.
فرەيد.
جۋرناليست بولىپ، الاشورداشى ەسكەندىر كوپجاساروۆ تۋرالى مازمۇندى ءبىر دۇنيە جازۋ مەنىڭ بالالىق شاقتان ارمانىم بولاتىن. زامان وزگەرىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا ونىڭ تۋىپ - وسكەن مەكەنجايى حوبدادا بۇل كۇندەرى اكەسى يسا جانە ەسكەندىر اتىنداگى كوشە دە بار. ارادا كوپ جىل ءوتىپ، بالالىق شاق ارتتا قالىپ، زەينەتكەرلىككە تايانعاندا اقتوبە ۇقك وبلىستىق باسقارماسى مەنى № 3084 كۋبجاساروۆ يسكادەر يساەۆيچتىڭ (قۇجاتتا ءدال وسىلاي جازىلعان) قىلمىستىق ىسىمەن تانىستىردى. ول الاشوردانىڭ باتىس توبىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ويىل ۋالاياتىنىڭ تۇڭعىش قارجى ءمينيسترى، مۇستافا شوقايدىڭ سەنىمدى كومەكشىسى بولعان. "قۇپيا" گريفى سوعىلعان بۇل قىلمىستىق ىستە ول 1884 جىلى اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانىنىڭ №2 اۋىلىندا (قازىرگى اۋدان ورتالىعى) تۋعان دەپ جازىلعان. 1930 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا وعان قاتىستى رسفسر قك 58-13 بابىمەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، ول تۇتقىنعا الىنعان. قىلمىستىق تەكسەرۋ №12 اۋىل تۇرعىنى راحمەت شالمانوۆتىڭ اقتوبە وبلىستىق وگپۋ بولىمىنە جازعان شاعىمىنان باستالعان، كەلەشەكتە ول ەندى ەسكەندىردىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالادى. ونىڭ اشكەرەلەۋ ماقالارى تىپتەن ورتالىق باسىلىمداردا جاريالانعان.
1929 جىلدىڭ 22 تامىزىندا جازىلعان العاشقى ارىزىنا ساۋاتسىز شالمانوۆتىڭ ورنىنا سۇندەت قورتىقوۆ قول قويعان، ءوز كەزەگىندە، ول دا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى راستاي كەتەدى. ارىزدى قوجاحمەتوۆ دەگەن ازامات ورىسشاعا اۋدارعان. ارىزدا بىلاي دەلىنگەن: "بيىل (1929) ماۋسىمنىڭ 13 جۇلدىزىندا اتىشۋلى كوپجاساروۆ ابدەش ء(ابدىراشيت، ەسكەندىر جانە احمەت كوپجاساروۆتاردىڭ كەنجە ىنىلەرى. ەسكەرتۋ اۆتوردىكى.) ماس كۇيىندە مەنىڭ ۇلىم مەرگەنبايدى قارۋمەن اتىپ ءولتىردى. قازىر ءىستى اۋداننىڭ حالىق تەرگەۋشىسى جۋرگىزۋدە. وسى ءىس باستالىپ، ابدەش تۇتقىندالعان سوڭ، ونىڭ اعاسى الاشورداشىلاردىڭ باسشىسى، بەلگىلى اتقامىنەر ەسكەندىر كوپجاساروۆ قاسىنا كومسومول مۇشەسى مەرعالي جاقىپوۆتى ەرتىپ الىپ، بىرنەشە رەت «ولتىرەمىز» دەپ قورقىتتى. ولار ەكەۋى دە اتىشۋلى ەبەس رۋىنىڭ اناي بولىمىنەن، ال بىزدەر اتتوبەلىندەي كەتەنىڭ كوپەگىمىز. سوندىقتان دا كوپجاساروۆتار جانە وزگەلەر ءبىزدى قاناۋمەن كەلدى. ەسكەندىر كوپجاساروۆ پەن ونىڭ جاقتاۋشىسى مەرعالي جاقىپوۆتارعا شارا قولدانۋدى وتىنەمىن. "كەلەشەكتە "ساۋاتسىز" راحمەت شالمانوۆتىڭ ەسكەندىردى اشكەرەلەۋ ماقالالارى ءتىپتى ۆكپ(ب) قازاقستان ولكەلىك كوميتەتى جانە قازواك ورگانى "ەڭبەكشى قازاق" جانە باسقا گازەتتەرگە باسىلدى. ءسويتىپ، قىلمىستىق ءىس ساياسي سيپات الا باستادى، ال ەسكەندىردىڭ باسىنا تونگەن بۇلت شوعىرلانا ءتۇستى.
سونىمەن، قازاقستانداعى پپوگپۋ ۇشتىگىنىڭ قاۋلىسىمەن 1930 جىلدىڭ 22 قىرقۇيەگىندە ول رسفسر قك 58-10 بابىمەن كونتسلاگەرگە 5 جىلعا قامالىپ، ايدالىپ كەتەدى (№34/ك حاتتاماسىنان كوشىرمە). بىراق، ونىڭ قىلمىسى ناقتىلى دالەلدەنبەگەن.
ىسكە قوسىمشا 25.05.1929 جىلعى №482 اقتوبە قالاسىنىڭ "ستەپنايا پراۆدا" (قازىرگى وبلىستىق "اكتيۋبينسكي ۆەستنيك", اۆت.) گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ا/اقپارات ءۇشىن، ب/تەكسەرۋ ءۇشىن، ۆ/جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن دەپ، اۋىل تىلشىلەرى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قول قويعان تومەندەگىدەي ماقالا بار.
ەڭبەكشىلەردىڭ جەندەتى
قوبدا تۇتىنۋشىلار كووپەراتسياسىندا ەسەپشى بار، ول - بۇرىنعى الاشوردا اسكەري قولباسشىسى ەسكەندىر دەگەن الدەكىم، ول ءوز بەتپەردەسىن "قاراپايىم قازاق" رەتىندە جاۋىپ ءجۇر. ال، شىندىعىندا، ول استە دە "قاراپايىم" ەمەس، كەرىسىنشە، 1918 جانە 1919 جىلدارداعى بۇرىنعى جەندەت-قولباسشى، ول ءوز باندىلارىن قازاقستاندا باسقارىپ جۇرگەن بولاتىن. ولار كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋشى جەرگىلىكتى شارۋا وتريادتارىن اياماي جانىشتادى. باسىپ العان جەرلەردى جەندەت ەسكەندىر قانعا بوياپ، اياماي جازالادى، تۇرعىنداردى ادامتۇرشىگەرلىك قينادى. ءوزىنىڭ قاندى جورىعىمەن ەسكەندىر روپوۆكا، نوۆو-الەكسەەۆكا جانە بەگالى ەلدى مەكەندەرىن جانىشتادى. سولايشا، ەسكەندىر نوۆو-الەكسەەۆكا اۋىلىندا حوبدا وزەنىنىڭ مۇزى استىنا 3 شارۋا - كرەستيانيندى باتىرىپ جىبەردى. ونىڭ ەڭبەكشىلەردىڭ جەندەتى ەكەنىن دالەلدەيتىن وزگە دە مىسالدار بار.
بىزدەر اقتوبە وكرۋگتىك پروكۋراتۋراسى تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، جەندەتتى قازاقستاننان شەتتەتۋىن تالاپ ەتەمىز. ونىڭ قاندى ىستەرىنە الەكسەەۆكا اۋىلىنىڭ بۇرىنعى قىزىل پارتيزاندارى - دوردي ارتەم، ستۋكالوۆ فەدور،تاران ەفيم، ۆولكوۆ اندرەيلەر تولىق كۋا بولا الار ەدى. ولاردى روپوۆسكي جانە نوۆو-الەكسەەۆكا پوسەلكالارى تۇرعىندارى دا قولدايدى.
قول قويعاندار: ستۋكالوۆ فەدور، دوردي، ۆولوتكو/قولدارى/
الەكسەەۆكا پوسەلكاسى، نوۆو-الەكسەي اۋدانى
"ستەپنايا پراۆدا", №49, 6 تامىز
"قوبدا تۇتىنۋشىلار قوعامىندا كوپجاساروۆ ەسكەندىر ەسەپشى بولىپ ىستەيدى. وتكەن ومىرىندە ول وفيتسەر، الاشورداشى، ەڭبەكشى كازاكتارعا وزبىرلىق كورسەتۋشىسى بولعان. ول اقتارمەن بىرگە قاشىپ، كاسپي ءوتىپ، تاشكەنتتە بىرنەشە جىل باس ساۋعالاعان، ءسويتىپ، وتكەن جىلدىڭ الدىندا تۋعان اۋىلىنا اش-جالاڭاش بولىپ ورالدى. سودان بەرى ەسەپشىلىك قىزمەتتە. وتكەن قىستا ول ادىلەتتىلىككە ساي داۋىس بەرۋ قۇقىعىنان ايرىلعان بولاتىن، بىراق ءتۇرلى جولدارمەن حوبدا ااك ونىڭ قۇقىقتارىن ورنىنا كەلتىرگەن. وتكەن ماۋسىم ايىندا ونى تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنەن بوساتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن بولاتىن. بۇل شەشىم قولداۋ دا تاپقان بولاتىن. ەندى مىنە، كوممۋنيست قالەن تولەۋوۆ بۇرىنعى وفيتسەر جانە الاشورداشىعا جاقتاسىپ، ماسەلە تۇنشىعىپ قالدى.
ءبىزدىڭ كووپەراتسياعا اقگۆاردياشىلاردىڭ قالدىعى قاجەت پە ؟"
باسپاسوزدە جارىق كورگەن قارالاۋ ماتەريالدارى ىشىندە رەسپۋبليكالىق ورتالىق گازەت "ەڭبەكشى قازاقتا" 1929 جىلعى 22 قازانداعى №226 سانىنداعى ماقالا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. وندا ەسكەندىردىڭ كەرەنسكي ۇكىمەتى تۇسىندا ورال ۋەزىنىڭ ميليتسياسىنىڭ باستىعى بولعانىن جانە ءوز باعىنىشتىلارىمەن قىزىلدارعا قارسى بولعانى ەرەكشە اتالىپ وتەدى. جاحانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ الاشوردا ۇكىمەتى مۇشەسى رەتىندە تۇرعىنداردان سالىق جانە وزگە اسكەرگە مۇقتاج نارسەلەر جيناعان. ال حوبدا اۋدانىنا قىزىلدار جاقىنداعاندا ەسكەندىر بىرنەشە جولداستارىمەن اداي-جيبە قوڭىرات ارقىلى تاشكەنتكە قاشىپ كەتكەن. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ول تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا قىزمەت اتقارعان. ەندى مىنە ول جالاڭ اياق، جالاڭباس بوسقىن تۇرىندە اۋىلعا ورالىپ، تولەۋ دۇيسەنباەۆتان بۇزاۋلى سيىر قارىزعا الدى، ودان وزگە بايشۋاقوۆ جۇماعۇلدان جىلقى، وزگە تانىستارىنان ءۇي جانۋارلارىن قارىزعا الىپ وتىر. حوبدا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە حاتشى بولىپ ىستەپ ەدى، بىراق ودان قۋىپ شىعارىلدى. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە ول 20 رۋبل ايلىقپەن حوبدا تۇتىنۋشىلار قوعامىنا ەسەپشى بولىپ كىردى. حوبدا بولىسى اۋدان بولىپ قايتا قۇرىلعاندا ااك پرەدسەداتەلى بولىپ قاراەۆ كەلگەن-ءدى، ەسكەندىر ونىمەن تانىسىپ الدى. بايلاردى كامپەسكەلەۋ كەزەڭىندە جارلىلار جينالىسىندا قاراەۆ كوپجاساروۆقا جينالىستا سويلەۋ قۇقىعىن بەردى ("كەدەي"گازەتى، 1928 جىل، اقپان، № (193)31). بۇدان وزگە ەسكەندىر بايلار ساپىنا كەيبىر ورتا شاۋالاردى ەسەپكە كىرگىزىپ، ولاردى مالدارىن ساتۋعا مىجبۇرلەدى. ول مۇنىمەن دە توقتاعان جوق. قاراەۆپەن دوستاسىپ العاسىن، كۇش پەن قولداۋدى سەزىنىپ، ءوز جانىنا ەبەس رۋىنىڭ اناي ءبولىمىنىڭ پىكىرلەستەرىن شوعىرلاندىرا باستادى. ءوز رۋىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋدى كوزدەگەن ول قاراەۆتىڭ كومەگىمەن كووپەراتسيا باستىعى بولىپ الدى.
ءسويتىپ، الاشورداشى كوپجاساروۆتىڭ سوڭىنا ورتالىق گازەت جارىق كۇندە شام الىپ قۋدالاۋعا تۇسكەنگە ۇقسايدى، دەمەك، ونىڭ جاۋلارى تەك قوبدادا عانا ەمەس، جوعارىدا دا بولۋى مۇمكىن، نە دەسە دە قۋدالاۋ كورىگى قىزا تۇسەدى. ەندى "ەڭبەكشى قازاقتىڭ" 1929 جىلعى 16-ساۋىردەگى №(1414)85 سانىندا ونىڭ رۋلاسى ەسجان بەكجاننان كىلەم العانى، قاراەۆتى ورنىنان بوساتقان سوڭ سايلاۋ وتكىزۋگە وكىلەتتى قىزمەتكەر كامال ارىنعازيەۆ ارقىلى سايلاۋعا قاتىسۋ قۇقىعىنا قايتا يە بولعانى تۋرالى ماقالا باسىلادى.
ودان ارمەن ەسكەندىر اۋىلعا تاشكەنتتەن ورالعان سوڭ، وعان قاسەن تىلەۋوۆتىڭ جانە وپا بەيسوۆتىڭ قول ۇشىن بەرگەندەرى، ەسكەندىردىڭ نۇرعالي بىتىكوۆتىڭ، ساعيدوللا سارىباەۆتىڭ جانە عابدىر تەمىربايدىڭ ۇيلەرىنە ءجيى قوناققا باراتىنى جازىلعان. ولارمەن بىرگە ءار ۇيدەن ءبىر-ءبىر قويدان جەپ، اراق-شاراپ ىشەتىندەرى دە كوزدەن تاسا قالماعان. ول مال دايىنداۋمەن اينالىسىپ، حازىرەت جۇماعۇل بايشۋاقوۆقا كوپ كومەك كورسەتكەن. حازىرەتكە استىق تاپسىرۋ جوسپارىن ورىنداماعانى ءۇشىن 800 رۋبل ايىپپۇل سالىنعاندا، ەسكەندىر ونىڭ مالدارىن كوتەرمە باعالارمەن قابىلداپ، كوپ قايىر جاساعان. ءادىل سەيىتوۆ، قاسەن ماماەۆ جانە اكىمگەرەي ەسكەندىر اتقامىنەردىڭ تۋمالارى جانە دوس-جاراندارى ەكەن. ولاردان وزگە مەرعالي تىلەپباەۆ، فازىل مەڭدىباەۆ جانە ساپار شوقاەۆتارمەن دە توننىڭ ىشكى تۇگىندەي ارالاسقان الاشوردا كوسەمى. بۇلار جونىندە دە 1929 جىلدىڭ 3 قىركۇيەگىندە راحمەت شالمانوۆ تاعى دا ماقالا جازعان.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، "قىزىل تەررور" تۇزاعىن تارىلتا تۇسكەن، وزگە ۇلت وكىلدەرىن شەبەر قولدانۋ، ارىزقويدى قولداۋ ت.ب. جوسپارلى جۇمىستار اتقارعان.
ەندى ارىزقويلار كۇستانالاپ كورسەتىپ، قورقىنىشتى وگپۋ نازارىنا ىلىكتىرىپ وتىرعان ەسكەندىردىڭ اينالاسىنداعى ادامداردى، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن اتاساق ارتىق بولماس ەدى. تابىننىڭ سارمانتاعى نۇرعالي بىتىكوۆ سول كەزدە 27 جاستا ەكەن. ول وتان سوعىسىندا ەڭ سۇراپىل ستالينگراد شايقاسىنا قاتىسىپ، ەلگە امان-ساۋ ورالادى. شوپان اتامىزدىڭ داڭقى رەسپۋبليكاعا تانىمال بولدى، ونىڭ ەسىمى رەسپۋبليكالىق داڭق كىتابىنا جازىلعان. ونىڭ ۇلى وبلىستىڭ ەڭبەگى سىڭىرگەن ازاماتى، كوپتەگەن وردەن، مەدالداردىڭ يەگەرى سەكسەننەن اسسا دا ءالى قىزمەت اتقاراتىن وبلىس اكىمىنىڭ قوعامدىق كەڭەسشىسى قۇبايدوللا بىتىكوۆتىڭ ايتۋىنشا، اتامىز ءومىرىنىڭ بۇل تۇسىن مۇلدەم اۋزىنا الماعان ەكەن. زامان سولاي بولدى عوي...
ەبەس رۋىنان تارايتىن وپا بەيسوۆتىڭ ۇلى احمەت بەيسوۆيچ وپين دە وبلىسقا تانىمال ازامات بولدى. ول دا ستالينگراد شايقاسىنا قاتىسىپ، بار-جوعى 48 كۇندە ەلگە وڭ قولىنان ايىرىلىپ ورالدى، ءوزى تاربيەلەنگەن حوبدا بالالار ۇيىندە، اۋداندىق كومومول كوميتەتىندە قىزمەتتە بولدى. "ستالينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن" مەدالى ونى جاۋ شەگىنە باستاعان 1943 جىلى حوبدادا تاپقان بولاتىن. ول كوپ جىل وڭ قولى جوق بولسا دا، اۋداندىق گازەتتە ءفوتوتىلشى بولىپ زەينەتكە شىعىپ ەدى، قايىناعامىزبەن ءوزىم دە جۋرناليستيكاعا اۋداندىق گازەتتە العاشقى قادام باسىپ ەدىم...
ەسكەندىردىڭ قاسىندا بولىپ، ونىمەن جاقىن قاتىناسقان ساپار شوقاەۆتىڭ ۇلى باقتىعالي ساپارۇلى شوقاەۆ رەسپۋبليكانىڭ وقۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، بەلگىلى سپورتشى، كەزىندە اۋداندىق وقۋ ءبولىمىن باسقارعان، قازىر زەينەتكەر. ال، ەسكەندىرمەن وتە جاقىن دوستىق قاتىناستا بولعان جۇماعۇل بايشۋاقوۆ حازىرەت تۋرالى ەرەكشە ايتا كەتكەن ءجون سياقتى.
جاقىندا، 5 قازاندا، حوبدا اۋدانىنىڭ 90-جىلدىق تويىنا وراي اۋداننىڭ ون شاقتى ءدىني قىزمەتكەرلەرىنە مەشىت الدىندا ەسكەرتكىش بەلگىلەر قويىلدى. ولاردىڭ ورتاسىندا اسا كورنەكتى ءدىني تۇلعالار، بۇحارادا ءدىني ءبىلىم العان اكەلى-بالالى جۇماعۇل حازىرەت بايشۋاقۇلى جانە ساعيدوللا يشان-حازىرەت بايشۋاقوۆتار دا بار. بەلگىلى تەولوگ-تاريحشى يسلامعالي بىتىكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، جۇماعۇل حازىرەتتىڭ قىزىل تامى، وتەشسايداعى مەشىتىنىڭ ورىندارى ءالى ساقتالعان. ول 1858 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، ايتقانىمىزداي بۇحارادا ءدىني ءبىلىم العان، مەشىت ۇستاپ، بالا وقىتقان. فارسى جانە وزگە تىلدەردى مەڭگەرگەن. 1906 جىلى رەسەيدىڭ 1-دۋماسىنا دەپۋتاتتار سايلاۋىنا حوبدالىق بەكبان حازىرەت ەكەۋى قاتىسقان، ال 1906 جىلعى دۋمانىڭ 2-سايلاۋى ءىس قاعازدارىندا ونىڭ جاسى 48 دە دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ اكەسى بايشۋاق تا ايگىلى ادام بولعان، ءبىر دەرەكتەردە ونىڭ دوسجان حازىرەتتەن ءتالىم-تاربيە العانى ايتىلعان. جۇماعۇل حازىرەت كەزىندە قۋعىنعا ۇشىراپ، 1934 جىلى ەسكەندىر تۇتقىندا بولعاندا دۇنيەدەن وتەدى. «ماعان دوستارىڭدى ايت، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتايىن» دەگەن وسى شىعار، ەسكەندىردىڭ جانىندا زامانىنىڭ وزىق ادامدارى بولعانى كورىنىپ تۇر. جۇماعۇلدىڭ ۇلى ساعيدوللا يشان-حازىرەت تە اتا جولىن ۇستاعان ءدىني قىزمەتكەر بولعان، بۇحارادا جانە ۋفادا ءدىني ءبىلىم العان، بىرنەشە تىلدەر مەڭگەرگەن. ول العا اۋدانىنداعى كولتاباندا مەشىت ۇستاپ، بالا وقىتقان. ونىڭ ۇلى قۇسايىن اقتوبەدە تۇرادى، ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ ارداگەرى. ونىڭ ەسكە الۋى بويىنشا، «ەلدەن قىسىم كورگەن حازىرەت اۋەلى باشكيريانى پانالايدى، ول كەزدە قۇسايىن بەسىكتە ەكەن. سوڭىنان ولار تاجىكستانعا اعالارىنا قوسىلىپ، لەنينابادقا جاقىن كالينين كولحوزىندا ساعيدوللا حازىرەت مەشىتىنتە قىزمەت ەتكەن. بىزدەر 60-شى جىلدارى اقتوبەگە ورالدىق، 1964 جىلى قايتىس بولعان اكەمدى ءوز وسيەتىنە ساي اكەسى جۇماعۇل حازىرەتتىڭ مەشىتىنە جەرلەدىك»،- دەيدى تۇلپاردىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى قۇسايىن اعامىز. ەندى اڭگىمەمىزدىڭ وزەگىنە ورالساق، كەلەسى قۇجات بىلايشا سىر شەرتەدى:
"اقتوبە وبلىسى، حوبدا اۋدانىنىڭ حالىق تەرگەۋشىسى 14.08.1929 جىل، كىرىس قۇجات №4958. قۇپيا.
گپۋ-ءدىڭ اقتوبە وكرۋگتىك بولىمىنە. وسىمەن بىرگە حوبدا اۋدانى №16 اۋىل ازاماتى قوسۋاقوۆ لۇقپاننىڭ كوپجاساروۆتىڭ جانە وزگەلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى جونىندەگى ارىزىن ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزعا قايتا جولداپ وتىرمىز. قوسىمشا - 4 بەتتە باسىلعان.
قوبدا اۋدانى حالىق تەرگەۋشىسى سەيتقازيەۆ"
ءسويتىپ، ىستە لۇقپان قوسۋاقوۆتىڭ ارىزى پايدا بولادى. وڭىرگە بەلگىلى قوسۋاقوۆتار اۋلەتىنىڭ تۋماسى لۇقپان ساۋاتتى ادام بولعان، ول 1901 جىلى جيرەنقوپاداعى بولىستىق ورىس-قازاق ورتا مەكتەبىن، ورال كاسىپتىك مەكتەبىنىڭ جىلدىق كلاسىن تامامداعان...
تەرگەۋشى ودان دا سىعىمداپ وزىنە قاجەت اشكەرەلەۋشى، قارالاۋشى ماتەريالدارىن العان. ىسكە وزگە دە وسى رايداعى ايىپتاۋ كورسەتكىشتەرى تىگىلگەن.
موگيلين افاناسي نيكولاەۆيچ، حوبدا پو ەسەپشىسى، سوعىس مۇگەدەگى، قىزىل ارميادا، كەڭەس مەكەمەلەرىندە قىزمەت اتقارعان، جاسى 38دە، پولتاۆا گۋبەرنياسى، زولوتونوس ۋەزى، گرەنينو سەلوسىندا تۋعان. ول: «مەن كوپجاساروۆ ەسكەندىردى اينىتپاي تانىدىم، ونىمەن 1919 جىلى 12 ماۋسىمدا قىزىل ارميا قاتارىنا جىگىتتەردى ۇگىتتەپ جۇرگەنىمدە كەزدەسكەنمىن»،- دەگەن.
1929 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا پولودەتسكي پەتر اندرەەۆيچ تە جاۋاپتالعان. ول جاسى 38-دە، حەرسون گۋبەرنياسىندا تۋعان، نەكەدە، 3 بالاسى بار، 1925 جىلدان بەرى نوۆو-الەكسەي اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى. ول بىلاي داپ جاۋاپ بەرەدى: «مەن كوپجاساروۆ ەسكەندىردى 1909 جىلدان بەرى بىلەمىن، ءدال سول جىلى ءبىز ۋكراينادان قونىس اۋدارعانبىز، ال ول نوۆو-الەكسەەۆكادان 8 شاقىرىمداي جەردەگى قونىسىندا تۇرىپ جاتتى. ول اۋقاتتى جان بولاتىن، ءبىز ودان ەكى جىل جەر جالداپ الىپ، ەگىس سالدىق. 1914 جىلى اسكەر قاتارىندا جۇرگەندە اعايىنىم ول 1915-1916 جىلدارى ەلدى باسقاردى دەپ جازعان. 1918-جىلى اعايىنىم ميحايل ەكەۋىمىز اسكەردەن ورالدىق، ۇيدە دەمالدىق، استراحانوۆكا پوسەلكەسىندە قىزىلگۆارديالىق وترياد قۇرىلىپ، كەنجە ءىنىمىز ۆاسيلي سوندا كىردى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.
تەرگەلۋشىلەردىڭ جاۋاپتارىنان سول كەزدەگى ۋاقيعا، زامان لەبىن دە سەزۋگە بولادى. بۇل تۇرعىدا يپاتي انتونوۆيچ بۋديۋكوۆ وتە قىزىقتى دەرەكتەر بەرىپ، تەرگەۋشى ونى جازىپ العان. «1919 جىلدىڭ جازىندا ويىلدان الاشوردانىڭ حانى جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ بىزگە كەلدى، - دەيدى ول.- وزىمەن بىرگە ول 12 نە 14 كرەستيانداردى تۇتقىنداپ الىپ كەلدى، ولاردىڭ ىشىندە قازاقتار، تاتارلار، ورىستار جانە نەمىستەر دە بولدى. ولاردى كيىز ۇيگە قاماپ قويدى. مەن زەمسكايا ۋپراۆانىڭ حاتشىسى بولاتىنمىن، ال باستىعى - يۆان پروكوفەۆ. ونى كەشكە حوبدا وزەنى بويىندا كيىز ءۇي تىگىپ قونىستانىپ جاتقان جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ حانعا شاقىرتتى. ونىمەن بىرگە مەن دە باردىم، ءسويتىپ، ەكەۋىمىز كيىز ءۇي تۇبىندە ىشكە شاقىرتۋدى كۇتىپ وتىرمىز .ىشتەگى تۇتقىندارمەن بولىپ جاتقان سوت انىق ەستىلىپ تۇردى. ولاردىڭ اراسىندا ماعان جاقسى تانىس ەسكەندىردىڭ دە داۋىسى ەستىلىپ تۇردى. سوت تۇتقىنداردىڭ ءبارىن اتۋ جازاسىنا كەستى، بىراق حان ورتاق شەشىمگە كەلە الماي كەڭەسۋگە ەسكەندىردىڭ اكەسى يسا كوپجاساروۆتى شاقىرتتى. يسا سول كەزدە ەڭ سىيلى اقساقال سانالاتىن جانە زور بەدەلگە يە ەدى. يسا قىلمىستارى تولىق دالەلدەنبەگەن تۇتقىنداردى اتپاۋعا كەڭەس بەردى.»
ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان جاحانشا حان بۇكىل ماتەريالداردى جىرتىپ تاستادى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە ەستىلىپ تۇردى، سەبەبى سوت ورىسشا جۇرگىزىلگەندى. ولاردىڭ اراسىندا ورىس وفيتسەرلەرى دە بولعان»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ۋپراۆا حاتشىسى. .
رەتى كەلگەندە جاحانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتارمەن ەسكەندىر كوپجااروۆتىڭ ورال رەالدى ۋچيليششەسىندە بىرگە وقىعانىن ءبىز تۇڭعىش رەت جاريالاپ وتىرمىز. كەڭەس كەزىندە ۋچيليششە ەڭ تومەنگى وقۋ ورنى بولعاسىن جەتە ءمان بەرمەي جۇرسەك، پاتشالىق رەسەيدە مۇنداي وقۋ ورىندارىندا تەرەڭ ءبىلىم بەرەتىن بولعان ەكەن. ۋچيليششەنىڭ ءبىر دايىنداۋ، التى نەگىزگى جانە ءبىر قوسىمشا سىنىپتارىندا 300 ادام وقىسا، ولاردىڭ ورتاسىندا 18 قازاق بالالارى وقىعان. ولار - باقتىعالي بيسەنوۆ، جۇماعالي بۇيىشەۆ، ەسكەندىر كوپجاساروۆ، جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ، قوجاحمەت ءازىمۇراتوۆ، جالمۇحامبەت ءسۇيىنتۇروۆ، احمەتجان التىشەۆ، وسپان ءازىمۇراتوۆ، نۇرعالي دوسباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، نۇرعالي يپماعامبەتوۆ، شابازگەرەي كۇسىپعاليەۆ، عالي حاليلوۆ، سابىرجان سارىحودجين، ويىل ءۇالاياتىنىڭ بايلانىس ءمينيسترى عۇبايدوللا بەرديەۆ، سۇلتان تاماشەۆ، مولداعالي بەكيموۆ جانە رابات مولداباەۆ. بۇل اۋىل بالالارىنا جاردەماقىنى قازاق ستارشىندارى -دالالىق بولىستار تولەپ وتىرعان. بۇل وقۋشىلار ەسىمدەرى بولاشاقتا قوعام ورتاسىندا جوعالىپ كەتكەن جوق، كوپشىلىگى كەلەشەك ساياسي ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپتى.
بۇل تىزىمدەگى حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتاردىڭ ەسىمدەرى بارشاعا ايان. ويىلدىق جازۋشى سىرىم باحتىگەرەەۆ وسى تىزىمدەگى سابىر سارىقوجاۇلى تۋرالى، ونىڭ ماسكەۋدە اسكەري ۋچيليششە بىتىرگەنى تۋرالى، گەنەرال-مايور، كەيبىر دەرەكتەردە پولكوۆنيك بولعانىن، رۋى - الاشا، تۋعان جەرى قالدىعايتىنىڭ تومەنگى بويى، قاراتوبە ەلى دەپ جازادى. سابىر الاشوردا ۇكىمەتى اسكەرىنىڭ باسشىسى. ۇكىمەت تاراتىلعاننان كەيىن ەلدەن الاستاتىلدى، مۇحيت اسىپ انگلياعا كەتتى، سوندا، دالىرەك ايتقاندا، لوندوندا، 1925 جىلى قايتىس بولدى دەپ جازادى.
ەندى اسكەري رەالدىق ۋچيليششەدە ەسكەندىرمەن بىرگە وقىعان وزگە جاستارعا توقتالساق، ولاردىڭ باسىم بولىگىن جازۋشى - جەرلەسىمىز عالىم احمەدوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تىلگە تيەك ەتكەن ەكەن. مىسالى، بيسەنوۆ باتىرعالي (1889-19370) - ورالدان، ساراتوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن 1914 جىلى بىتىرگەن. يپماعامبەتوۆ نۇرالي (91883-1920) -ورالدان، سپب اسكەري مەديتسينا اكادەمياسىن 1911 جىلى بىتىرگەن، اسكەري قىزمەتتە بولعان، 1914 جىلعى سوعىسقا قاتىناسقان، پولكوۆنيك. 1916 جىلى مايدانعا الىنعان قازاق جىگىتتەرى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن سىبىرگە ايدالعان، ودان توڭكەرىستەن كەيىر قايتقان. بەرديەۆ عۇبايدوللا -اتىراۋدان، قازاندا مال دارىگەرى ينستيتۋتىن بىتىرگەن، الاشتىڭ شىلدە ايىنداعى سەزىنە قاتىسقان، سوندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا دەلەگات بولىپ سايلانعان. ال، شابازگرەي كوسىپقاليەۆكە كەلەتىن بولساق، ول مال دارىگەرى مامانى بولعان، ورال وبلىسى ادرەس-كالەندارلارىندا ونىڭ ەسىمى قىزمەتتەس بولعان ەسكەندىردىڭ اكەسى يسا كوپجاساروۆپەن قاتار اتالادى.
وسىلايشا، 1929 جىل بويى ەسكەندىر كوپجاساروۆتى الاشورداشى رەتىندە قازاقستان باسپاسوزىندە قۋدالاۋ ونى تەرگەۋ جانە جازالاۋ بارىسىن مەيىلىنشە تەزدەتكەنگە ۇقسايدى. قاۋلى
1930 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا ۆوو وگپۋ تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ۆاسيلي ۆاسيلەۆ №32 ءىستى قاراپ، 1884 ج.ت.، رەالدى ۋچيليششەنىڭ 5 سىنىبىن اياقتاعان، وتباسىندا 2 ادام بار، قازاق، سسسر ازاماتى، اقتوبە وبلىسى، حوبدا اۋدانى، №12 اۋىلدا تۋعان، قازىر سوندا تۇراتىن، قۇرمەتتى ازاماتتىڭ ۇرپاعى /اكەسى ءىرى باي جانە بولىستىق باسقارما/ كوپجاساروۆ ەسكەندىر يساەۆيچتى جينالعان ماتەريالدار نەگىزىندە اشكەرەلەندى دەپ تاپتى. ول 1919 جىلدان الاش وردادا بولعان، قىزىل ارميادا بولماعان، كەرىسىنشە، الاش وردا ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن. بيىلعى ناۋرىز ايىندا حوبدا حالىق سوتى شەشىمىمەن قك 61 بابى 3 بولىمىنە جانە 79 باپتىڭ 1 بولىمىنە سايكەس الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ۇكىمەتى قۇرامىندا بولىپ، اق باندا ۇيىمداستىرعانى، حوبدا اۋدانى كولەمىندە قىزىل ارمياعا قارسى كۇرەسكەنى، قىزىلارمياشىلاردى جازالاعانى ءۇشىن 2 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، 5 جىلعا كونتسلاگەرگە جەر اۋدارۋعا قاۋلى قابىلدانعان.
58 باپتىڭ 108 بولىمىمەن ايىپتالعان كوپجاساروۆ ەسكەندىردىڭ
ايىپتاۋ قورىتىندىسى
1930 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا حوبدا اۋدانى نوۆو-الەكسەەۆكا پوسەلكەسىنەن اۋداندىق اكىمشىلىك ءبولىمى اقتوبە قالاسىنا ءبىر توپ تۇتقىندالعانداردى اتتاندىردى. قاماۋعا الىنعانداردى اكىمشىلىك ءبولىمى كولىكتەرگە وتىرعىزار كەزىندە 100-گە تارتا قاماۋداعىلاردىڭ تۋىستارى جانە اۋسقوي جۇرت جينالدى. تۇتقىندالعانداردى شانا جانە وزگە كولىكتەرگە وتىرعىزىپ، ەندى جونەلتەر ساتتە قك 61 ب. 3ب. جانە 79 ب.1ب سوتتالعان كوپجاساروۆ ەسكەندىر قورشاعاندارعا قوشتاسۋ ءسوزىن سويلەدى.
"جويىلسىن كوممۋنيستەر، جويىلسىن كەڭەس ۇكىمەتى، ءبىز ايىپتى ەمەسپىز. ءبىزدىڭ ۋاقىت تۋادى، ءبىز ءالى ءوشىمىزدى الامىز، بيلىك قولىمىزدا بولادى. ءبىزدى ەشكىم جەڭە دە المايدى، سۋعا دا باتپايمىز، بىزدەردى سوتتاپ اباقتىعا قاماۋ - بوس اۋرەشىلىك" دەپ، ەندى وسى سوزدەردى قازاقشالاپ قايتالادى /41,42,46/.
ءسويتىپ، ول قالاعا اتتاناردا ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە تۇرعىنداردى كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا شاقىردى، وسىلايشا رف قك 58 بابىنىڭ 10 تارماعىمەن قاراستىرىلعان قىلمىس ىستەدى، بۇل وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ەرەكشە كەڭەسىندە قارالاتىن قىلمىستار.
حاتتاما 23.03.1930 ج. جاسالدى.
وسىلايشا، اسىل قايراتكەر ە.كوپجاساروۆ الماتىعا 5 جىل كەڭەستەردىڭ العاشقى كونتسلاگەرلەرىنە ايدالادى.
ۋچيليششەدەن كەيىن، قاۋلىنىڭ الدىندا
جاۋاپ الۋ پروتوكولى
قاسيەتتى ناۋرىز مەيرامى الدىنداعى كۇندەر ەسكەندىرگە قيامەتتىڭ كوپىرىندەي بولدى، ۇزبەستەن تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ، قيسىنسىز سۇراقتار دىڭكەسىن قۇرتتى. كەزەكتى قۇجات تومەندەگىدەي.
21 ناۋرىز 1930 جىل
مەن، اقتوبە وكرۋگتىك وگپۋ تەرگەۋشىسى ۆاسيلي ۆاسيلەۆ ايىپتالۋشىمەن تەرگەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە، تومەندەگىنى كورسەتتى:
...رەۆوليۋتسياعا دەيىن ە.كوپجاساروۆ اكەسىنەن 70 جىلقى، 25 ءىرى قارامەن، 100 باس قويمەن ءبولىنىپ شىققان، رەۆوليۋتسيادان كەيىن 1جىلقى، 1سيىر بۇزاۋىمەن جانە قۇلىن قالعان. الاشوردا كەزىندە ۋچاستكەلىك ميليتسيا باستىعى بولعان، جىمپيتىداعى باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قارجى مەڭگەرۋشىسى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا تۇركىستەن رەسپۋبليكسىندا جانە ءسىرداريا ولكەسىندە ءارتۇرلى لاۋازىمداردا قىزمەت ەتكەن، كەيىن كەلە قىلمىستىق ىسكە ەسكەدىردىڭ ءوز قولىمەن جازعان تۇسىنىكتەمەسى - ءومىربايانى تىگىلگەن. بۇل كۇندەرى ولار وتە سيرەك قۇجاتتارعا اينالعان..
تاريح تالكەگىمەن وسى ءوزى ايداۋعا بارا جاتقان كونتسلاگەر كەزىندە ەسكەندىر كوپجاساروۆ قىزمەت ەتكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىن پرەدسەداتەلى اسفەندياروۆتىڭ "تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنىڭ باسقارماسى ءبولىمىنىڭ ەرىكسىز جۇمىستار اتقارۋ لاگەرلەرىن قۇرۋ ەرەجەسى" بۇيرىعىمەن 1919-1920 جىلدارى قۇرىلعان بولاتىن. (1878 تسگارۋز، ف1, وپ1, د46)
ونان ءارى قىلمىستىق ىستە ەسكەندىردىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ايىپتى مويىنداۋ، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى قىزمەتى تۋرالى قۇجاتتار تىگىلگەن. بۇل قۇجاتتار سول ءبىر قازاق تاريحىنىڭ قايعىلى ۋاقيعالاردى ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوزى قاتىسقان ادامنىڭ كەلەشەك ۇرپاققا سالەمدەمەسى دەسە دە بولار ەدى. قۇجاتتار قازىرگى كوزقاراسپەن جازعان ادامنىڭ بىلىمدىلىگىن، ساياسي وقيعالارعا ءوز كوزقاراسىنىڭ بارىن اڭعارتادى.
"وسى ءىستىڭ ءمانى بويىنشا كورسەتەمىن: ءوزىمدى ايىپتى دەپ مويىندامايمىن، رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءوز شارۋاممەن اينالىسىپ، ەشقانداي قىزمەت اتقارعان جوقپىن. ال رەۆوليۋتسيا باستالعاندا مەن ورالداعى قازاق زيالىلارىنان قوعامدىق ىستەرگە ارالاسۋعا ۇسىنىستار الدىم، بىراق مەن باس تارتتىم، سونىڭ وزىندە مەنى ورال ۋەزدىك ميليتسياسىنىڭ 3-ۋچاستكەسىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندادى. بۇل قىزمەتتى مەن قابىل الدىم، دەگەنمەن، مەن ءوز ۇيىمدە تۇرىپ، كوبىنە قىزمەتتەن گورى، ءوز شارۋاممەن اينالىستىم. قازاحيانى بۇل كەزەڭدە قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى تولعاندىرا باستادى جانە، ماعان ءمالىم بولعانداي، 1918 جىلدىڭ باسىندا قاتىسۋشى وكىلدەردىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان ويىل ۇكىمەتىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. ونى قۇرىپ، باسقارعاندار: دوسمۇحامەدوۆ جانشا (قازىر قىزىلوردادا قورعاۋشىلار (ادۆوكاتتار كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى، اۆت), دوسمۇحامەدوۆ حاليل (قىزىلوردادا جەكە ءۇيى بار، دارىگەر), قۇلمانوۆ (ەسىمىن بىلمەيمىن، بوكەيحانوۆتىڭ وكىلى) جانە باسقالار (بۇل جەردە باقىتكەرەي قۇلمانوۆ، اۆت.). دوسمۇحامەدوۆ جاحانشا وسى ۇكىمەتتىڭ باسشىسى بولدى، اسكەري قولباسشى، سىرتقى ىستەر جانە زاڭ شىعارۋ ماسەلەلەرى دە ونىڭ تىكەلەي قاراۋىندا بولدى. ونى قولداعاندار جىمپيتى اسكەري ۋچيليششەسىن تامامداعان وفيتسەرلەر ەدى.
1918 جىلدىڭ جازىندا بۇل ۇكىمەت ورال كازاكتارىمەن (ورىستارمەن) بولشەۆيكتەرمەن بىرلەسىپ كۇرەسۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى، وعان قوسا ورال كازاكتارى ۇكىمەتتى اسكەري كيىممەن جانە وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە، ال ويىل ۇكىمەتى ولارعا ءبىر ەسكادرون قۇرىپ بەرۋگە مىندەتتەندى. ءدال وسى كەزدە دوسمۋحامەدوۆ باستاعان توپ ساماراعا كومۋچتەن كومەك سۇراۋعا بارىپ كەلگەن بولاتىن. سامارادان ولار وزىمەن بىرگە ەكى اۆتوموبيل، كوپتەگەن اقشا جانە قارۋ-جاراق الىپ كەلدى. ونان كەيىنگى كەزەڭدە كيىم-كەشەك پەن قارۋ-جاراقتى شىلىك ارقىلى ورىنبورداعى دۋتوۆتان الىپ تۇردى.
كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ دوسمۇحامەدوۆتار ماسكەۋگە بارىپ، لەنينگە كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداپ، قولدايتىندارىن جەتكىزگەن بولاتىن، ال قايتار جولدا ورال كازاكتارىمەن جوعارىداعى كەلىسىمگە كەلگەن.
1918 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ايتىلعان كەلىسىم بويىنشا ەسكادروندى جيناقتاپ اتتاندىرۋ كەزىندە ونىڭ اسكەرلەرى بۇلىك شىعارىپ، وزدەرىن بولشەۆيكتەر دەپ ساناپ، ورال كازاكتارى قاتارىندا بولۋدان باس تارتتى. ونىڭ ورنىنا ەسكادرون تەمىر بولشەۆيكتەرىمەن كەلىسۋ ءۇشىن ويىلعا جىلجىدى. وسى ءبىر قىسىلتاياڭ كەزدە ويىلعا شابارمان جىبەرىپ، ويىل گارنيزونىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە سەنىمدىلىگى انىقتالدى (1918 جىلى دوسمۇحاامەدوۆتار سامارادان ورالعان سوڭ جەدەل تۇردە ويىل ۇكىمەتى الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى بولىپ قايتا قۇرىلعان بولاتىن).
ويىل گارنيزونى الاش وردا جاعىندا بولىپ شىقتى. ولار جىمپيتى وتريادىنا قارسى شىعىپ، مەرعالي وسپانوۆتىڭ قولباسشىلىعىمەن جىمپيتىلىقتاردى تاس-تالقان ەتىپ تۇتقىنعا ءتۇسىردى.
1919 جىلدىڭ اقپانىندا قاراتوبەدە الاش وردانىڭ ۋيەزدىك سەزى شاقىرىلىپ، مەن الاش وردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ۇكىمەتى قۇرامىنا سايلاندىم. ال كاسسا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولىندا بولا تۇرا، ماعان قارجى ماسەلەلەرىن شەشۋ جۇكتەلدى. مەن تەك كىرىستەر مەن شىعىستاردى ەسەپتەپ وتىردىم. سول كەزەڭدە ءومىر مەن ۋاقىت سوعىس جاعدايىنا باعىندى: بولشەۆيكتەردىڭ شابۋىلىن كۇتۋ، قاراۋىلدار قويۋ، قاتارىمىزعا جىگىتتەردى جيناۋ، تاعىسىن تاعىلار. سالىقتار مەن مىندەتتى تولەمدەر، مىسالى، جوبالاي: 50 كيىز ۇيدەن جىلقىسى، ات-تۇرمانى جانە كيىم-كەشەگىمەن 1 جىگىت، كرەستيان پوسەلكەلەرىنەن – 2 جابىق اربا، جەم ازىعىمەن 4 نەمەسە 6 جىلقى، ولاردىڭ ءبىر ءبولىمىن ورال كازاكتارىنا جىبەرىپ وتىردىق. بۇكىل زاڭدارىمىز پاتشا زامانىنان ساقتالىپ قالعان، ۇكىمەتتە ءوز زاڭدارى بولعان جوق. تەك قانا ورال وبلىسى قىرعىزدارىنىڭ 1-وبلىستىق سەزىندە سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ پروگرامماسىن قابىلداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولاتىن.
1919 جىلدىڭ جازىندا الاش وردانىڭ باسشىسى بولىپ تابىلاتىن دوسمۇحامەدوۆ 360 جىمپيتىلىق جىگىتتەرمەن تەمىرگە اتتانباق بولدى. ولارعا شكۋنوۆكىدە (نوۆو-الەكسەەۆكا، حوبدا. اۆت.) ويىلدىق 100 جىگىت قوسىلدى. ونىڭ ماقساتى - تۇرعىندارعا ءوز كۇشىن كورسەتۋ بولاتىن، سوندىقتان تىكە جولمەن جۇرمەي، ونىڭ جاساعى حالىق تىعىز قونىستانعان حوبدا وزەنى بويىمەن ءجۇردى. مەن دە ۇيىمە بارۋ نيەتىمەن ولارمەن بىرگە شكۋنوۆكاعا (نوۆو-الەكسەەۆكا) دەيىن باردىم، ءسويتىپ، تۋعان اۋىلىما ورالدىم. حوبدا اۋدانىندا مەن ەشقانداي ادام اتاۋلىعا، زورلىق-زومبىلىققا، توناۋشىلىق جانە باسقا شارالارعا قاتىسقانىم جوق. دەگەنمەن، وترياد ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، بانديتەرشە تۇرعىنداردى دويىر جانە شىبىرتقىلارمەن ساباپ، ولارعا كەرەك زاتتاردى تارتىپ الۋعا جول بەرىلدى. مۇندايدا دوسمۇحامەدوۆ "نە ىستەۋگە بولادى، سوعىس جاعدايى-عوي" دەپ كوپ شارا قولدانعان جوق. سەبەبى وتريادتاعى جىگىتتەردىڭ ءبارى دوسمۋحامەدوۆ جانشانىڭ رۋلاستارى - بايۇلىنان بولاتىن. جانشانىڭ ولارعا كوڭىلى اۋىپ تۇراتىن. مەن اۋىلىمدا قالدىم دا، وترياد العا قوزعالىپ كەتتى. تەمىردە دوسمۇحامەدوۆ ج. سوندا ءىس-قيمىل جاساپ جۇرگەن 8-پلاستۋن ديۆيزياسىنىڭ پولكوۆنيگى اۆدەەۆپەن قوسىلىپ، تەمىرجول ستانتسياسىنا دەيىن جەتتى. دوسمۋحامەدوۆتىڭ (الاش وردا) شتابىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك ەراكلينتسەۆ بولاتىن. كوپ ۇزاماي زەمستۆو ۋپراۆاسى 16 ماۋسىمدا ويىلدا سەزى شاقىرىلاتىنىن، سالتاناتتى مەرەكە وتكىزىلەتىنىن جاريالادى. مەن ويىلعا جانشامەن كەلىسكەنىمدەي ماۋسىمنىڭ 5 كۇنى باردىم. 16 ماۋسىم كۇنى ويىلدا الاش وردانىڭ ورال وبلىستىق سەزى ءوتىپ، الاش وردا ۇكىمەتى جاريالانىپ، ونىڭ كوك تۋى تابىستالدى (تاريحشى جەرلەسىمىز نۇرجان جەتپىسبايدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، وسى تۋدىڭ كوشىرمەسى جىمپيتىدا ساقتاۋلى، اۆت.) ەرتەڭىنە مەنى ومبىدا جۇرگەن الاش وردانىڭ شىعىس بولىمشەسىنىڭ ليدەرى بوكەيحانوۆپەن بايلانىس ورناتۋعا جۇمسادى. مەن ومبىعا كەلگەنىمدە ءا. بوكەيحانوۆ كەتىپ قالعان ەكەن. مايدانداعى جاعداي قاۋىپتى بولاتىن، قىزىلدار تەز العا باسىپ كەلەتىن. ومبى مىنە-مىنە تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر. مەن تەك ورال ميسسياسى دەلەگاتتارىمەن ادميرال كولچاكتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، وعان الاش وردا ۇكىمەتىن جاريالاعان ويىل سەزىنىڭ قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسىن جانە ادميرالدى قۇرمەتتى اقساقال ەتىپ سايلاعانى جانە وزگە قۇجاتتاردى تاپسىرىپ ۇلگەردىم. قابىلداۋدان سوڭ مەن سالت اتپەن جيلايا كوسا ارقىلى كەرى ورالدىم. وسىندا مەن دوسمۋحامەدوۆتىڭ بولشەۆيكتەرمەن قوسىلىپ، ەندى كازاكتارمەن بىرگە كۇرەسۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتقانىن ەستىپ، ونىڭ ءازازىل ساياساتىنان كوڭىلىم قالىپ، ونىمەن كورىسپەستەن الاش ورداداعى ساياسي جۇمىستان مۇلدەم باس تارتتىم دا تيفليسكە ءجۇرىپ كەتتىم.
شكۋنوۆكاداعى اتتاندىرار الدىنداعى سوزدەرىمدى شىققان سوت ۇكىمىنىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن، الكوگول ءىشۋ سالدارىنان ايتقان بولاتىنمىن. ايتقاندارىم ەسىمدە جوق.
ە.كوپجاساروۆ /قولى/
21 ناۋرىز1930 جىل
اياۋلى كوشىم يسماعامبەتوۆ اعامىز 2008 جىلدىڭ 14 قازانىندا "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە مۇستافا شوقاي كاۆكازدا بولعاندا ءوزىنىڭ تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى كەزىندە كومەكشىسى بولعان ەسكەندىر كوپجاساروۆ ارقىلى دالادا بولىپ جاتقان ۋاقيعالار تۋرالى حابار الىپ تۇرعان دەپ جازادى. وسى جولى دا تيفليسكە ەسكەندىر ۇلى ۇستازىنا ات باسىن بۇرعان شىعار، كىم بىلگەن تاريح تۇبىندەگى قۇپيانى؟!
1929 جىلى سول كەزدەگى "ەڭبەكشى قازاق" گازەتى حالقىمىزدىڭ كورنەكتى الاش قايراتكەرى ە.كوپجاساروۆقا بارىنشا كۇيە جاقسا، ەندى سول گازەت ءىزباسارى "ەگەمەن قازاقستان" ونىڭ ەسىمىن ۇلى تاريحي تۇلعامەن قاتار اتاپ وتىر. تاريحي ادىلەتتىلىك دەگەن وسى شىعار.
ەندى اتاقتى ادميرالمەن كەزدەسۋگە ورالساق... ن.مارتىنەنكونىڭ بەلگىلى "الاشوردا" كىتابىندا بۇل تاريحي وقيعا 1919 جىلدىڭ 30 تامىزىندا ومبىدا شىققان "پراۆيتەلستۆەننىي ۆەستنيك" گازەتىندە جاريالانعانى ايتىلادى. وقيىق: "...قىرعىزداردىڭ وكىلى جوعارعى بيلەۋشىگە قىرعىز سەزىنىڭ جوعارعى باسقارۋشىعا قۇرمەتتى اقساقال اتاعىن بەرۋ تۋرلى قاۋلىسىن تابىس ەتتى، ءوزىنىڭ جاۋاپ سوزىندە جوعارعى بيلەۋشى دەلەگاتسياعا العىسىن ءبىلدىرىپ، ولاردىڭ كوتەرگەن سۇراقتارىن جوعارعى بيلەۋشىنىڭ كەڭەسىندە تەز ارادا تالقىلاناتىنىن جەتكىزدى" (144-145بەتتەر). وسىلايشا اتى اتالعان تاريحشى نۇرجان جەتپىسبايدىڭ وبلىستىق مۇراعاتتا ە.كوپجاساروۆتىڭ ادميرال ا.ۆ.كولچاكپەن كەزدەسۋگە باردى دەگەن قۇجاتتاردى كەزدەستىرگەنى شىندىققا اينالىپ وتىر (وبل. مۇراعات، 13 قور، ءىV-ت، 122 ءىس)
بولشەۆيكتەردىڭ تۇڭعىش كونتسلاگەرىنىڭ العاشقى تۇرعىنداردىڭ ءبىرى ەسكەندىر كوپجاساروۆ ءوزىنىڭ جەكە ىستەرىن ىزدەستىرىپ، ۇكىمەتتەن راحىمشىلىق سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى.
ۋرو-عا كازيتلاگتىڭ تۇتقىن قىزمەتكەرى ي.ي.كوپجاساروۆتان
ارىز
مەنىڭ 1921-1929 جىلدارداعى جەكە ءىسىم مەن قىزمەت قۇجاتتارىمنىڭ كوشىرمەلەرى پپ وگپۋدىڭ "شىعىس بولىمشەسىندە". ولار مەنەن 1929 جىلى ءتىنتۋ كەزىندە تارتىپ الىنعان ەدى. ولاردىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرتە وتىرىپ، ۋرو-دان سول قۇجاتتاردىڭ تابىلۋ مۇمكىنشىلىگىن قاراپ، بارلىعىن مەنىڭ جەكە ىستەرىمە بىرىكتىرۋدى وتىنەمىن.
ي.ي.كوپجاساروۆ، 23-اقپان 1931جىل.
ءبىر اي وتەر-وتپەستە ۋرو باستىعى يلينگە تومەندەگىدەي مازمۇندا تەلەگرامما تۇسەدى: سىزدەگى تۇتقىنداعى ي.ي.كوپجاساروۆتىڭ قاشان جانە كىمدەرمەن سوتتالعانىن حابارلاۋدى وتىنەمىز.
شاپشاڭداتا تەلەگرامما تۇسكەن سول 1931 جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا جاۋاپ دايىندالىپ، 43 143 بەلگىسىمەن تومەندەگىدەي جاۋاپ جىبەرىلگەن:
وگپۋ. قازاقستان ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ باسقارماسى. وتد. ۋرو شىعىس №2121/18.03.
رسو پپ وگپۋ الما-اتا قالاسى.
ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىزعا تۇتقىن يسكاندار يساەۆيچ كوپجاساروۆتىڭ پپ وگپۋ كا سسر ۇشتىگىمەن 22.09.1930 ج. №34 حاتتاما بويىنشا 27 تارماق №1098 3س پەن 58/10 باپ بويىنشا 5 جىلعا كونتسلاگەرگە قامالعانىن تەلەفون ارقىلى حابارلايمىن.
ۋرو باستىعى يلين.
وسى يلين ارقىلى ەسكەندىرگە دە جاۋاپ بەرىلگەن:
ءسىزدىڭ 12.03.1931 جىلعى №1868 سۇراۋىڭىزعا تەرگەۋ بولىمىندە ي.ي.كوپجاساروۆتىڭ جەكە ءىسىنىڭ كوشىرمەسى جوق ەكەنىن حابارلايمىز.
ۋاقىتشا رسو باست. № ورىنباسارى /بۋكرەەۆ/
تىركەۋشى /ۆاسيلەۆ/
حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستە تاعدىر تاۋقىمەتىن مولىنان كورگەن ەسكەندىر وزگە دە كوپشىلىك الاشورداشىلار سياقتى كەڭەستەر جاعىنا شىعىپ، حالقىنا قىزمەت ەتۋدى دە ويلاستىرعان سياقتى. ول ەندى راحىمشىلىق سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى. ول ءوز قولىمەن جازعان قۇجاتتى اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىز.
"وگپۋ قازاقستانداعى قۇقىلى وكىلەتتىلىگىنە ورتالىق ازياداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ باسقارماسى ارقىلى
سوتتالۋشى كوپجاساروۆ ەسكەندىر يساۇلىنان №ل.ك.19307 2-كوم-كا يتل وگپۋ ۆ سرەدنەي ازي
ارىز
وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى قۇقىلى وكىلەتتىلىگى ۇشتىگىنىڭ 18.09.1930 جىلعى قاۋلىسىمەن جۇيكەمنىڭ توزۋىنان، الكوگول قابىلداپ ەس-ءتۇسىمدى بىلمەي قالعان كەزدە ايتقان مەنىڭ سوزدەرىم كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسىلىق دەپ تەلىنىپ، مەن قك 58/10 بابىمەن 5 جىل كونتسلاگەرگە قامالدىم.
قابىلدانعان شەشىمدى سىناپ، وعان باعا بەرمەستەن ءوزىمنىڭ ەسىمنىڭ دۇرىس ەمەس ساتتە ساۋ كۇنىمدە مۇلدەم ايتپايتىن سوزدەردى ايتقانىمدى قاتە رەتىندە قابىلداپ، وگپۋ قو ۇشتىگىنەن مەنىڭ ءىسىمدى قايتا قاراۋدى سۇراۋعا مۇمكىندىك بار دەپ ويلايمىن، مەنىڭ كەڭەس مەكەمەلەرىندەگى ءارتۇرلى لاۋازىمدارداعى ءمىنسىز قىزمەتىمدى ەسكەرە وتىرىپ، كەڭەستىك پرولەتارلىق سوت مەنىڭ كىنامدى تالقىلاپ، شەشىمىن جەڭىلدەتەدى دەپ ءۇمىت ارتامىن.
جۇمىسقا ىنتامدى جانە قولىمنان ءىس كەلەتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، مەن قازاقستانعا قاماۋدا وتىرعاننان گورى بوستاندىقتا كوپ پايدا كەلتىرەتىنىمە كامىل سەنەمىن.
جىبەرگەن قاتەلىگىم كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دامۋى جولىنداعى ادال جانە تىنىمسىز ەڭبەگىممەن اقتالاتىن بولادى.
ءوزىمنىڭ قىسقاشا ءومىربايانىمدى كەلتىرەيىن: قازاق وتباسىندا 1885 جىلى دۇنيەگە كەلدىم. ءبىلىمدى رەالدى ۋچيليششەدە الدىم، وقۋدى تامامداعان سوڭ 1904 جىلدان اكەمنەن بولەك شىعىپ، ءوز ەڭبەگىممەن ءومىر ءسۇردىم. پاتشا زامانىندا ەش جەردە قىزمەت اتقارمادىم. ۋاقىتشا ۇكىمەت كەزىندە ۋچاستكەلىك ميليتسيانىڭ باستىعى بولدىم.
كەڭەستىك قىزمەتتەرىم:
جابدىقتاۋ باسشىسى، ماتەريالدىق-قارجى باسقارماسىنىڭ باستىعى، قوعامدىق ساقتاندىرۋ باستىعى، حالىق كوميسسارياتىنىڭ قوعامدىق ساقتاندىرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، بۇكىلتۇركىستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ديحانداردىڭ قوعامدىق ءوزارا كومەگىنىڭ توراعاسى، رسفسر مكسو شارۋالاردىڭ قوعامدىق وزاراكومەگىنىڭ بۇكىلرەسەي ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، تۋر تسيك جانىنداعى قىزىل ارمياعا كومەك پرەزيديۋمىنىڭ موشەسى، ومىرلىك زەينەتاقى جانە جاردەم ورتالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى، وداقتىق، ولكەلىك، وبلىستىق پرەزيديۋمدەردىڭ وك مۇشەسى بولدىم.
تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارياتى كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى تۇركىستان سسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنەن جانە تۇرىك فرونت قولباسشىسىنىڭ فرونت جاۋىنگەرلەرى اتىنان جازعان حالىق كوميسسارلار الەۋمەتتىك قامتۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ۇزدىكسىز ءۇش جىل قىزمەت ەتىپ، ازامات سوعىسى قىزىل باتىرلارىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتقانىم ءۇشىن العان العىس حاتىم بار. كەڭەس مەكەمەلەرىندە ىستەگەن كەزدە قۋدالاۋ كورىپ، سوگىس نە ەسكەرتۋ ۋاقيعالارى بولعان جوق. بۇكىل قۇجاتتارىم پپ وگپۋدە.
ناتيجەنى ۋسازيتل ارقىلى كۇتەمىن. 19 ناۋرىز 1933 جىل. ي.كوپجاساروۆ.
بۇل اسىل ەردىڭ سۋعا كەتكەن تال قارمايىنىڭ سىڭايى ەدى. اتا جاۋى ەشبىر كەشىرىم جاساعان جوق. بۇل زاڭدى دا ەدى. ەسكەندىر كوپجاساروۆ "قىزىل تەرروردىڭ" القاشقى قۇرباندارى بولىپ كەتتى. قۋعىن-سۇرگىن الپاۋىتى انا ءسۇتىن كەندە ەمىپ، ءتاي-ءتاي باسىپ كەلە جاتقان وگپۋ-ءدىڭ اجال قۇرىعىنان قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ول مىڭنان بىرگە بۇيىراتىن. وسى حوبدا اۋداندىق گازەتىنىڭ رەداكتورى باحمان ءنۇرسۇلتانوۆتىڭ 1937 جىلى ۇستالىپ، قايسارلىعى ارقاسىندا ماسكەۋگە حات جازىپ، بوسانىپ، ارتىنان "ىرعىز" گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعانىن جازعانىم بار. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى عوي، باحمان اعامىز كارتايعان شاعىندا ۇل-قىز تىربيەلەپ ءوسىرىپ، كەمپىرىنىڭ الدىندا وسى قوبدادا كوز جۇمىپ ەدى. ەسكەندىردى اتا جاۋى بولشەۆيكتەر كەشىرگەن جوق. اببرەۆياتۋراسى مول جاۋاپ حات ورىسشا تۇسىنىكتىلەۋ سياقتى:
وبەدينەنيە گوسۋدارستۆەننوگو پوليتيچەسكوگو ۋپراۆلەنيا پو كازاحستانۋ
وتدەل سپو
ۆ ۋپراۆلەنيە لاگەريامي پپ وگپۋ ۆ سرەدنەي ازي گ.تاشكەنت 28يۋنيا 1933گ.
№1622075
نا №3/19307 سووبششاەم، چتو ۆ حوداتايستۆە وب وسۆوبوجدەني س\ك كوبجاساروۆا ەسكەنديرا، وسۋجدەننوگو 22 سەنتيابريا 1930 گودا ترويكوي پپ وگپۋ نا پيات لەت كونتسلاگەريا - وتكازانو
پوم.ناچ. سپوپپ وگپۋ گەندين. ناچ.2 وتد.سپوپپ كونستانتينوۆ
ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن وسى ماتەريالدى جازۋدى باستاعاندا مەن ۇقك وبلىستىق دەپارتامەنتى باسقارماسىنىڭ مۇراعاتىندا مىنا ءبىر ءوزىمدى قىزىقتىرعان قۇجاتتارعا ۇڭىلمەي كەتە المادىم. بۇل №140/ۋس قك 58ست.2 جانە 11ت. بويىنشا قاناپين ەلتاي سارباسۇلى جانە باسقا 31 ادام ايىپتالعان قىلمىستىق ءىس بولاتىن. ءىس 1933 جىلدىڭ 7 اقپانىندا باستالىپ، 3 شىلدەدە اياقتالعان بولاتىن، ول 463 بەتتى قۇرايدى. قىزىقتىرۋ سەبەبى، بۇل ءىستىڭ فيگۋرانتتارى بولىپ جاۋاپتالعان 28-ءشى دوسجانوۆ ساعىندىق، 30-شى قالمەنوۆ قاپاش جانە 31-ءشى قالمەنوۆ الپىسبايلار اقتوبەلىك بەلدى الاشورداشىلار بولاتىن. ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋگە بولادى، ءتىپتى سول كەزدەگى ويىل اۋدانى ورتالىعىنا دەمالىسقا كەلگەن ءاليانىڭ ناعاشىسى اۋباكىر مولداعاليەۆتەن دە جاۋاپ الىپ ۇلگەرىلگەن. وسىعان قاراپ، جازالاۋشى ورگانداردىڭ نازارىنان ەشكىم دە تىس قالماعان دەپ ويلاۋعا بولادى. ەندى وسى ىستە تەرگەۋشى سارباسوۆ ابدوللادان «ايتىڭىزشى، ءسىز سوتتالىپ الماتىدا وتىرعاندا تۇتقىنداردىڭ اراسىندا تابىن، تەمىر جانە باسقا اۋدانداردان كوشپەندى قازاقتاردىڭ لەگى تۇرىكمەنستان مەن قاراقالپاقستانعا بەت العاندارى تۋرالى اڭگىمە بولدى ما؟» دەپ سۇرايدى. وعىن ابدوللا تۇسپالاپ: «1931 جىلدىڭ مامىر ايىندا الماتىعا جاۋلى احمەتوۆتىڭ ايەلى كەلدى. ءبىز كازيتلاگتىڭ قالاشىعىندا (سول كەزدە الماتىدا قالاشىق بولعان!) مەن، سارباسوۆ ابدوللا، جاۋلا احمەتوۆ، قاناپين ەلتاي بولىپ جينالدىق. وسى جولى جاۋلى احمەتوۆ ايەلىنە ەرىپ كەلگەن ادايدان، اتى-تەگى ەسىمدە جوق، ەستىگەنىن ەلدىڭ جاپپاي تۇرىكمەنستان مەن قاراقالپاقستانعا جاپپاي كوشىپ جاتقانىن ايتتى. بىراق، بۇل باسقوسۋدا كوپجاساروۆ ەسكەندىر بولعان جوق. ول ىشكىلىك ىشكەنى ءۇشىن قاماۋدا بولعان»،- دەپ جاۋاپ بەرەدى.
1933 جىل، 12 ناۋرىز. قاناپين مەن سارباسوۆقا سۇراق:
-لاگەردە كوتررەۆوليۋتسيالىق توپ بولدى ما، ونىڭ قۇرامى، ماقساتى مەن مىندەتتەرى قانداي ەدى؟
سارباسوۆ ابدوللا:
-الماتىدا لاگەردە تۇتقىندار ورتاسىندا قۇرامىندا جاۋلى احمەتوۆ، ەسكەندىر كوپجاساروۆ جانە ءىزباسار قوجابەكوۆ بولعان وڭىرلىك توپ بولدى، توپقا مەن دە قوسىلدىم، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەسكەندىرمەن بىرگە لاگەردە بولعاندار ول ءتىرى بولعان 1931 جىلدى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىر. كوپجاساروۆ ەسكەندىر تۋرالى تاعى دا قوسىمشا دەرەكتەر تابىلعان شىعار، مۇمكىن، نە دە بولسا تەرگەۋشىلەر سۇراۋ سالىپ، تومەندەگىدەي جاۋاپ الادى "سسسر. پولنوموچنوە پرەدستاۆيتەلستۆو
وگپۋ ۆ سرەدنەي
ازي.
گ.تاشكەنت
3وتدەل
26مايا
1933گودا№4609
پپ وگپۋ پو كاز
سسر
الما-اتا
نا ۆاش №1442287وت07.05-33گ.
سووبششاەم،چتو ز/ك كۋپجاساروۆ يسكاندەر 02.01.1933 گودا ۋمەر.
پ.د№19307
زام. ناچالنيكا (نيكولاەۆ)
ۋپولنوموچەننىي سپو (ۆەكسلەر)
بۇل قۇجات قازاق دالاسىنداعى حح عاسىرداعى تۇڭعىش مەملەكەتتىڭ العاشقى ءمينيسترى، مۇستافا شوقايدىڭ اينىماس يدەيالاس دوسى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت قۇرامىندا بولعان مەملەكەت قايراتكەرى، ءومىرىن حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنە ارناعان اياۋلى ۇلى، كەڭەس ۇكىمەتى مەن كپسس-تىڭ كۇيرەۋىن وزگەدەن بۇرىن بولجاپ بىلگەن ەسكەندىر كوپجاساروۆتىڭ 1933 جىلى 2 قاڭتاردا 48 جاسىندا ومىردەن وزعانىن دالەلدەيدى.
ەسكەندىر كوپجاساروۆ سول زامان اعىمىنداعى نەبىر قايعى-قاسىرەتى مول ءومىر سۇرسە، ونىڭ ومىرىندەگى قۇپيا ساتتەر دە تالاي كينولار تۇسىرۋگە جەتەتىن مول سيۋجەت. وسىنداي شىم-شىتىرمانى، قايعى-قاسىرەتى ادام ويلاعىسىز تەرەڭ ءومىر سۇرۋگە سونشاما كۇش-جىگەردى قايدان بويىنا سىڭىرگەن دەپ ويلاساق، ول تەك ءوزىنىڭ ۇستازى مۇستافا شوقاي سياقتى ءوز حالقىنا سۇيىسپەنشىلىگىنەن، وسى قاسيەتتى جولدا ءوز ءومىرىن قۇربان ەتۋىندە بولاتىن. حوبدا بويىنان شىعىپ تاشكەنت، ورال، ءسىبىر وڭىرلەرىندە ءىزى قالىپ، ەندى كاۆكازعا تيفليسكە جول تارتىپ بارادى، الدا الماتىنىڭ اباقتىسى كۇتىپ تۇر. وسىنىڭ ۇستىنە ەگەر اتى اتالعان جەرلەس تاريحشى نۇرجان جەتپىسباي بولماسا ونىڭ ءومىرى ماردىمسىز زەرتتەلگەن. وسى ولقىلىقتى تولتىراتىن جوعارىدا ەسىمى ەسكەرىلگەن كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ "الەمگە تانىلعان تۇلعا! (ەق14 قازان، 2008 جىل) ماقالاسى تۋرالى 2014 جىلى 13 ناۋرىزدا ۇقك مۇراعاتىنان الىنعان جازىپ وتىرعان دەرەكتەرىم تۋرالى سويلەسكەنبىز، وكىنىشكە وراي، بۇل ءبىزدىڭ العىشقى جانە سوڭعى سۇحباتىمىز بولىپ شىقتى.
ەسكەندىردىڭ ءومىر جولىنا ازدى-كوپتى شولۋ جاساپ، قايتپاس قايسارلىعىنا، مويىمايتىن وجەتتىلىگىنە توقتالۋ سەبەبىمىز ءوزىنىڭ تاعدىرى ءومىر مەن ءولىمنىڭ ورتاسىندا جۇرە تۇرا، موينىنداعى قىل تۇزاق تارىلىپ، دەمالۋعا مۇمكىندىك از ۋاقىتتا، ءوزى تەرگەۋدە جۇرە تۇرا رۋحتاس ۇستازىمەن بايلانىسقا شىعۋعا مۇمكىندىك تابۋى.
ء"بىراز ۇزىلىستەردەن كەيىن مۇستافاعا ەسكەندىرر كوپجاساروۆ بايلانىسقا شىعادى» دەپ جازادى ءارى قاراي كوشىم ەسماعامبەتوۆ.1930 جىلدىڭ 26 اقپانىندا مۇستافاعا جولداعان قۇپيا حاتىندا ەسكەندىر حابارلاسا الماۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءمان-جايىن بىلدىرەدى. حاتتا ونىڭ بۇرىنعى كەزدە تۇركىستانداعى ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەگەنى انىق كورىنەدى. كەيىن ءبىراز جىلدار گەرمان-اۋعان ساۋدا كومپانياسىندا جۇمىس ىستەيدى. ول جاققا بوي تاسالاپ كەتكەنى، الدە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنداۋىنا ۇشىراپ، تۇركىستاننان قول ۇزۋگە ءماجبۇر بولعانى بەلگىسىزدەۋ. تەك اۆتور بىلاي دەپ حابارلايدى: "كوپتەگەن استىرتىن ۇيىمدار مەن "ۇيىرمەلەردىڭ" تاريحىنان بارلىق جاعدايدا دا جۇمىستى دۇرىس باعىتتاۋعا قاجەتتى امال-ايلا تابىلاتىنىن جاقسى بىلەمىز. قازىرگى كەزدە مۇندا (كسسرو-دا) ونداي مۇمكىندىكتەردى بىلمەيسىڭ، ءتىپتى، ول جونىندە ويلامايسىڭ دا. تەك وسى جولى عانا سىزگە اۋعانستان ارقىلى كەتىپ بارا جاتقان گەرمان-اۋعان ساۋدا كومپانياسىنداعى قىزمەتتەسىمنەن حات جولداۋعا جاعداي تۋدى. ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ءوزىم جونىندە. كوپ جىلدار بويى وتانىمىزدىڭ يگىلىگىن بارىنەن قىمبات كورەتىن ۇيىمنان قول ءۇزىپ قالدىم، ەندى قالاي، كىممەن بايلانىسۋدى بىلمەيمىن. ءسىزدىڭ تۇركىستانعا شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىڭىز جانە ول ءۇشىن قانشا قۇرباندىققا بارعانىڭىزدى جاقسى بىلەتىن مەنى دە ەسىڭىزگە الىڭىز".
"حات ماتىنىنەن ونىڭ رۋحىنىڭ جاسىماعاندىعى، كۇرەستى جالعاستارۋعا ازىرلىگى اڭعارىلادى» دەپ جالعاستىرادى ءوز تۇجىرىمىن ارمەن قاراي اۆتور. ول ساياسي ساۋاتى مول قازاق زيالىلارىمەن قارىم-قاتىناستا بولعان، ەلدەگى ۋاقيعالارعا ءوز كوزقاراسى بار تۇلعا رەتىندە بايقالادى. "اسا قۇرمەتتى مۇستافا اعا! قازىرگى ۋاقىتتاعى جاعداي تۇراندىققا لايىقتى جۇمىس جاساۋ تۇگىلى، بىرەۋمەن ءوز ويىڭمەن ءبولىسىپ كەڭەسۋگە دە مۇمكىندىك بەرمەيدى" دەپ ەلدەگى احۋالعا دالمە-ءدال باعا بەرەدى. ەسكەندىر مۇسىلمان زيالىلارىنىڭ تاعدىر-تالايىنان دا جاقسى حاباردار. ونىڭ ماعلۇماتتارى بويىنشا: م.تىنىشپاەۆ قازاقستانعا كوشىپ كەتكەن، ەگەر "تەمىرجول ينجەنەرى" دەگەن ماماندىعى بولماعاندا، ول دا شەتتەتىلىپ قالاتىن ەدى; دۇسەي يبراگيموۆ تا قازاقستاندا "ۇزىنقۇلاق" حابارلاردا ادۆوكاتۋرامەن استىرتىن اينالىساتىن كورىنەدى; تاشپۇلات ناربۋتابەكوۆ، فايزوللا دا (قوجاەۆ،-ك.ە.) كەڭەسشى-زاڭگەر بولىپ ىستەيدى; ول 1925 جىلى بك (پ)پ قاتارىنا وتپەكشى بولعان، بىراق فايزوللانىڭ كەپىلدىگىنە قاراماستان ودان ەشتەڭە شىقپاعان. ەسكەندىر "سوڭعى كەزدە ورتا ازيا بويىنشا مۇسىلمان زيالىلارىنىڭ جاپپاي قاماۋعا الىنىپ جاتقانىن", ونىڭ ۇزىن سانى 600-گە جەتكەنىن، تاشكەنتتىڭ 1000-عا تامان ادامىنىڭ ۇستالعانىن حابارلايدى. ياعني، ەسكەندىر "تۇركىستان- ناعىز ءولىم ءدالىزى" دەگەن ۆ.چايكيننىڭ سەگىز جىل بۇرىنعى ايتىلعان مەتافوراعا جاڭا دالەلدەر كەلتىرەدى." دەپ تۇجىرىمدايدى كوشىم ەسماعامبەتوۆ ەسكەندىر تۋرالى ويلارىن. وسىنداي قاۋىپ-قاتەرلى 1930 جىلى ءوزى تەرگەۋدە ءجۇرىپ، باسىن قاتەرگە تىگە وتىرىپ، حوبدادان شەتەلگە مۇستافا شوقايعا حات-حابار بەرە العاندىعى ەرلىككە پارا-پار ەدى.
بۇل حاتتارىندا ەسكەندىر تۇركىستان مۇحتارياتىندا جانە تۇركىستان اكر وزىمەن تانىس قىزمەتكەرلەردى ايتىپ وتىر. تۇركىستان مۇحتارياتى 1917 جىلى 28 جەلتوقسان مەن 1918 جىلعى اقپان ارالىعىندا تاريحتا بولسا، تۇركىستان اۆتونوميالىق كەڭەس رەسپۋبليكاسى رسفسر قۇرامىندا 30.04.1918-27.10.1924ج.ج. بولعان. ءبىرىنشىسىنىڭ استاناسى قوقاند بولسا، ەكىنشىسىنىكى -تاشكەنت ەكەنى ءمالىم. ولاردىڭ قۇرامىندا م.شوقاي، م.تىنىشپاەۆ، س.اسفەندياروۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقا قايراتكەرلەر بولعان. حات ولاردىڭ كوبىمەن ەسكەندىردىڭ تانىس بولعانىن اڭعارتادى. تاريحتان بەلگىلى م.شوقاي ءوزى قۇرعان تۇركىستان اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولعان ەرەكشە تۇلعا. تاريحشى عالىم كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، تۇركىستان مۇحتارياتىندا مۇستافانىڭ كومەكشىسى بولعان جانە ااشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ءمينيسترى بولعان ەسكەندىر كوپجاساروۆ تا يدەيالىق ۇستازى م.شوقاەۆ سياقتى ەكى ۇكىمەتتە دە قىزمەت ەتكەن ەرەكشە تۇلعا! وسى ارادا ونىڭ ءومىر جولى تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارى كوپ جۇمباق جان ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك، ونىڭ تۇركىستان اكر ءومىرىن توقتاتقان 27.10.1924 جىلدان تۋعان اۋلىنا - حوبداعا ورالىپ، 1929 جىلدار اراسىنداعى 5 جىل نەمەن اينالىسقانى تاريحقا بەيمالىم. كوشىم ەسماعامبەتوۆ جازىپ وتىرعانداي، گەرمان-اۋعان ساۋدا كومپانياسىندا جۇمىس ىستەگەن شىعار، ول دەرەكتەردى ە.كوپجاساروۆ كوزى تىرىسىندە تابا الماعان، وگپۋ-دەگى جەكە ىستەرىندە تىگىلۋى ىقتيمال.
ءبىز بايانداۋىمىزدى ابدىرەش كوپجاساروۆتىڭ ادام ولتىرگەنى ءۇشىن جاۋاپتالىپ جاتقانىنان باستاعان ەدىك. ونىڭ اعاسى احمەت يساۇلى 1904-1907 ج. ج. گۋرەۆ جانە ورال ۋەزدەرى باسشىلارىنىڭ كەڭسەسىندە اۋدارماشى بولىپ قىزمەت ەتكەنى تۋرالى باسپاسوزدە جازىلعان. ەسكەندىر وسى تۋىندىمىزدىڭ قاھارمانى. وسىنداي وتباسىنىڭ اكەلەرى يسا كوپجاساروۆ تۋرالى وڭىرىمىزدە العاش ىزدەستىرۋلەر جۇرگىزىپ، عىلىمي دەرەكتەر تاپقان، جوعارىدا اتى بىرنەشە رەت قايتالانعان تاريحشى نۇرجان جەتپىسباي بولاتىن. الاشورداداعى اكەلى-بالالى كوپجاساروۆتاردىڭ كەيدە قىزمەتتەرىن شاتاستىراتىنى بولماسا، بۇل سالادا تاريحشى ءىنىمىز جەرلەستەرى ىزدەپ ءجۇرىپ، وقيتىن زەرتتەۋلەر جازدى. ونىڭ ءبىر قاسيەتى ەل اۋزىنداعى يسا تۋرالى اڭگىمەلەردى عىلىمي تۇجىرىمداۋىندا دەۋگە تولىق نەگىز بار. ول يسانىڭ 1863-1864 جىلدارى ورىنبور شەكارا كوميسسياسى جانىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە، قاراپايىم كەدەي وتباسىنان شىعا وتىرا، ۇلى دالانىڭ ءىرى شونجار بيلەۋشىلەرى قوڭىرباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ ۇلى سەيىتباتتالمەن، ازبەرگەن مۇڭايتپاسۇلىنىڭ بالاسى رىسمۇحامەدپەن، اعا سۇلتاننىڭ كومەكشىسى بولعان بايەدىل كەيكيننىڭ ەكى ۇلىمەن، باسقا دا تورە-سۇلتانداردىڭ بالالارىمەن بىرگە وقىعانىن ايتادى. قوبدا وڭىرىندە "قىرىق جىل بولىس بولعان يسا" 1913 جىلى رومانوۆتاردىڭ تاققا وتىرعانىنا 300 جىلدىق سالتاناتىنا قاتىسىپ، التىن مەدال العان.
ول حوبدادا ءوزى مەكەندەگەن حالىق يسا بازى اتاپ كەتكەن جەردە جەرلەنگەن.
يسا كوپجاساروۆ بولىس بولعان جيرەنقوپا ايماعىندا بۇل كۇندە كۇللى تۇركى ەلى كيە تۇتاتىن قاراقىپشاق قوبلاندى كەسەنەسى بوي تۇزەپ، ول ۇلتتىق كيەلى نىسانعا اينالىپ وتىر. ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، وسى جيرەنقوپاعا سول داۋىردە 1905 جىلى ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ.كارلسون كەلىپ، ول مەزگىلدە ءالى ورنى بار مازاردى زەرتتەپ، جيرەنقوپالىق جىراۋلار كوشەلەك پەن قازاقپايدان "قوبىلاندى" جىرىنىڭ نۇسقاسىن جانە باسقا اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىن كيريلل ارپىمەن قاعازعا تۇسىرگەن. بۇل دەرەكتەر ورىنبوردا ساقتاۋلى. قاعازعا ءتۇسىرۋشى جانە ءتىلماش بولعان وقىتۋشى ت.ءجۇرسىنوۆ ەكەن. وسىنداي شارالارعا بولىس بولىپ ەل باسقارعان يسا كوپجاساروۆ تا قاتىستى دەپ جورامالداۋعا ابدەن بولادى...
ءسويتىپ، بۇل ايماقتا ساياسي احۋالدارمەن قاتار تاريحي-مادەني شارالار دا وتكىزىلىپ وتىرقانى ءسوزسىز.
جيرەنقوپا بولىسى قازاقتىڭ جەرىن ورىس پەرەسەلەنەتستەرىنە (باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەندەر) الىپ بەرۋدىڭ العاشقى قاقپاسى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. سولايشا، رەسەي مەملەكەتتىك جەر يەلىكتەرى دەپارتامەنتى كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ تورعاي ۋاقىتشا پارتياسىنىڭ №8847, 1904 جىلدىڭ 15 ماۋسىمداعى شەشىمىمەن جەرەنقوپادا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن. سولارعا سۇيەنسەك، 1904-1905 جىلدارى بۇل بولىس ورال ۋەزىنە قارايتىن سەگىز بولىستارىنىڭ ورتاسىنداعى 555548 دەسياتينا جەردى الىپ جاتقان ەڭ اۋماقتىسى (1دەسياتينا-1,09 گەكتار). سالىستىرا كەتسەك، وسى بولىستان كەيىنگى 504546 دەسياتينا جەرى بار جىمپيتى بولىسى كەلەسى جىلدارى ەكىگە ءبولىنىپ، ودان شىدەرتى بولىسى ءبولىنىپ شىققان. جيرەنقوپا بولىسىندا رەسمي تۇردە 1902-1904 ءۇش جىلدىقتا وتكەن ساناقتا 1483 كيىز ءۇي شارۋاشىلىق ءتۇتىن يەلەرى تىركەلىپ، ولاردا 8190 ادام تۇرعان. وسى ساناق ناتيجەسى بويىنشا شەنەۋنىكتەر1421 شارۋاشىلىقتى بار دەپ تىركەگەن، 20 شارۋاشىلىق كيىز ءۇي كوشپەندىلەر ەسەبىندە وزگە اۋماقتا كۇنكورىس قامىنا تابىستا بولعان، 7 كيىز ءۇي يەلەرى ومىردەن ءىزسىز-ۇرپاقسىز وتكەن، ەڭ سوڭعى 20 كيىز ءۇي يەلەرى وزگە شارۋاشىلىقتارعا، ياعني، تۋما-تۋىستارىنا ءسىڭىپ كەتىپ، ورتاق كۇن كورىس قامىندا بولعان. ەكىنشى جاعىنان بۇلار سايلاۋ ناۋقانىندا داۋىسقا قاجەت بولعاندىقتان دا تىركەلىپ وتىرعان، دەمەك، ءار كيىز ءۇي يەلەرى (كيبيتكوۆلادەلتسى) ەسەبىندە كامەلەتكە تولماعان بالالار دا تىركەلىپ وتىرعانى انىق دەپ كورسەتىلەدى ءبىز جۇگىنىپ وتىرعان جيرەنقوپا بولىسى تۋرالى "داننايا پو زەملەپولزوۆانيۋ كيرگيز پو اكساكالستۆام (1909)" باسىلىمىندا.
بولىستا نەگىزىنەن جەتىرۋ، ونىڭ ىشىندە تابىننىڭ نەمەرەسى جامانكەرەيدەن تارايتىن ۇرپاقتار، اجداعان تاما مەن وتە از ءالىمۇلدارى مەكەندەگەن. بۇل بولىستا 9 اۋىل بولعان ەكەن; ول سوناۋ تۇزتوبە تۇبىنەن باستالىپ، حوبدانىڭ ساۋقايىڭ وزەنىنە دەيىنگى القاپتى الىپ جاتقان.
ەسىمدەرى اتالعان اقتوبەلىك الاشتانۋشىلار سىرىم باقتىگەرەيۇلى مەن نۇرجان جەتپىسباي وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن ورتالىق "ەگەمەن قازاقستان" جانە "انا ءتىلى" گازەتتەرىندە يسا كوپجاساروۆتىڭ ويىل ۋالاياتىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى تاراتىلىپ، ح.دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان باتىس الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا دوسمۇحامەدوۆتاردان كەيىن ءۇشىنشى بولىپ تىركەلگەنىن، ۇلتتىق الاش ميليتسياسىن، ياعني، اسكەرىن جاساقتاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن، ونىڭ پايداسىنا ءوز داۋلەتىنەن 100 جىلقى بەرگەنىن دەرەكتەر نەگىزىندە اتاپ كەتكەن بولاتىن. سونىمەن قاتار ايتۋلى توڭكەرىسشى ءا.ايتيەۆتىڭ 1923 جىلى جازىلعان ءبىر ماقالاسىندا يسانى قارجى جيناۋ ءۇشىن ەل ارالاۋعا شىققاندا، بايلار توبى ونى جاقسى قارسى العانىمەن، جاي حالىق قارجى بەرۋدەن باس تارتىپ، ءىسى ساتسىزدىككە ۇشىراعانىن، ءسويتىپ، بۇل ونىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىنە سەبەپ بولعانى تۋرالى دەرەكتەرى دە شىندىققا سوعادى. وسىلايشا اكەلى-بالالى كوپجاساروۆتار الاش ۇكىمەتىنە ءوز عۇمىر ماقساتتارىن ارناعان.
وسىعان وراي يسا كوپجاساروۆ تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى اتاپ وتكەن ءجون بولار ەدى. ونىڭ پاتشالىق داۋىردە قازاق اراسىنان تەك ەرەكشە قىزمەت كورسەتكەن ادامدارعا عانا بەرىلەتىن جوعارعى اتاقتاردىڭ ءبىرى - ۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن جالعاساتىن قۇرمەتتى ازامات (پوتومستۆەننىي پوچەتنىي گراجدانين) اتاعىنا يە بولىپ، وعان ماڭگىلىك يەلىككە 1000 دەسياتينا (1000 گەكتاردان ءسال ارتىق) جەردىڭ بەرىلۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. وسى دارەجەدە ول ولكەمىزگە كەلگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ تالاي ساياساتكەرلەرىمەن، عالىمدارى جانە جازۋشىلارىمەن كەزدەسكەنى تالاس تۋدىرمايدى.
مىسالى، ونىڭ ەسىمى بەرليندە تۋعان ورىستىڭ بەلگىلى ەكونوميسى، ءستاتيسى، كوپتەگەن ورىس مۇجىقتارىن سىرت جەرلەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەڭبەكتەر اۆتورى ا.ا.كاۋفماننىڭ (1864-1919ج.ج.) جازبالارىندا مول كەزدەسەدى. وسى كولونيالاردىڭ جەتىك مامانى 1901-1903 ج.ج. ارالىعىنداعى ساپارلارى ناتيجەسى بويىنشا 1905 جىلى سانكت-پەتەربوردا شىققان "جاڭا جەرلەردە" كىتابىندا يسا كوپجاساروۆتىڭ ءوزىن، سول كەزدەگى جيرەنقوپا بازارىن، العاشقى كولونيالدى قونىس تەبۋشىلەر مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ەگىس شارۋاشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەپ جازادى. يسانىڭ اق تاستان سالىنعان كەلىستى بولىس ءۇيى دە ونىڭ نازارىنان تىس قالماعان. ونىڭ جازبالارىندا "برودياچايا رۋس" - "قاڭعىباس رەسەي" وكىلدەرى جيرەنقوپادا 1889 جىلداردان باستاپ قونىس تەبە باستاعان، وسىنداعى بازار دا ءومىر تىنىسىنىڭ نەگىزى بولعان. 1897-1915 جىلدار اراسىندا ساقتالعان "ورال وبلىسى ەستەلىك ادرەس كىتاپشالارىندا" يسانىڭ ەسىمى ۇزبەستەن اتالىپ، دالادا ورىن العان وقيعالارمەن ونىڭ ءومىرى قاتار ءوربيدى.
يسا بولىس بولعان العاشقى جىلداردان باستاپ، دالىرەك ايتساق، 1898 جىلدان ونىڭ جەكە قولداۋىمەن جيرەنقوپادا ءبىر جىلدىق، كەيدە ەكى كلاستىق بولىستىق مەكتەپ بولىپ، وندا قازاق بالالارى دا ءبىلىم العان. جوعارىداعى قۇرمەتتى اتاقتى يسا 1912 جىلى العان ەكەن. ەندى كەلەسى باسىلىمداردا ەكى كلاستىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ قۇرمەتتى ۇستاۋشىسى - قۇرمەتتى ازامات يسا كوپجاساروۆ دەپ ۇزبەي جازىلعان. پاتشا ساياساتىنا ساي ونىڭ ەسىمى وڭىرىمىزگە ورىس مۇجىقتارىنىڭ قونىس تەۋىپ، جاڭا قونىستاردىڭ پايدا بولۋىمەن، ەگىس، مال شارۋشىلىعىنىڭ دامۋىمەن، العاشقى ەمدەۋ ورىندارىنىڭ، پوچتا بايلانىسىنىڭ باستالۋىمەن تىعىز بايلانىستى. بىراق بۇل وزگە ءبىر ارناۋلى ەڭبەككە ارقاۋ بولار ەدى. ءبىز يسانىڭ الاش قوزعالىسىنا كوپتەگەن وزبىرلىقتىڭ كۋاسى بولىپ، ولاردان قانداستارىن قۇتقارۋ جولىندا دا وشپەس ءىز قالدىرعانىنا كۇمانىمىز جوق.
كوپجاساروۆتاردىڭ ۇرپاقتارى
بولشەۆيكتەردىڭ "قىزىل تەررورىنىڭ" قاتىگەزدىگى سونداي، ولاردىڭ قۇرىعىنا تۇسكەندەردىڭ ۇرپاقتارىنا دەيىن قۇرتىلىپ كەتتى، تۇقىمى تۇگىلى ولارعا تۋما ەكەندىگى كوپ جىل قورقىنىشتى قۇپيادا ساقتالدى. سوناۋ اۋداندىق گازەتتى لينوتيپتە قولدان تەرەتىن وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى حوبدا باسپاحاناسىندا داۋلەتوۆا ساليحا اپامىزبەن، مەن رەداكتسيادا، اپامىز باسپاحانادا، بىرگە ىستەدىك. قانشا جىل وتسە دە اپامىز ۇرەيمەن كوپجاساروۆتارعا قاتىسى بار ءبىر تاريحتى ايتىپ بەرگەنى بار. يسا بولىستىڭ احمەت، ەسكەندىر جانە ءابدىراشيد (ابدەش) دەگەن ءۇش ۇلدارى بولعان دەيتىن اپامىز. احمەت تۇرمەدە قايتىس بولعان، مىنەزى جاي ادام بولعان دەيدى ەل اۋزىندا، 3 جاسىندا ءارىپ تانىعان. ەسكەندىر ىسسى، تەنتەك، بەتىنە ادام تىكە كەلە المايتىن بولعان، ول دا تۇرمەدە قايتقان. ەڭ كەنجەسى ءابداراشيد ەركە، تەنتەك، ۇرىمتال بولعان دەيدى. مەنىڭ شەشەم قىمبات كەدەيعۇل تابىن رۋىنان بەكارىستان دەگەن ادامنىڭ قىزى سول ءابدىراشيدتىڭ ايەلى بولعان. ول سوتتالىپ ماقتارال جاقتا قايتىس بولادى. ارتىندا مەنىڭ شەشەمنەن 1929 جىلى تۋعان ءماجيت ەسىمدى ۇلى قالادى. شەشەمدى قايتا تۇرمىسقا بەرىپ، ءماجيت مەنىڭ اكەمنىڭ تەگىنە قاراشەۆ بولىپ جازىلادى. ءماجيتتىڭ نەمەرەسى ابات قالدى، بىراق جاستار بىلمەيدى عوي دەيتىن اپامىز. مەن ۇقك مۇراعاتىنان ابدەش كوپجاساروۆتىڭ ماتەريالىن وقىعاندا، ساليحا اپامىزدىڭ، جالپى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەرەردىڭ شىندىقتان كوپ الشاقتامايتىنىنا تاڭ قالدىم. «حالىق ايتسا ءبىلىپ ايتادى» دەگەن وسىدان شىققان بولار.
يسانىڭ نەمەرە ءىنىسى حانافيا التىنوۆتىڭ ۇرپاق شەجىرەسى تومەندەگىدەي:
شەجىرەدەن ءۇزىندى
ءبىز ەبەسكە جاتامىز. ەبەستەن – اناي، مالاق، مىكە، جابىكە دەگەن ءتورت ۇل تۋادى.
ءبىز انايعا جاتامىز. انايدان – اسان دەگەن جالعىز ۇل تۋادى.
اساننان - وتەپ
ءبىز وتەپكە جاتامىز. وتەپتەن – جانعۇتتى، سالباي، كىشكەنە، كەنجەباي تۋادى.
ءبىز كەنجەبايعا جاتامىز. كەنجەبايدان – الدابەرگەن.
الدابەرگەننەن – كوپجاسار – ءبىزدىڭ ۇلكەن اتامىز تۋادى.
كوپجاساردان – يسا، مۇسا.
يسادان – احمەت، ءابدىراشيت، ەسكەندىر.
مۇسادان – التىنسارى. ونىڭ اتى قىسقارتىلىپ، التىن اتالىپ كەتكەن. سودان ءبىزدى تەگىمىز (فاميليامىز) التىنوۆ بولىپ كەتكەن.
التىننان – مۇزافار، جاعالي.
مۇزافاردان – قاناپيا، ورالباي.
قاناپيادان – اسقار، شولپان، نينا، دينا.
ورالبايدان – بوتاگوز، اسلانبەك، اقىلبەك.
يسا كوپجاساروۆ، 1919 جىل (التىنوۆتار مۇراعاتىنان)
بالنياز اجنيازوۆ
Abai.kz
