اقىن، اعارتۋشى دانىشپان ابايدىڭ بەينەسى تاريحتىڭ ءاربىر كەزەڭىندە سۋرەتشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان. بۇل ارينە وتە كۇردەلى ماقسات ءارى مىندەت.

ابايدىڭ قايتالانبايتىن ءبىرتۇتاس وبرازىن جاساۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مالىمەت بولۋعا ءتيىس. مىنە وسى سالادا ءىس جۇزىندە عىلىمي-زەرتتەلگەن ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى. بەينەلەۋ ونەرىندە اباي وبرازىنىڭ تەوريالىق ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ دە شەشىلمەگەن ماسەلە. 1887 جىلى ناتۋرادان سالعان جالعىز تۇپنۇسقا سۋرەتتى (پ.لوبانوۆسكي سالعان) جانە ابايدىڭ فوتوسۋرەتتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ ونەردىڭ بارلىق جانرىندا ءبىرتۇتاس كوركەم وبراز نۇسقاسىن قالىپتاستىرۋ دا قولعا الىنباعان. ارينە، قازاقستان بەينەلەۋ ونەرىندە اباي وبرازىنا قاتىستى ەڭبەكتەر جوق دەپ ايتا المايمىز. دانىشپان ابايدىڭ وبرازىن جاساۋعا بىرقاتار ايگىلى سۋرەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەر ۇلەس قوسقان. مىسالى، ن.كرۋتيلنيكوۆ، ءا.قاستەەۆ، ل.لەونتەۆا، ن.نۇرمۇحامبەتوۆ، ە.سيدوركين، ق.تەلجانوۆ، ا.راحمانوۆ، ي.يسابەكوۆ، ك.كامەتوۆ، ا.عالىمباەۆا، ر.ەسىركەەۆ، ح.ناۋرىزباەۆ، د.ەلباكيزدە ت.ب.

قازاقستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى ءا.قاستەەۆتىڭ شىعارماشىلىعى كوپ ەلدەرگە ءمالىم. ءا.قاستەەۆ وزىندىك دارا قولتاڭباسى بار سۋرەتشى عانا ەمەس، ەلىنە دەگەن ماحابباتىن كارتينالارى ارقىلى كورسەتە بىلگەن ءبىرتۋار ازامات.

اباي تۇلعاسى ءا.قاستەەۆتىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرى بولدى. سۋرەتشىنىڭ قىلقالامىنان تۋىنداعان «اباي كيىز ءۇي الدىندا»، «جاس اباي»، «اباي جاز جايلاۋدا» شىعارمالارى وسىعان دالەل. ءا.قاستەەۆ اباي ەلىنە ەكى رەت كەلىپ، ۇلى اقىن جايلى مالىمەتتەر جيناپ رەاليستىك تاماشا ەڭبەكتەر قالدىردى.

ح.ناۋرىزباەۆ – قازاقستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى، ءمۇسىنشىسى، الماتى قالاسىنداعى  «اباي» ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى. وسى ەسكەرتكىش – اباي وبرازىن مەيلىنشە انىق كورسەتەتىن قۇندى تۋىندى. ونىڭ قۇندىلىعى ءمۇسىنشىنىڭ كەڭ زەرتتەۋ تاجىريبەسىندە جاتىر. ءمۇسىنشى اقىننىڭ ەسكەرتكىشىن جاساۋ بارىسىندا م.و.اۋەزوۆتىڭ كەڭەسى بويىنشا اباي ەلى شىڭعىستاۋعا بارىپ ۇلى اقىننىڭ جەرلەستەرى مەن تۋىس جاماعاتىمەن جاقىن تانىسىپ، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، بەت الپەتتەرىن، كەسكىندەرىن زەرتتەپ بەينەلىك مول ماعلۇمات العان. ابايدىڭ اقىلباەۆ باعىش المانبەتۇلى دەگەن شوبەرەسىنىڭ سىرتقى كەسكىنى باسقالارىنان گورى اقىننىڭ كەسكىنىنە كەلەتىندىگىن اڭعارعان. باعىش ءوز كەزەگىندە مونۋمەنتتى ءمۇسىننىڭ مودەلىن جاساۋعا پروتوتيپ بولعان. سۋرەتشى ح.ناۋرىزباەۆ كوپ ىزدەنىستەردىڭ، مۇقيات زەرتتەۋلەردىڭ ارقاسىندا جانە كەمەڭگەر جازۋشى م.اۋەزوۆتىڭ ەسكەرتپەلەرى مەن كەڭەستەرىن باسشىلىققا الۋدىڭ نەگىزىندە ايگىلى مونۋمەنتتى ەسكەرتكىشتى جاساپ شىعارعان. بۇل – قاجىماس ەڭبەكتىڭ، شەبەرلىكتىڭ كوركەم ناتيجەسى ءارى شىندىعى.

سەمەي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا بەلگىلى ءمۇسىنشى د.گ.ەلباكيدزە سومداعان مونۋمەنتتى اباي ەسكەرتكىشى تۇر. بۇل ەسكەرتكىش 1972 جىلى سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. ابايدىڭ وبرازى وتە ۇتىمدى ءارى، شىنايى سومدالعان. بۇل اباي وبرازىن بەينەلەۋدەگى بىرەگەي ەسكەرتكىش دەپ ايتا الامىز.

ەلىمىزدە كوپتەگەن مۇسىنشىلەر، سۋرەتشىلەر، ويشىل، اقىن-اعارتۋشى، دانىشپان اباي بەينەسىن تۇبەگەيلى زەرتتەمەي، بۇرىن كەسكىندەلگەن كارتينالاردى سالىستىرۋ نەگىزىندە جاساي بەرەدى.

پورترەت – بەينەلەۋ ونەرىنىڭ جانرى، ونىڭ مىندەتى مەن ماقساتى ناقتى ادامنىڭ سىرتقى كەيپىن ءتۇسىرۋ، ادامنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋ. وسى ورايدا، ايگىلى سۋرەتشى ورەست كيپرەنسكيدىڭ شىعارماشىلىعى ەسكە تۇسەدى. ول پۋشكيننىڭ پورترەتىن جاساۋدى ارمان ەتكەن. ءارى اقىننىڭ جان دوسى بولعان و.كيپرەنسكي پۋشكيندى ناتۋرادان سالعان بىرەگەي ايگىلى شەبەر. سۋرەتشى ءوزىنىڭ قاھارمانىنا سونشالىقتى سۇيىسپەنشىلىك ىقىلاسپەن، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلىپ، كورەرمەندەردى ونىڭ تۇڭعيىق جانىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ شەشىمىن تاپقان.

ۇلى ابايدىڭ دانىشپاندىعى ۋاقىت كەڭىستىگىمەن سىنالعان. ول ءبىرىنشى بولىپ قازاق دالاسىندا پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، تولستويدىڭ جانە كرىلوۆتىڭ شىعارمالارىن اۋدارعان جانە سونداي-اق گەتەنىڭ، شيللەردىڭ، بايروننىڭ، ميتسكەۆيچتىڭ شىعارمالارىن وزىنشە ءتۇسىندىرۋدى دە ىسكە اسىرعان. سولاردىڭ ىشىندە اباي م.لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن كوپ اۋدارعان.

ال، بەينەلەۋ ونەرىنە كەلەتىن بولساق، لەرمونتوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە سالىنعان پورترەتتەرىنىڭ 15-ءى وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن. سول پورترەتتەردىڭ جەكە بىرەۋىنەن كەمەڭگەر اقىننىڭ سىرتقى كەسكىنىنەن، ونىڭ كوپقىرلى ىشكى الەمىن جەتكىلىكتى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. دەي تۇرساق تا، بۇتىندەي العاندا جوعارى بىلىكتى كاسىبي سۋرەتشىلەردىڭ جاساعان پورترەتتەرىنەن (ف.و.بۋدكين، پ.ە.زابولوتسكي، ا.ي.كليۋندەر، ك.ا.گوربۋنوۆ) لەرمونتوۆتىڭ ناقتى بەينەسىن ەلەستەتۋىمىزگە ابدەن بولادى. ايتا كەتۋىمىز كەرەك، يۋ.لەرمونتوۆتىڭ ءوزى تاماشا سۋرەتشى، ول اكۆارەل بوياۋىمەن قاعازعا ءوزىنىڭ اۆتوپورترەتىن سالعان. كەمەڭگەر اقىن كاۆكاز تاۋلارىنىڭ پەيزاجدارىن وتە كەرەمەت جازعان، ءبىز وسىدان ونىڭ سان قىرلى ەكەندىگىن اڭعارامىز.

نەمىستىڭ ۇلى دانىشپانى گەتەنىڭ بەينەلەۋ ونەرىندەگى پورترەتتەرى وتە كوپ. ۇلى اقىننىڭ بەت الپەتى، كەسكىنى وسى كۇنگە دەيىن زەرتتەلۋدە. مىسالى، زەرتتەۋشى ەكسپەرت-فيزيونوميست ميحاەل حەيتل  ۇزاق ۋاقىت كومپيۋتەرلىك توموگرافيانىڭ كومەگىمەن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. گەتەنىڭ كوزى تىرىسىندە ءمۇسىنشى گوتتلوب ۆايسەر (1780-1815) العان بەت الپەتىنىڭ گيپس ماسكاسى اقىننىڭ دالمە ءدال كەسكىنىن بەرە الادى دەگەن شەشىمگە كەلگەن. ۇلى اقىن ول كەزدە 58 جاستا ەدى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سۋرەتشىلەر اباي وبرازىن وزدەرىنىڭ جەكە تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ نەمەسە بولىمسىز ماتەريالدارعا عانا قاناعات قىپ تۋىندىلار جاسايدى. سونداي كاسىبي سۋرەتشىلەردىڭ دە شىعارماشىلىق كارتينالارى جەتكىلىكتى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي پ.د.لوبانوۆسكيدىڭ ناتۋرادان قارىنداشپەن سالعان جالعىز سۋرەتى سەمەيدىڭ اباي مۋزەيى قورىندا ساقتاۋلى تۇر. ول كەزدە اباي 42 جاستا بولعان. شاشى وسىڭكىرەگەن، قارا شاشتى، جاق سۇيەكتەرى شىعىڭقى، ساقالى دا سونداي ۇزىن ەمەس.

ۇلى اباي كوزى ءتىرى كەزىندە فوتوسۋرەتكە ەكى رەت تۇسكەن، كەلەشەكتە ارحيۆتەردەن تاعى باسقا سۋرەتتەرى تابىلۋى ابدەن مۇمكىن.

1, اباي بالالارى اقىلباي ابايۇلى (35 جاس) جانە تۋراعۇل يبراگيمۇلى (21 جاس) 1896 جىل، سەمەي قالاسى.

2, اباي وتباسىمەن. 1903 جىل. فوتوسۋرەتتىڭ تۇپنۇسقاسى سەمەي قالاسىنداعى اباي مۋزەيىندە ساقتاۋلى. ول سۋرەتتى 1940 جىلى م.و.اۋەزوۆتىڭ ءوزى سىيعا بەرگەن.

وسى دەرەكتى ءۇش قۇجاتتى نەگىزگە الا وتىرىپ ابايدىڭ يكونوگرافياسىن (سۋرەت، سىمبات ونەر شىعارمالارىنان بىرەۋدىڭ بەينەسىن ءبىلىپ جازۋ) بەينەلەۋگە ابدەن بولادى. فوتوسۋرەتتەردە ابايدىڭ كەسكىنى (وبليگى) انىق كورىنەدى جانە مىنەزىنەن دە مالىمەت بەرەدى.

سۋرەتشى رەتىندە مەنى قىنجىلتاتىنى ۇلى ابايدىڭ بەينە وبرازىن سۋرەتشىلەر قانداي راكۋرستا بەينەلەسە دە ونىڭ بەت الپەتى، شىن كەسكىنى، ايقىن بولۋعا ءتيىس. ۇلى ادامنىڭ بەينەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى.

قازاقستان باسپالارىندا ابايدىڭ فوتوسۋرەتتەرى جەتكىلىكتى جانە كەڭ تاراعان. بىراق، سول فوتوسۋرەتتەر ۇلى ابايدىڭ بەينەسىن تۇپنۇسقاداي انىق بەرە الىپ ءجۇر مە؟

سەبەبى ءارتۇرلى باسپالاردا قايتالانىپ تۇسىرىلە بەرەدى جانە كومپيۋتەردە وڭدەلەدى، كوپتەگەن سۋرەتتەرى رەتۋشتالعان، ياعني وڭدەلگەن، كەيبىرى مۇلدەم وزگەرىسكە ۇشىراعان. وسىنداي سۋرەتتەردەن ابايدىڭ انىق كەسكىنىن كورىپ ەلەستەتۋ دە وڭايعا سوقپايدى. مەنىڭ ويىمشا، دەرەكتى قۇجاتتاردى نە سۋرەتتەردى وڭدەۋگە مۇلدەم بولمايدى. تاريحي قۇجاتتاردى سول العاشقى قالپىندا ساقتاۋ كەلەشەك ۇرپاقتىڭ زەرتتەۋىنە مول ماعلۇمات بەرەدى.

وسى ورايدا فيلوسوف د.ديدرونىڭ «پراۆدا پريرودى ەست وسنوۆانيە پراۆدوپودوبيا ۆ يسكۋسستۆە» دەگەن پىكىرى ەرىكسىز ويعا ورالادى. بىرنەشە جىلدار بويى، ابايعا بايلانىستى كارتينالاردى، فوتوسۋرەتتەردى زەرتتەپ اقىننىڭ كەيىپ-كەسكىنىن انىقتاپ ءبىلۋ ماقساتىن قويدىم. ۇلى اقىن تۋىپ وسكەن جەرلەردى زەرتتەپ بەينەلەدىم. قاسقابۇلاق اۋىلىندا تۇردىم جانە ەڭبەك ەتتىم. اۋىل اقساقالدارىنىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ مالىمەتتەر جيناستىردىم. مەنى ۇلى ابايدىڭ رەاليستىك بەينەسى، اقىننىڭ ۇلتتىق كەيپى مەن مىنەزى ويلاندىردى. ابايدىڭ پورترەت سۋرەتتەرىن بىرنەشە قايتالاپ بەينەلەدىم. ونىڭ كوپشىلىگى جەكە جيناقتاۋشىلاردىڭ قولىندا ساقتاۋلى. جىلدار وتكەن سايىن، قازاقستان بەينەلەۋ ونەرىندە جاسالعان كارتينالارداعى اباي وبرازى، كەسكىنى كورەرمەندەرگە ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەنى راس. بىراق، ماماندار وسى ولقىلىقتى تەرەڭ زەرتتەپ بىرىڭعاي ورتاق پىكىرگە كەلۋى كەرەك دەگەن ۇمىتپەن وسى ماقالانى جازىپ وتىرمىن. نەگىزىندە، بۇل ءىس – كاسىبي ونەرتانۋشى-زەرتتەۋشىلەردىڭ مىندەتى.

تۋراعۇل قۇنانباەۆ «اكەم اباي تۋرالى» ەستەلىگىندە «مەن اكەمدى تانىعاندا، اكەمنىڭ ءجۇزى اشىق، اجارى سىرتىندا، كوزى وتكىر، اشۋى دا، قۋانۋى دا جىلدام، شيراق جاندى ادام ەدى. ءماجىلىسى قىزىقتى، ساۋىقشىل، داستارحانى اسا مول ەدى. ءبىر ىسپەن قىزىقتاماي، جاي، سالبىراپ، شارۋاسىن ىستەپ وتىرماۋشى ەدى»، – دەپ سۋرەتتەيدى.

تۋراعۇل 1889 جىلى 14 جاسىندا: «بۇل جىلى اكەمنىڭ بەلسەنىپ عىلىم جولىنا كىرىسكەن جىلى ەكەن. ارتىنان ابايلاپ قاراسام اكەمنىڭ امسە ۇيدە وتىرعانداعى كيىپ وتىراتۇعىن باياعى كويلەك، باسىندا تاقياسى، ونىڭ سىرتىنان تىسقا شىققاندا كيە سالاتىن جاپەتەر اق ەلتىرىدەن ىستەلگەن كوك ساتينمەن تىستالعان كوك بوركى. اندا-ساندا ەتى سالقىنداسا جامىلاتۇعىن سارى تونى بار...»، – دەپ جازادى.

بۇل سۋرەتتەۋلەر شىندىققا جاتادى جانە دەرەكتى ەستەلىك. 90-جىلدارى اكەم وتەپباەۆ نۇعىماننان ابايدى ءسىز كوردىڭىز بە دەپ سۇراعانىمدا، 9 جاسىمدا اكەممەن ەرىپ ءبىر جيىن تويدا كوردىم دەپ ەدى. سوندا، ول كىسى قانداي ادام دەگەنىمدە «ۇستىنە شاپان كيگەن، باسىندا تاقياسى، تولىقتاۋ كەلگەن، بۇرىلىپ قاراعاندا كوزى وتكىر سۇر»، – دەپ ەدى.

ارينە، ادامنىڭ كەيىپ-كەسكىنى كۇنىنە وزگەرىسكە ۇشىراي بەرەدى، بىراق سول قۇبىلمالى-قۇبىلىستان سۋرەتشى ءمىن تاپپايتىنداي كەسكىن جاساپ شىققانى ابزال. ول جاي عانا ۇقساستىق ەمەس، جارقىن بەينە، مىنەزدىك كەيىپ، وبرازدىڭ بۇرتۇتاستىعى ت.س.س.

2019 جىلى ابايدىڭ ەكى بالاسىمەن تۇسكەن فوتوسۋرەتىن نەگىزگە الا وتىرىپ، اقىننىڭ گرافيكالىق پورترەتىن بىرنەشە قايتالاپ بەينەلەدىم.

ارينە، اباي وبرازىن جاساۋ، ونىڭ تۇڭعيىق جانىنا ءۇڭىلۋ وتە كۇردەلى بولدى. دەگەنمەن، گرافيكالىق سۋرەتكە مۇقيات قاراساڭىز، ءسىز ودان ابايدىڭ كەيىپ-كەسكىنىن، شىندىقتى اڭعاراسىز.

مۇقيات زەرتتەۋلەر نەگىزىندە تۋىنداعان ۇلى ابايدىڭ يكونوگرافيكالىق پورترەتى  اقىننىڭ 175 جىلدىعىنا سىي دەپ بىلەرسىزدەر.

پ.لوبانوۆسكي سالعان سۋرەت

وتەپباەۆ نۇربۇلان
قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz