اقەدىل تويشانۇلى. جاراپازان
جاراپازان - ماۋسىمدىق-كۇنتىزبەلىك عۇرىپ فولكلورىنا جاتاتىن كوپ تارالعان بايىرعى جانر. احمەت بايتۇرسىنۇلى: «جاراپازان - رامازان دەگەن سوزدەن شىققان، ورازا ۋاقىتىندا بالالار، بوزبالالار تۇندە ءۇيدىڭ تىسىندا تۇرىپ، جاراپازان ولەڭىن ايتادى. ورازا ۇستاعان ادامدار، ساۋاپ بولادى دەپ، جاراپازان ايتقاندارعا قۇرت، ماي، ىرىمشىك، ءبىر شارشى شۇبەرەك باسقا سول سياقتى نارسەلەر بەرەدى. جاراپازاندى كاسىپ ەتىپ، ورازا ۋاقىتىندا ەل ارالاپ، كۇندىز ءجۇرىپ ايتاتىن ۇلكەن ادامدار بولادى. جاراپازاندى ەكى ادام بولىپ ءجۇرىپ ايتادى. ءبىرى جاراپازان ايتقاندا، ەكىنشىسى قوستاۋشى بولادى»، - دەپ جازادى.
جاراپازان ايتۋدىڭ كەڭ اۋقىمدا العاندا جۇيە-جۇلگەسى مىناداي: ادەتتە رامازان ايىندا اۋىل ارالاپ ولەڭ ايتۋشى (جاراپازانشى) ءۇي يەلەرىنەن سىيلىق دامەتەدى، تىلەنەدى، تالاپ ەتەدى، الدىمەن ولاردىڭ ءۇيىن ء(اربىر جابدىعىن، جيھازىن سانامالاپ) ماقتايدى، قارىمىنا تارتۋ-تارالعى الادى، سودان كەيىن باتا بەرەدى، سونىمەن بىرگە كۇناھار جانداردى و دۇنيەدە توزاقتا نەبىر قيىنشىلىق، اۋىر جازا كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ، ساۋاپتى مول جاساۋ پارىز دەپ ءدىني ۋاعىز-ناسيحات ايتادى. دەمەك، جاراپازان ايتۋدىڭ قۇرىلىم-ءتۇزىمى بىلاي دەۋگە نەگىز بار: ءۇيدى ماقتاۋ، ءدىني ناسيحات ايتۋ، سىيلىق الۋ، باتا بەرۋ.
جاراپازان ايتۋشىنىڭ باسپانانى ماداقتاۋى بىلاي:
ءۇيىڭ-ءۇيىڭ ءۇي ەكەن،
ءۇيدىڭ كوركى شي ەكەن،
سابا كوركى - بيە ەكەن،
ساندىق كوركى - تۇيە ەكەن.
اشەكەيلەپ سىرلاعان،
اق سارايداي ءۇيى بار.
جاراپازان - ماۋسىمدىق-كۇنتىزبەلىك عۇرىپ فولكلورىنا جاتاتىن كوپ تارالعان بايىرعى جانر. احمەت بايتۇرسىنۇلى: «جاراپازان - رامازان دەگەن سوزدەن شىققان، ورازا ۋاقىتىندا بالالار، بوزبالالار تۇندە ءۇيدىڭ تىسىندا تۇرىپ، جاراپازان ولەڭىن ايتادى. ورازا ۇستاعان ادامدار، ساۋاپ بولادى دەپ، جاراپازان ايتقاندارعا قۇرت، ماي، ىرىمشىك، ءبىر شارشى شۇبەرەك باسقا سول سياقتى نارسەلەر بەرەدى. جاراپازاندى كاسىپ ەتىپ، ورازا ۋاقىتىندا ەل ارالاپ، كۇندىز ءجۇرىپ ايتاتىن ۇلكەن ادامدار بولادى. جاراپازاندى ەكى ادام بولىپ ءجۇرىپ ايتادى. ءبىرى جاراپازان ايتقاندا، ەكىنشىسى قوستاۋشى بولادى»، - دەپ جازادى.
جاراپازان ايتۋدىڭ كەڭ اۋقىمدا العاندا جۇيە-جۇلگەسى مىناداي: ادەتتە رامازان ايىندا اۋىل ارالاپ ولەڭ ايتۋشى (جاراپازانشى) ءۇي يەلەرىنەن سىيلىق دامەتەدى، تىلەنەدى، تالاپ ەتەدى، الدىمەن ولاردىڭ ءۇيىن ء(اربىر جابدىعىن، جيھازىن سانامالاپ) ماقتايدى، قارىمىنا تارتۋ-تارالعى الادى، سودان كەيىن باتا بەرەدى، سونىمەن بىرگە كۇناھار جانداردى و دۇنيەدە توزاقتا نەبىر قيىنشىلىق، اۋىر جازا كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ، ساۋاپتى مول جاساۋ پارىز دەپ ءدىني ۋاعىز-ناسيحات ايتادى. دەمەك، جاراپازان ايتۋدىڭ قۇرىلىم-ءتۇزىمى بىلاي دەۋگە نەگىز بار: ءۇيدى ماقتاۋ، ءدىني ناسيحات ايتۋ، سىيلىق الۋ، باتا بەرۋ.
جاراپازان ايتۋشىنىڭ باسپانانى ماداقتاۋى بىلاي:
ءۇيىڭ-ءۇيىڭ ءۇي ەكەن،
ءۇيدىڭ كوركى شي ەكەن،
سابا كوركى - بيە ەكەن،
ساندىق كوركى - تۇيە ەكەن.
اشەكەيلەپ سىرلاعان،
اق سارايداي ءۇيى بار.
اق بوكەندەي قويى بار،
قارا ساقال كەرميىق،
قانداي بايدىڭ ءۇيى ەكەن؟
ايتامىن جاراپازان ۇيىڭىزگە،
ۇستاعان ءۇي اينالا شيىڭىزگە.
قوي بەرسەڭ، قوزى بەرسەڭ، كوپسىنبەيمىن،
كەلىپسىز بيىلعى جىل كۇيىڭىزگە.
ايتامىز جاراپازان ۇيىڭىزگە،
تۋىرلىق ءۇي اينالا شيىڭىزگە.
وسى ءۇيدىڭ شاڭىراعى شاپ-شاق ەكەن،
جەڭگەمىز وسى ۇيدەگى اپپاق ەكەن...
ايتامىز جاراپازان ەسىگىڭە،
قوشقارداي قوس ۇل بەرسىن بەسىگىڭە...
جاراپازان «جا-رامازان»، ياعني اراپشا «رامازان كەلدى» دەگەن سوزدەن شىعۋى ىقتيمال دەگەن دە پىكىر بار. سونىمەن بىرگە جار، جارلاۋ، جارعى، جار-جار دەگەن سوزدەردىڭ تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنداعى تۇپكى ماعىناسى زاڭ، سالت، كادە-ىرىم دەگەن ورتاق ماندە كەزدەسۋى - بۇل اتاۋدىڭ ارعى تامىرى تەرەڭدە ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ايتكەنمەن ءدال وسى ورايدا تۇرىكمەندەردىڭ جاراپازاندى «يا، رەمەزان» دەپ اتاۋىن ەسكەرگەن وتە ورىندى ءارى بۇل شىندىققا جاقىن پىكىردى تۋىنداتادى. بۇرىنعى زاماندا قازاقتا وسى جىردىڭ قايىرماسىن كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن «ءيا، رامازان!» دەپ اياقتاپ كەلىپ، كەيىننەن بۇل ءسوز دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس جاراپازانعا اينالىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن.
قاسيەتتى ورازا ايىندا ءدىندى ناسيحاتتاپ ولەڭ ايتۋ ساۋاپ دەپ تۇسىنگەن جاراپازانشىلار ونەر ارقىلى ورازا ۇستاۋشىلاردىڭ كوڭىلىن كوتەرگەن، قايىر-زەكەتىن دە العان.
اسسالاۋماعالايكۋم، اقتان كەلدىك،
اي تۋىپ، كۇنى شىققان جاقتان كەلدىك.
ايتتى دەپ جاراپازان سوكپەڭىزدەر،
پايعامبار جولىن قۋعان ادام ەدىك.
قايىرماسى:
مۇحاممەت ۇممەتى ايتقان جاراپازان،
ءبىر كەلگەن ون ەكى ايدا ورازا، يمان.
كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر جاراپازاندى ءدىني سالتتان تۋعان ولەڭ تۇرىنە جاتقىزسا، ءبىر عانا ح.دوسمۇحامەدۇلى توسىن پىكىر بىلدىرگەن. ول: «بۇل جىرلار جارتىلاي ءدىني سيپاتتى: جاراپازانشىلار ءوز ولەڭدەرىندە شاريعاتقا يەك ارتا وتىرىپ، قايىر-ساداقا، سىي سۇرايدى. ادەبيەتتىڭ بۇل ءتۇرى ورىستاردىڭ «كوليادوۆانيەسىن» ەسكە تۇسىرەدى» دەپ جازادى. حالىق مۇراسىنىڭ مايتالمان بىلگىرىنىڭ بۇل پىكىرى ءتىپتى دە بەكەر ەمەس، سەبەبى، بىرىنشىدەن، يسلام ءدىنىن قابىلداماعان باۋىرلاس تەلەۋىتتەردە دە ءۇي يەلەرىنەن سىيلىق سۇراپ ايتاتىن مۇنداي ولەڭنىڭ ءتۇرى بار، ونى «ۋرەي» (قايىرماسىنا بايلانىستى) دەپ اتاعان، ءماتىنى قازاقتاعى وسى ولەڭمەن ماندەس، ەكىنشىدەن، جاراپازان جىرىندا تۋىسقان ەمەس سلاۆيان حالىقتارىنىڭ كولياداسىمەن دە تيپولوگيالىق ۇقساستىق بار، دەمەك بۇل ەستە جوق ەسكى زاماننان بەرى كەلە جاتقان ەڭ ءبىر بايىرعى جانر دەپ ءتۇيىن جاساۋعا نەگىز بار. مىسالى، تەلەۋىت ءماتىنى بىلاي:
ايعا تىككەن ءۇيىڭدى، ۋرەي!
التىن مەنەن قۇرساسىن، ۋرەي!
ونىڭ ىشىندە ايەكەم، ۋرەي!
جەتپىس بەس جاس جاساسىن، ۋرەي!
كۇنگە تىككەن ءۇيىڭدى، ۋرەي!
كۇمىس پەنەن قۇرساسىن، ۋرەي!
ونىڭ ىشىندە جەزدەكەم، ۋرەي!
جەتپىس جاستى جاساسىن، ۋرەي!
ەگەر ءۇي يەلەرى سىيلىق بەرمەسە، ولاردى تەلەۋىت بالالارى بىلاي دەپ قالجىڭداپ قارعاپ، بوپسالايتىن:
ايعا تىككەن ءۇيىڭدى، ۋرەي!
ايۋلار كەلىپ تىرناسىن، ۋرەي!
كۇنگە تىككەن ءۇيىڭدى، ۋرەي!
جىن-پەرى كەلىپ تىرناسىن، ۋرەي!
جالپى، جاراپازاننىڭ ءاۋ باستاعى قىزمەتى مەن ءمانى - شاڭىراق يەلەرىنە قۇت-ىرىزدىقتى اسەرلى اق تىلەك، ادەمى العىس-باتا ارقىلى شاقىرۋ، ولاردان جۇت-قىرسىقتى قاھارلى ءسوز سيقىرىمەن قۋىپ الاستاۋ ماقساتىندا جاسالاتىن ماگيالىق شارالار كەشەنىنەن تۋىنداعانى انىق بولىپ وتىر. سول سەبەپتەن دە ونىڭ ماتىنىندە العىس پەن قارعىس ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن، «كىرسىن داۋلەت، شىقسىن بەينەت»، «باي ۇيىنە بەرەكەت، قاشا بەرسىن بالەكەت»، «كىرسىن داۋلەت ەسىكتەن، شىقسىن بەينەت تەسىكتەن»، «كەلگەندە قايىر-زەكەت بەرە الماساڭ، جىبەرمەس اقىرەتتە مەنىڭ نازام»، «اسىرسىن-اۋ، اسىرسىن، جاماندىعىن جاسىرسىن، وسى ۇيگە قاستىق قىلعان ادامدى، قارا تاسپەن باستىرسىن!» ت.س.س. تۇرىكمەن ۇلگىسىندە دە العىس-قارعىس قاتار قولدانىلادى:
قاراشا كۇركەڭ ءۇي بولسىن،
ۇيىڭىزدە توي بولسىن.
كوپ بەرگەنگە ۇل تۋسىن،
از بەرگەنگە قىز تۋسىن.
اراپ-پارسى ەلىندە جاراپازان جىرى جوق، ال ونىڭ تۇرىك تەكتەس كوپتەگەن حالىقتاردا ورتاق بولۋىنىڭ ءبىر سىرى - وسى ەجەلگى جانردىڭ يسلامعا دەيىنگى مادەنيەتتە ەل ومىرىندە ابدەن بەلگىلى بولعاندىعىنىڭ دالەلى سەكىلدى. بۇل جايىندا م.اۋەزوۆ: «...قازاق جاراپازاندارىنىڭ كوبىن الساق... كۇشتى سوپىلىق، ورەسكەل تاقۋالىقتى ايتىپ، وزگە جۇرتتىڭ ءدىن ولەڭى سياقتى ۇنەمى ساجدە، ۇنەمى دۇعا، ۇدايى كۇناكەر بولۋدى ايتىپ، كوپ تاۋبامەن جالبارىنا بەرەتىن سوزدەر جوق دەۋگە بولادى. بۇل جاعىنان قاراعاندا قازاقتىڭ كوپ جاراپازانى باياعى اقى سۇراپ ايتاتىن ماقتاۋ ولەڭدەرىنە جاقىن كەلەدى» دەپ جازادى.
ايتكەنمەن قازىرگى جاراپازان يسلامنىڭ شارتىنا تولىق بەيىمدەلگەن كۇيدە ءدىن سالتىنىڭ جىرى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ وتىر دەۋگە بولادى. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن م.اۋەزوۆ: «قازاق ورتاسىنا ءىسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا كوبىنەسە قازاقتىڭ اقىندىقتى ءسۇيۋى سەبەپ بولدى دەگەن دۇرىس پىكىر. ەلگە نە جايىلسا دا، ادەبيەت جۇرناعى بولىپ، ادەبيەت ولشەۋىنىڭ بىرىنە تۇسكەن سوڭ عانا جايىلاتىن بولعان. ولەڭسىز، اڭگىمەسىز، سۇلۋ ءسوزسىز كەلگەن قۇرعاق ۇگىت بولسا، وندايدى ەل تىڭداماعان دا، ۇقپاعان، ىقىلاس قويمايتىن بولعان. سوندىقتان مۇسىلمانشىلىق ءدىن دە قازاق ەلىنىڭ تابيعاتىنا، ىڭعايىنا قاراي ۇيىسىپ كەلگەن.... جاراپازان ولەڭى دە سوندايلىق ءدىن ماعىناسى مەن ءدىن ۇگىتى بولىپ شىعىپ، بەرى كەلگەن سوڭ قىدىرما جاراپازانشىلار انگە سالىپ ايتاتىن بولدى» دەپ تۇسىندىرەدى. دەمەك، جاراپازان ءاۋ باستا ماۋسىمدىق-كۇنتىزبەلىك عۇرىپقا قاتىستى تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى داۋىرىندە الدەقاشان پايدا بولىپ قالىپتاسىپ، كەيىننەن يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىمەن ەتەنە توعىسقان اسا بايىرعى سينكرەتتى جانر دەۋگە نەگىز بار.
ءازىربايجان مەن تۇرىكمەندەر ناۋرىز كەلگەندە يارەمەزان، تاجىكتەر «بويچەچاك» (بايشەشەك) گۇلى ونگەندە «كوليادكا» ايتاتىن بولعان دەگەن پىكىر كەزدەسەدى. بۇل دەرەكتەردەن وسى جانردىڭ ءتۇپ-توركىنى باعزى داۋىردە كوكتەمدە كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن تابيعاتتىڭ جاڭعىرۋ، تۇلەۋ مەيرامىمەن سىبايلاس پايدا بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. تۇرىكمەن جارامازانىن زەرتتەگەن ۆ.م.بەلياەۆ (1962), ح.گ.كوروگلى (1976), ش.گۋللىەۆ (2003) سەكىلدى عالىمدار ءبىراۋىزدان وسى ماعىنادا تۇجىرىم جاساعان. ويىمىزدى «قازاق مۋزىكاسىنىڭ انتولوگياسى» ەڭبەگىندە جاريالانعان ناۋرىز مەيرامىندا ايتىلاتىن ءجاديت-جاراپازاننىڭ ءماتىنى دە دالەلدەي تۇسەتىندەي. بۇل جاراپازاننىڭ ەرەكشە ءتۇرىن مۋزىكاتانۋشىلار 1985 جىلى - 1929 جىلى تۋعان شىعىس قازاقستان وبلىسى كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ تۇرعىنى ۇ.اقشالوۆادان جازىپ الىپ «جاڭا جىلدىق قۇتتىقتاۋدىڭ سيرەك ءتۇرى. الدىمەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىزدا ايتىلعان، كەيىننەن رامازان ايىندا ايتىلاتىن بولعان» دەپ تۇسىنىك بەرگەن ەكەن. ۇلگىدە مىناداي سوزدەر كەزدەسەدى:
ايتايىن جاراپازان ەسىگىڭە-اۋ،
ءسابي ءبىتسىن وسى ءۇيدىڭ بەسىگىنە-اۋ.
جاراپازان تەك قانا ءدىن جولى ەمەس،
بۇيىرتسىن دەپ ايتايىن نەسىبىڭە-اۋ...
ەسكى جىل كەتىپ قالعان ەسىركەيدى-اۋ،
جاڭا جىل جەتىپ كەلگەن نەنى ىستەيدى-اۋ.
جاڭا جىل جەتىپ كەلگەن جۇكپەن كەلەر،
جۇبايلار جاڭا-جاڭا جۇپپەن كەلەر.
ادەتتە قالىپتاسقان سالت بويىنشا جاراپازانشىلار سىيلىق العاننان كەيىن ولەڭىن باتامەن اياقتايدى:
بالالاردىڭ مىنگەنى،
جورعا-جورعا تاي بولسىن.
جورعالاتىپ كەلگەندە،
بايدىڭ كوڭىلى جاي بولسىن.
اي جاعىڭا قاراساڭ،
التىننان تەرەك ورناسىن.
كۇن جاعىڭا قاراساڭ،
كۇمىستەن تەرەك ورناسىن...
ءبولشىل-ءبولشىل، ءبولشىل بول،
بوزتورعايداي ءتولشىل بول.
بايتەرەكتەي ءبۇرلى بول،
پايعامبارداي نۇرلى بول.
بيسميللا، اللاھۋ اكبار!
جاراپازان تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە قوعامدا ءدىني بوستاندىقتىڭ ورالۋىنا بايلانىستى ەل اراسىندا قايتادان كورىنىس تاۋىپ وتىر. اۋىلدىق جەرلەردە، جۇرگىنشىلەر پويىزىندا جاراپازان ايتۋشىلار ارەدىك-ارەدىك كەزدەسۋدە، سونىمەن بىرگە ونى بەلگىلى انشىلەر دە ساحنادا ورىنداپ ءجۇر. ءتىپتى ۇيالى بايلانىسقا SMS ارقىلى جاراپازان جولداپ، بىرلىك سۇرايتىن جاراپازانشىلار دا كەزدەسۋى - وسى جانردىڭ جاڭا زامانعا بەيىمدەلۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن تانىتادى.
جارامازان اتاۋىن كەيبىر وڭىردە جاراپازان، جارامازدان، ءجاديت-جاراپازان، ءتىپتى ساھار دەپ تە اتايتىن بولعان. ماسەلەن، كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ شىعىس اۋداندارىندا ساھار ايتۋ داستۇرگە اينالعان.
ساھار ايتقان بالالار،
ەلدەن ەلدى ارالار.
ساھارشى بالا جاتپايدى،
ايتۋدان كۇنا تاپپايدى.
تاتەسى جۇزىك بەرسە ەگەر،
ساھارشى بالا توقتايدى...
مۇنداعى ساھار دەگەن ءسوز سارە (تاڭ ءسارى) دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ماسەلەن، قحر شىڭجان تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى «سارە ءىشۋ» دەگەندى «ساھار ءىشۋ» دەپ قولدانعان. بۇل ءسوز جايىندا بەلگىلى ءتىلشى عالىم ن.ءۋالي «تاڭ سوزىمەن تىركەسە ايتىلاتىن ءسارى («تاڭ ءسارى») - وسى ساحار ءسوزىنىڭ دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى. (ساحار - ءسار-ءسارى). ءدىني سالتقا بايلانىستى ساحار، سارە ءسوزى «تاڭ ەرتەڭگى تاماق» دەگەندى بىلدىرەدى. ورازا تۇتقان ءدىندار ادامدار سارەسىن (ساحارىن) قۇلقىن سارىدەن ىشەدى» دەپ جازادى. دەمەك، اۋىز بەكىتكەندەر ساھار ىشكەن مەزگىلدە ايتىلاتىن جاراپازاننىڭ ءتۇرىن ساھار، ال ونى ايتۋشىنى ساھارشى دەپ اتاۋ دا قالىپتاسقانىن اڭعارۋعا بولادى.
جاراپازاندى ورازا ايىندا كەيدە ەل سارەسىن ىشكەن ەلەڭ-الاڭدا، كەيدە كۇندىز، كوبىندە اۋىزاشاردان سوڭ كەشكى الاگەۋىمدە ورازا ۇستاۋشىلاردىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ، بويىن سەرگىتۋ، ۋاقىتىن ونەگەلى ناسيحاتپەن ورنەكتەپ وتكىزۋ ماقساتىندا قىدىرما جاراپازانشىلار ايتاتىن بولعان. جاراپازان بەلگىلى دارەجەدە ونەرپاز جانداردى تابىس تابۋعا ىنتالاندىراتىن فولكلورلىق تەاتردىڭ ماۋەلى بۇتاعىنا اينالعان كاسىبي دە ومىرشەڭ جانر بولعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. جاراپازانشىنىڭ تابىسى تۋرالى بەلگىلى عالىم ءا.قوڭىراتباەۆ «ورازا ايىندا ۇلكەن ايتۋشىلار جاراپازان ايتىپ، تۇيە السا، كىشىگىرىم ايتۋشىلار ءۇي جاعالاپ، ايەلدەردەن اۋىز اشارعا قۇرت، ماي، ىرىمشىك، سۇراعان» دەپ جازادى.
قىرعىزدار جاراپازاندى رامازان، جارامازان، تۇرىكتەر رامازان ءمانيسى (جىرى) دەپ اتاعان. قازاق پەن قىرعىز ولەڭىندە بالەندەي ايىرما بايقالمايدى:
رامازان ايتىپ كەلدىم ەشىگىڭە،
قۇدايىم ءبىر ۇل بەرسىن بەشىگىڭە.
كەل-كەل، بالدار، كەلگەلى،
بايعا باتا بەرگەلى.
بايدىڭ كوڭىلى اشىلسىن،
جۇزگە كەلىپ قارىسىن...
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«اباي-اقپارات»
