قازاقتا «تۇيەسى جوعالماعاننىڭ ءبارى اقىلدى» دەگەن تاماشا ماقال بار. ۇلتىمىز ءۇشىن ادەبي قازاق ءتىلى ەمەس، تەحنيكالىق قازاق ءتىلى «جوعالعان تۇيەگە» اينالعانى قاشان. كسرو كەزىندە وداقتاس رەسپۋبليكالار ىشىندە تەك قازاقتان، وزبەكتەن، قىرعىزدان جانە تۇركىمەننەن ءبىر نارسە جاسىرىلىپ كەلدى. ول «انا ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەن ءسوز قابىلداۋ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، ءار سالاداعى عىلىمي-تەحنيكالىق ءام كاسىبي تەرميندەردى ۇلتشىلدىقپەن ءىلىم-بىلىمگە جاتسىنباي ەنگىزۋگە نەگىز بولاتىن ءتول تەرمينولوگيا». ەندى قوعام مەن بيلىك وسى ماسەلەنى جولعا قويۋدىڭ ورنىنا ۇلتىمىزدى مادەني-تەحنيكالىق ۇشپاققا ەشقاشان شىعارمايتىن جالعان «ادەبي ءتىل» كونتسەپتسياسىنا سۇيەنگەن فيلولوگتاردىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر.

قازاقتار-اۋ، بابالارىمىز جىلقى مەن تۇيەنىڭ 1000 تۇستىك اتاۋىن مۇراعا قالدىرعان باي تىلگە يەمىز دەۋدەن ارىلاتىن كەز كەلدى عوي؟  «جۇرتتىڭ ءبارى بىلۋگە ءتيىس ماشينەنىڭ ءبىر بۇراۋىن قازاقشاعا بەيىمدەلگەن شەت ەل سوزىمەن سويلەتۋدىڭ ورنىنا ساناۋلى ءتىل ماماندارى عانا بىلەتىن جىلقى مەن تۇيەنىڭ جالىنا جابىسۋشىلاردىڭ كوزدەگەنى نە؟» دەگەن ويعا قالىپ كوردىڭىزدەر مە؟

اۋ، اعايىن بىزگە ادەبي ءتىل ەمەس، ۇلتىمىزدى الەمدىك عىلىم-بىلىممەن جاقىنداستىراتىن، ءدال قازىرگىدەي ورىس ءسوزىن قوسپاي انا تىلىمىزدە ءوزارا سويلەستىرەتىن «تەرمينلوگيالىق ءتىل» كەرەك. ادەبي ءتىلدى اقىن-جازۋشىلار، قازاق ءتىلى ماماندارى ءوز كەرەگىنە جاراتا بەرسىن! بىزگە «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن داڭعازامەن بەلگىلى ءبىر ماماننىڭ «ءپارتوپىيونىينانى» «كۇي ساندىق» دەپ قالاي بولسا سولاي اۋدارا سالعانى ەمەس، عىلىمي ناقتىلانعان، زاڭمەن بەكىتىلگەن، قازاقشا ايشىقتالا تاڭبالانعان، سويلەۋ تىلىمىزگە بەيىمدەلگەن عىلىم-ءبىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن «جاڭاشىل تەرمينولوگيا» قاجەت.

تاماشا تەحنيكالىق ءبىلىمدى ءوز سالاسىنىڭ مامانى، انا ءتىلىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن عالىم بەلگىلى ءبىر كاسىپكە قاتىستى وقۋلىق جازايىن دەسە، «ادەبي ءتىل» كونتسەپتسياسى قولىن بايلايدى. ءتۇپ نەگىزى لاتىندىق، گرەكتىك، ەۋروپالىق تەرميندەردى ەرىكسىز ورىس تىلىندە قالاي جازىلسا، سولاي جازادى. نە پۋريزمگە ۇشىراعان ەشكىم تۇسىنبەيتىن قولدانۋعا قاۋقارسىز، بىراق تەرمينكوم بەكىتكەن جارىمجان تەرميندەردى قولدانۋعا ءماجبۇر بولادى.

قازاقشا تەرمين قابىلداۋ دەگەن ونى انا تىلىمىزگە قالاي بولسا سولاي اۋدارۋ ەمەس، ونى 28 دىبىستىق اۋەزەمىزگە بەيىمدەپ قازاقشالاندىرۋ. بۇرىن ورىسشا جازىلىپ كەلگەن تەرميندەردى انا تىلىمىزدەگى ايتىلۋىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق سويلەۋ اۋەزەمىزگە بەيىمدەۋ. وسى «تەرمينولوگيالىق» تاۋەلسىزدىكتىڭ بولماۋىنان، ورىس تىلدىلەر ءالى كۇنگە «قازاق ءتىلى قاۋقارسىز» دەگەن جالعان تەوريانى ويلاپ تاۋىپ، ساتىمەن كادەگە جاراتۋدا. پارلامەنت ءسوزىن «پارلامەنىت» دەپ جازساق، وزگە تىلدىلەر اسىلىپ ولە مە؟

نەگە ورىس وزىنشە قابىلداعان ءسوزدى ءبىز نەگە وزىمىزشە قابىلداي المايمىز؟؟؟ الدە بۇعان اۋدارماشى شتاتىن ۇستاۋدى قوش كورەتىن ورىس ءتىلدى بيلىك كەدەرگى بولىپ وتىر ما؟ الدە ۇلتىمىزعا كەرەك «تەرمينولوگيالىق ازاتتىقتى», «ادەبي لەكسيكالىق نان تابۋشىلىققا» اينالدىرعان بەلگىلى ءبىر توپ مۇددەلى مە؟ سۇراق كوپ بىراق ناقتى جاۋاپ جوق. نەگە؟

وسى وسالدىعىمىزدى ورىس تىلدىلەر ءوز پايداسىنا شەشىپ، «قازاق ءتىلى دامىماي قالعان» دەگەندى ءجيى ايتاتىن بولىپ ءجۇر. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن تومەندەگى «كاك زاششيتيت كازاحسكي يازىك ي وبرازوۆانيە؟» ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرمەكپىز. 

انتيكازاحسكايا كازاحيزاتسيا

پوپىتكي رەشيت سۋششەستۆۋيۋششيە پروبلەمى پۋتەم چيستو ادمينيستراتيۆنوگو ستيمۋليروۆانيا – سيتۋاتسيۋ تولكو ۋحۋدشايۋت. پريۆەدەننىە ۆىشە داننىە پوكازىۆايۋت، چتو چينوۆنيكي سليشكوم ۋۆلەكايۋتسيا چيستو «ناتسيونالنىمي» اسپەكتامي رابوتى ي يگنوريرۋيۋت رەالنىە پروبلەمى وبرازوۆانيا.

دەيستۆيتەلنو ۆەد پروششە راپورتوۆات وب «يدەينو ۆەرنىح» مەراح، ا نە رەشات رەالنىە پروبلەمى ۆىسشەگو ي سرەدنەگو وبرازوۆانيا. سوزدانيە ناتسيونالنو-يازىكوۆىح پرەفەرەنتسي ۆ سفەرە گوسسلۋجبى ي دالنەيشايا ەميگراتسيا پەرسپەكتيۆنوي مولودەجي ۆ بۋدۋششەم پريۆەدەت ك پادەنيۋ كۆاليفيكاتسي چينوۆنيچەستۆا ي، سلەدوۆاتەلنو، كونسەرۆاتسي پروبلەم.

ۆ تەكۋششەم ۆيدە پوليتيكا «ناتسيفيكاتسي» نە زاششيششاەت كازاحسكيە يازىك ي كۋلتۋرۋ، ا سوزداەت ريسكي يح مارگيناليزاتسي، ۆىتەسنەنيا پەرسپەكتيۆنوي مولودەجي ۆسەح ناتسيونالنوستەي زا رۋبەج. يمەننو نا فونە «ناتسيفيكاتسي» ۋسيليلاس ەميگراتسيا ۆىپۋسكنيكوۆ شكول ۆ روسسيۋ، سشا ي كيتاي.

رەچ نە تولكو ي نە ستولكو و نەكازاحسكوم ناسەلەني، چيۋ ميگراتسيۋ ستيمۋليرۋيۋت پەرەگيبى ناتسيونالنوي پوليتيكي. پريۆەدەننايا ۆىشە ستاتيستيكا پوكازىۆاەت، چتو وتتوك مولودەجي، ناستروەننوي نا پرودولجەنيە وبرازوۆانيا، وحۆاتىۆاەت ۆ راۆنوي مەرە كازاحسكوە ي رۋسسكويازىچنوە ناسەلەنيە، پريچەم مينيمۋم پولوۆينا ۋەزجايۋششيح پلانيرۋيۋت جيت ي رابوتات زا گرانيتسەي پوسلە وكونچانيا ۋچەبى.

ۆ تەكۋششەم ۆيدە ەتا پوليتيكا ۆ بولشەي ستەپەني وپاسنا دليا كازاحسكوگو يازىكا ي كازاحسكوگو ەتنوسا. دالەە ونا بۋدەت ۆەستي ك مارگيناليزاتسي يازىكا ي كۋلتۋرى ي ۆىتەسنەنيۋ زا ەە پرەدەلى كۆاليفيتسيروۆاننىح رابوتنيكوۆ، وسوبەننو تەحنيچەسكيح ي ەستەستۆەننوناۋچنىح سپەتسيالنوستەي.

ۆ سامىح پەسسيميستيچنىح پروگنوزاح چەرەز 5 - 7 لەت ونا پريۆەدەت ك سيتۋاتسي، كوگدا يندۋسترياليزاتسيا سترانى بۋدەت رەاليزوۆىۆاتسيا پرەيمۋششەستۆەننو سيلامي سووتەچەستۆەننيكوۆ، كومانديروۆاننىح روسسيسكيمي كومپانيامي، پرينياۆشيح ينوستراننوە گراجدانستۆو ي ۆوسپرينيمايۋششيح پوەزدكي نا رودينۋ كاك «نوستالگيچەسكۋيۋ كومانديروۆكۋ». 

چتو دەلات؟

رەالنايا پوليتيكا پو ۋكرەپلەنيۋ ناتسيونالنوگو يازىكا ي كۋلتۋرى دولجنا ناچيناتسيا س سۋگۋبو پراگماتيچنىح مەر.

پرەجدە ۆسەگو، نەوبحوديما لوكاليزاتسيا وبرازوۆاتەلنىح ۋسلۋگ، سوزدانيە نا تەرريتوري كازاحستانا كونكۋرەنتوسپوسوبنىح ۋچەبنىح تسەنتروۆ. نايبولەە وچەۆيدنىي ي بىسترىي ۆاريانت – وتكرىتيە فيليالوۆ روسسيسكيح ۆۋزوۆ، كوتوروە نەودنوكراتنو پرەدلاگالا موسكۆا، پري ۋسلوۆي سوزدانيا ۆ نيح «ناتسيونالنىح فاكۋلتەتوۆ»، ناپريمەر، پود نازۆانيەم «تسەنتروۆ يزۋچەنيا ۆەليكوي ستەپي».

ۆتوروە نەوبحوديما مودەرنيزاتسيا س وپوروي نە نا وبششەيدەولوگيچەسكيە ديستسيپلينى، ا نا ينجەنەرنىە ي ەستەستۆەننىە پرەدمەتى ۆ پريۆيازكە ك اكتۋالنىم زاپروسام پرومىشلەننوستي. يسحوديا يز نيح نۋجنو ۆىسترايۆات پروگراممۋ پودگوتوۆكي كادروۆ. ا كرومە توگو – فورسيروۆات رازۆيتيە سوۆرەمەننىح سەكتوروۆ يكت، يادەرنىح ي بيوتەحنولوگي. ەتو پوزۆوليت زاپۋستيت پروتسەسس فورميروۆانيا نوۆوگو وبرازوۆاننوگو كلاسسا.

ناكونەتس، نەوبحوديمو وتكازاتسيا وت پودحودوۆ، فراگمەنتيرۋيۋششيح وبششەستۆو پو ناتسيونالنومۋ ي يازىكوۆومۋ پريزناكۋ. ۆ ناستوياششي مومەنت كازاحستان پرەيمۋششەستۆەننو دۆۋحيازىچەن، ي نۋجنو وتكازاتسيا وت پوپىتوك سيلوۆوي ليكۆيداتسي ەتوگو فورماتا. ۋسلوۆيا دليا يزۋچەنيا ينىح يازىكوۆ، ۆكليۋچايا انگليسكي ي كيتايسكي، نۋجنو سوزداۆات، نو ەتو زاداچا – ۆتوروي وچەرەدي.

سەيچاس ستويت زاداچا پرەدوتۆراتيت مارگيناليزاتسيۋ كازاحسكوگو يازىكا، ي ۆ ەە رەشەني دولجنو پوموچ رۋسسكويازىچنوە وبرازوۆانيە، كوتوروە نەدالنوۆيدنىە چينوۆنيكي پىتايۋتسيا پرەۆراتيت يز سويۋزنيكا ۆ پروتيۆنيكا.

ءتۇيىن 

تەرمينولوگيالىق قاۋقارعا يەلىك ەتۋ انا ءتىلىمىزدى ورىس تىلىنە تاۋەلدىلىكتەن ارىلتادى. ءارى قازاقتار ورىس ءتىلى بولماسا، ارام ولەدى دەگەن پاسىق پيعىلدان ارىلتادى.

ءتىلدىڭ ورىس تىلدىلەردى ورشەلەنە ۇرگىزەتىن بارشا داۋى قازاق ءتىلى ءوز ۇلتتىق كىرمە سوزدەردەن عانا تۇراتىن تەرمينولوگيالىق ءتىلىن قالىپتاستىرعاندا شەشىلەدى. ءارى كىرمە ءسوزدىڭ بۇرىن تەرمينكوم تاراپىنان قابىلدانىپ كەتكەن بالاماسىنىڭ اراسىنداعى عىلىمي سينونيمدىك جارىسپالىقتا ورنىعادى. بۇل تەرمينلوگيالىق ازاتتىق الۋ پروتسەسىن فيلولوگتار ەمەس، بەلگىلى ءبىر سالانىڭ  ماماندارى عانا اقىر اياعىنا جەتكىزەدى. تەك كىرمە سوزدەردى قازاقيلىقپەن قابىلداۋدان قاشپاۋىمىز كەرەك. قازاقيلانعان كىرمە سوزدەردى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە تۇسىنەتىنىن دە ەستەن شىعارمالىق!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz