جايىق وقيعاسىنىڭ ون جىلدىعىنا ارنالعان ءسيپاتسوز

تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ءۇش بۇلقىنىس

جايىق وقيعاسىنىڭ ون جىلدىعىنا ارنالعان ءسيپاتسوز

تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ءۇش بۇلقىنىس

حح عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن ايگىلەگەن ءۇش وقيعا بولدى:
- الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى;
- جاڭاوزەندەگى 1989 جىلعى شىلدە وقيعاسى;
- ورالداعى 1991 جىلعى قىركۇيەك وقيعاسى.
ءالى كۇنگە دەيىن تاريحشىلارىمىز بۇل وقيعالاردىڭ ءمان-جايىنا ءۇڭىلىپ، تاريحي تارازىدان وتكىزۋگە اسىقپاي وتىرعاندىعى وكىنىشتى.
بۇل وقيعالاردى قازاق حالقىنىڭ ەگەمەندىككە ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىس تاپقان تىزبەكتەس ءۇش بۇلقىنىسى ەدى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. بۇلاردىڭ ۇشەۋىنە دە ءتان جايت - قاراپايىم حالىقتىڭ قاتىناسۋى. ۇشەۋى دە ەگەمەندىككە قول جەتەر ۋاقىت قارساڭىندا جالپىۇلتتىق سيپاتقا يە بولعان قۇبىلىستار.
الايدا، الماتى مەن جاڭاوزەن وقيعالارى ارنايى ۇيىممەن ەمەس، ويدا جوقتا ستيحيالى تۇردە بۇرق ەتە قالعانى بەلگىلى. ال، ورال وقيعاسى باسقارىلىپ، باستان اياق بارىسىنا قاتىسىپ قويماي، جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا جۇكتەگەن ۇيىمنىڭ بولۋىمەن ەرەكشەلەۋ. وسىعان قاراپ ءۇش وقيعانىڭ ساباقتاسقان سوڭعى جالعاسى رەتىندە جايىق وقيعاسى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىس بەرۋى ەدى. ەگەر جەلتوقسان وقيعاسىنا اڭعالدىق، جاستىق نامىس، بەيكۇنالىك ءتان بولسا، شىلدە وقيعاسىنىڭ سيپاتى ۇلتتىق نامىس قامشىلاعان الەۋمەتتىك ماسەلە بولاتىن. ال، قىركۇيەك وقيعاسى بولسا، ساياسي شيرىعىس پەن تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تاقالعان ەگەمەندىككە جولاشارى بولعاندىعىن جوققا شىعارا المايمىز. سونىمەن، بيىل 20 جىل تولىپ وتىرعان ول وقيعا قالاي بولىپ ەدى. ول 1991 جىلعى ۇلتشىلدار باستاماسىمەن بولعان وقيعالار تىزبەگىنىڭ حرنويكاسى ىسپەتتى تاريحي جايتتاردىڭ ءبىر ۇزىگى ەدى.

وقيعاعا دايىندىق

اقتوبە قالاسىندا 1990 جىلى 21-قازاندا «الداسپان» كلۋبىنىڭ ۇيىمعا اينالۋ قۇرىلتايىنا بۇكىل رەسپۋبليكا اۋماعىنان دەلەگاتتار كەلگەن. ورال جاعدايىمەن سول قۇرىلتايدا العاش رەت تانىسىپ، ونىڭ بولاشاق ساياسي سيپاتىنىڭ بار ەكەنىن بىلدىرگەن وسى قۇرىلتايعا نۇرلىباي سيسەنباەۆ باستاپ كەلگەن ورالدىق ءبىر توپ جىگىتتەر ەدى. سول قۇرىلتايدا رەسپۋبليكا كولەمىندە ورال جاعدايى العاش رەت جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بايانداماسىنان تىڭدالىپ، ونىڭ بولاشاق بايىپتى جايتقا اينالاتىن نەگىزى بارلىعىنا كوز جىبەرىلگەن ەدى. قازاق ەگەمەندىگى قارساڭىندا ۇيىرىلگەن الدەبىر بۇلتتى سول توپ العاش رەت جەتكىزىپ، ۇلتشىلداردى قاتتى ويعا عانا ەمەس، دايىندىق بارىسىنا يتەرمەلەگەن بولاتىن.

***

1991 جىلى اقتوبەلىك قوعامدىق-ساياسي مادەني «الداسپان» بىرلەستىگى «ازات» قوزعالىسىنىڭ وبلىستىق بولىمشەسى بولىپ جاريالانعاننان كەيىن مەن قوزعالىستىڭ باتىس ايماق (اقتوبە، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، ورال، تورعاي وبلىستارى) بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدىم دا، وبلىس بولىمشەسىن باسقارۋ ەستاي جايلىباەۆقا جۇكتەلدى، ءسويتىپ ماعان ۇيلەستىرۋشى رەتىندە قالعان باتىستاعى ءتورت وبلىستا (ماڭعىستاۋدا «پاراسات» قوعامى دا «ازاتقا» كىرگەن ەدى) «ازات» قوزعالىسىنىڭ بولىمدەرىن قۇرۋ مىندەتى تاپسىرىلدى.

1991 جىلى «ازات» قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق بولىمىنە بەلسەندىلەر ىزدەپ، مامىر ايىندا ورال قالاسىنا بارۋعا تۋرا كەلدى. سىرتتاي سۇراستىرىپ، ۇلتشىل ادام رەتىندە سول كەزدەگى «قازاق ءتىلى» قوعامىن قۇرۋشى اقىن ايسۇلۋ قادىرباەۆاعا ماڭداي تىرەپ بارۋدى ءجون كوردىم. ايسۇلۋ ەكەۋمىز تەز ۇعىستىق. ءسويتىپ، سول جولى امانجول زينۋللين (اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقىتۋشى ەكەن) باستاعان ءبىر توپ ازاماتتى «ازات» بولىمشەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە تارتىپ، قۇرىلتايدى ماۋسىم ايىنا بەلگىلەدىك.

***

ماۋسىم ايىندا اقتاۋ قالاسىندا مارقۇم سايىن شاپاعاتوۆ باسقاراتىن «پاراسات» (جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ ىزىمەن قۇرىلعان) ۇيىمى ۇيىمداستىرعان ميتينگىسىنە سابەتقازى اقاتاي، ايسۇلۋ قادىرباەۆا ۇشەۋمىز قاتىستىق.

«پاراساتتىڭ» ءىس-تاجىربيەسىمەن تانىسىپ، ءبىر توپ اقتاۋلىقتاردى ەرتىپ اتىراۋعا كەلدىك. ول كەزدە اتىراۋدا «ازات» بولىمشەسى جوق بولاتىن. سول جولى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە ادام تارتىپ، ءارى ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاراتىن «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ باتىس ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى باقىتجان ءادىلوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن اتىراۋدا وتكەن انتيادرولىق كونفەرەنتسياعا قاتىستىق. ول كەزدە اتىراۋ وبكومىنىڭ 1-حاتشىسى عازيز الدامجاروۆ بولاتىن.

ساپار ودان ءارى ۇلاسىپ، ورال وبلىسىنا اۆتوكولىكپەن شىعىپ، تايپاق اۋدانى ارقىلى ورال قالاسىنا ءبىر توپ ۇلتشىل دەلەگاتسيا جەتتىك تە، «ازات» قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق بولىمشەسىنىڭ قۇرىلتايىن باستاپ جىبەردىك. قۇرىلتايعا بار بولعانى 23-اق ادام قاتىستى. بولىمشە باسشىلىعىنان باس تارتىپ، ءبىزدىڭ قولقامىزعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، ا. قادىرباەۆا «حالىقتىڭ ءىسىن ەر-ازامات باسقارسىن» دەپ امانجول ءزينۋلليندى ۇسىندى. سونىمەن، ورالدىق جىگىتتەرگە ماقسات-مىندەتتى ۇعىندىرىپ، ءىس-قيمىلعا جىگەرلەندىرىپ ءبىز اتتانساق تا، ارتىمىزدا ءجۇنى جىعىلىپ، ەسىرگەندەردە ەسەسى كەتكەن كازاكتەكتىلەر باسىنعان ايانىشتى حال كەشكەن باۋىرلارىمىز قالدى. بىرنەشە ايدان كەيىن الدە ءبىر ارەكەتتىڭ بولارىن ءبارىمىز دە ىشتەي سەزىپ، الاڭداۋمەن ورالدان اتتانىپ كەتتىك.

جايىقتا نە كوزدەلدى؟

كەڭەس وداعى تىگىسىنەن سەتىنەي باستاعانىن سەزگەن قىزىل يمپەريا جاعىنداعى شوۆينيستىك توبىرلار ونى كۇشپەن بولماسا جاساندى سوعىستى جەلەۋ ەتىپ، ىدىراۋدى بولدىرماۋدى ويلاپ، الاسۇرعانى بەلگىلى. وعان ارينە، ءار جەردەگى ۇلتتىق سەپاراتيزم دە ارانداتۋ اۋانىن جاسادى. سونىڭ ءبىر مىسالى، پرەدنەستروۆە وقيعاسى ەدى. مىنە، ءدال وسىنداي ستسەناري قازاقستان اۋماعىندا دا دايىندالىپ، جايىق وقيعاسىن تۋعىزۋ ارقىلى بارلىق سولتۇس ايماقتى رەسەيگە قوسىپ الۋعا جەلەۋ جاساۋعا شوۆينيستىك كۇشتەر دە، ونىڭ يدەولوگتارى دا (سولجەنيتسىن، گورباچەۆ) جانتالاستى. وسىنداي ماقساتقا پايدالانۋ ءۇشىن ورىس-كازاك كۇشى ىزدەگەنگە سۇراعانداي ەدى. بۇكىلرەسەيلىك كازاچەستۆو ورال كازاكتارىن ايتاقتاپ، سىرتتان رۋحتاندىرىپ، ورالدىق كازاكتاردىڭ «جان دۇنيەسى» سوعان تۇلەپ شىعا كەلدى دە، «ورال-كازاك رەسپۋبليكاسى» كارتاسىن ويناۋعا كىرىسكەن ەدى. بۇعان جەلەۋ رەتىندە ورال ايماعىنىڭ كازاكتار كۇشىمەن رەسەيگە كوشكەندىگىنىڭ 400 جىلدىعى دەيتىن داتا جاساقتالدى. بۇل - 1991 جىلى 15 قىركۇيەككە كەلەتىن ەدى. ءسويتىپ، ونى كازاكتاردىڭ مەيرامى ەتە وتىرىپ، بۇكىلرەسەيلىك كازاك اتاماندارى قاتىستىرىلىپ، الگى «رەسپۋبليكانى» جاريالاپ جىبەرۋ ماقساتى كوزدەلدى. ودان ارعىسى شيەلەنىسىپ بارا جاتسا، اسكەري كۇشتىڭ شارۋاسى بولۋ كەرەك ەدى. ءسويتىپ مۇنداي تولقىن قازاقستاننىڭ بۇكىل تەرىستىگىن قامتۋى ءتيىس ەدى جانە ول مۇمكىن دە بولاتىن. ءبىر قىزىعى، بۇل جايىندا قازاقستاننىڭ رەسمي باسشىلىعى بىلگەنمەن، ونى «قوزدىرماۋ ماقساتىمەن» ۇساق-تۇيەك نارسە دەگەن سىڭاي تانىتىپ، «ەلەمەۋگە» تىرىستى. ول كەزدە تجمك-دەن (گكچپ) كەيىن ىدىراعان قىزىل يمپەريانىڭ قۇلاندىسىندا قالعان قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ تا ۇلگەرمەگەن بولاتىن. ال، رەسەي ءۇشىن بۇل قايتكەندە دە جەڭىلىس بەرمەيتىن تەرريتوريالىق ويىن ەدى دە، ول يدەولوگيالىق-ينفورماتسيالىق شوقتى اۋىق-اۋىق لاقتىرىپ قويىپ، اتامانداردى ايتاقتاپ، ءتىپتى، كيىم-كەشەك، قارۋ جاعى دا بەيرەسمي تۇردە پايدا بولۋىن قامتىپ وتىردى. ال، كازاكتار بولسا، بۇدان كادىمگىدەي «تويدىڭ تويعا ۇلاسۋىنا» كۇدىك كەلتىرمەي، ورال قالاسىن باسىنعان ۇستىنە باسىنىپ جاتتى.

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»