تاقاۋدا russiankz.info سايتىندا ماكسيم اكيموۆ دەگەن الەۋمەتتانۋشىسىماقتىڭ «ورىستار ويانىڭدار!» دەگەن شۋىلداق ماقالاسى جاريالانىسىمەن قالىڭ ەلدىڭ ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم بولدى. ويتكەنى، ماقالانىڭ مازمۇنى تۇتاستاي مەملەكەتىمىزدىڭ ۇيىتقىسى قازاق حالقىن كەمسىتۋگە، قورلاۋعا ارنالىپتى. ۇندەۋ تاستاعىش الەۋمەتتانۋشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاق دالاسىنا ورىستار اياق باسقانعا دەيىن وتىرىقشىلىق مادەنيەت ءھام مەملەكەت بولماعان كورىنەدى. ءوز سوزىمەن ايتار بولساق: «بۇل يەن دالاعا ورىستار كەلگەنگە دەيىن مۇندا وتىرىقشى حالىق بولعان جوق. ەشقاشان بولعان ەمەس! قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە شاعىن اۋىلدار بولۋى مۇمكىن. بىراق، قالا بولعان جوق، وركەنيەتتىڭ ءيسى دە سەزىلمەيتىن. رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان كەلگەن ورىستار جانە وزگە سلاۆياندار - بۇل جەردىڭ العاشقى وتىرىقشىل حالقى. سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ نەگىزگى حالقى سولار بولۋعا ءتيىس. مۇندا ءتۇرلى كوشپەلى حالىقتار كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ولاردىڭ شەكاراسى بولعان جوق. مەملەكەتى دە جوق بولدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ جەرىندە مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان -  ورىستار» دەپ تاريحي نەگىزسىز پىكىرىمەن اكيموۆ ايدى اسپانعا بىراق شىعاردى.

تاقاۋدا russiankz.info سايتىندا ماكسيم اكيموۆ دەگەن الەۋمەتتانۋشىسىماقتىڭ «ورىستار ويانىڭدار!» دەگەن شۋىلداق ماقالاسى جاريالانىسىمەن قالىڭ ەلدىڭ ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم بولدى. ويتكەنى، ماقالانىڭ مازمۇنى تۇتاستاي مەملەكەتىمىزدىڭ ۇيىتقىسى قازاق حالقىن كەمسىتۋگە، قورلاۋعا ارنالىپتى. ۇندەۋ تاستاعىش الەۋمەتتانۋشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاق دالاسىنا ورىستار اياق باسقانعا دەيىن وتىرىقشىلىق مادەنيەت ءھام مەملەكەت بولماعان كورىنەدى. ءوز سوزىمەن ايتار بولساق: «بۇل يەن دالاعا ورىستار كەلگەنگە دەيىن مۇندا وتىرىقشى حالىق بولعان جوق. ەشقاشان بولعان ەمەس! قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە شاعىن اۋىلدار بولۋى مۇمكىن. بىراق، قالا بولعان جوق، وركەنيەتتىڭ ءيسى دە سەزىلمەيتىن. رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان كەلگەن ورىستار جانە وزگە سلاۆياندار - بۇل جەردىڭ العاشقى وتىرىقشىل حالقى. سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ نەگىزگى حالقى سولار بولۋعا ءتيىس. مۇندا ءتۇرلى كوشپەلى حالىقتار كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ولاردىڭ شەكاراسى بولعان جوق. مەملەكەتى دە جوق بولدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ جەرىندە مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان -  ورىستار» دەپ تاريحي نەگىزسىز پىكىرىمەن اكيموۆ ايدى اسپانعا بىراق شىعاردى.

ارانداتۋعا باعىتتالعان ۇندەۋ الەۋمەتتانۋشىنىڭ ءاۋ-باستان كۇتكەنىندەي-اق قالىڭ بۇقارانىڭ ۇيقىسىن الىپ، بەرەكەسىن قاشىردى. قازاق باسپاسوزدەرى جاپا-تارماعاي ورە تۇرەگەلمەسە دە ارانداتۋشىلىققا قارسى اۋىق-اۋىق ماقالالار جاريالاپ، قال-قادەرىنشە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا تىرىسىپ باقتى. ۇلت زيالىلارى دا «كونستيتۋتسياعا قارسى ارەكەتتەر توقتاتىلسىن!» دەگەن اتپەن قارسى ۇندەۋ جاسادى. ءالى دە جەر-جەردە قارسىلىق اكتسياسى ءجۇرىپ جاتىر. دەسەك تە، اكيموۆتىڭ ساندىراق پىكىرلەرى ەلىمىزدە ءالسىن-ءالسىن توبە كورسەتىپ قوياتىن ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ قولامتاسىن ۇرلەپ، ونسىزدا بيلىكتىڭ جاماپ-جاسقاپ، ىلدەبايلاپ ازەر جاساعان «قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگىنە» جارىقشاق تۇسىرە جازدادى...

اكيموۆكە قارسى بىردە-ءبىر ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى باسالقى ايتپاعانىنا قاراپ، ورىس وتانداستارىمىزدىڭ دا قازاق مەملەكەتتىلىگىنە دەگەن وڭ پيعىلى اتقاقتاپ تۇرماعاندىعى ايقىن اڭعارىلدى. ەگەر، اۋاسىن جۇتىپ، جەرىن باسىپ جۇرگەن ءوڭىردىڭ مادەنيەتى مەن ارعى-بەرگى تاريحىنان حاباردار بولسا، ءتىپتى، مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ «قازاقستان تاريحى» ءپانىن دۇرىستاپ وقىعان بولسا، بىرەۋى شىعىپ اكيموۆكە «اينالايىن كوزىڭدى اش! قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى تىم ارىدە جاتىر. مۇنداي ۇلى حالىقتىڭ اسىن ءىشىپ، اياعىن تەپكەنىمىز تەكتىلىككە جاتپايدى»، دەپ تيىم جاسايتىن ەدى عوي. وتانداستارىمىز مۇنداي ازاماتتىق تانىتپاعان سوڭ، ويىمىز سان-ساققا كەتتى...

تەگى، بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن بارىپ شامىرقانا قالعانىمىزبەن، بار كىلتيپان وزىمىزدە سياقتى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز قازاق مادەنيەتى مەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن جان-جاقتى تەرەڭ وقىتقان بولسا، ءوز ازاماتتارىن وتانشىل ەتىپ تاربيەلەسە، مۇنداي ورەسكەلدىك توبە كورسەتپەس ەدى. ياعني، مەملەكەتتىك كەمەل يدەولوگيانىڭ جوقتىعى، وقۋ باعدارلاماسىنداعى «قازاقستان تاريحى» ءپانىن وقىتۋدىڭ ءفورمالدى سيپات الۋى، بازبىرەۋلەردىڭ سەپاراتيستىك پيعىلىنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولۋدا. سونىمەن، ورىس وتارلاماي تۇرىپ قازاقتىڭ شەكاراسى مەن مەملەكەتى بولعان با، بولماعان با؟

قازاق مەملەكەتتىلىگى قاشان پايدا بولعان؟

الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مەملەكەت قايراتكەرى رايىمجان مارسەكوۆ: «حالىق بولعان سوڭ، حالىقتىڭ مەكەن قىلىپ، جايلاپ جۇرەتىن جەرى، سۋى بولادى. جەرى، سۋى بار بولسا، ءوزىنىڭ بيلىگى، ءوز تىزگىنى وزىندە بولعان، ءامىر يەلەرى وزىندە بولعان حالىق، سول مەملەكەت بولىپ تابىلادى» (رايىمجان مارسەكوۆ. پاتشالىق. «قازاق». 1913, 31 جەلتوقسان. № 44), دەيدى. دەمەك، حالىق جانە ونىڭ ءومىر سۇرەتىن تەرريتورياسى، سونداي-اق، سول حالىقتىڭ تاۋەلسىز بيلىگى ورناعان بولسا، ول حالىقتىڭ مەملەكەتتىلىگى بار دەگەن ءسوز. ولاي بولسا، قازاق قاشان حالىق بولدى، قاي ۋاقىتتان باستاپ يەن دالانى مەكەندەدى، قاشاننان بەرى تاۋەلسىز ەل بولدى دەگەن ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الساق.

«قازاق حاندىعى» XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريح ساحناسىنا شىققانىمەن، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى تىم ارىدە جاتىر. بۇل تۋرالى كونە تاريحىمىزعا قوزعاۋ سالىپ جۇرگەن بەلگىلى تاريحشى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: «ازيا دالاسىندا العاش سالتانات قۇرعان كوشپەلىلەردىڭ ءبىرى حۇندار (عۇندار). تاريح عىلىمىندا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزدىك ءبىر تارماعى حۇندار ەكەندىگى انىقتالعان اقيقات. ال حۇندار جالپى تۇركى تايپالارىنىڭ قاينار-بۇلاعى بولىپ تابىلادى. دەمەك، حۇن-تۇركى تايپالارى ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىندا وزىنە ءتان مادەنيەت قالىپتاستىرىپ (م.ي كوشپەلى وركەنيەت), كوپتەگەن دەربەس ۇلتتارعا اينالىپ كەتتى. بىراق، سولاردىڭ ىشىندە ەرتە زامانداعى كوشپەلى تىرشىلىك فورماسى مەن دۇنيەتانىمىن تاياۋ زامانعا دەيىن ءبىرشاما تولىق ساقتاعان ۇلتتاردىڭ ءبىرى قازاقتار بولىپ تابىلادى» ء(نابيجان مۇحامەتحانۇلى. ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ ەتنوتەرريتوريالىق ۇعىمى جانە قازاقستان اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋى. ءىىى حالىقارالىق تۇركولوگيا كونگرەسى. 486 بەت) دەپ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن حۇن داۋىرىنە (ب.ە.ب V-IV عاسىرلار) اپارىپ تىرەيدى.

ب.ە.ب ءى مىڭجىلدىقتا تۇران ويپاتىندا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى ساق تايپالارىنىڭ پارسى نەمەسە تۇركى تەكتەس ەكەندىگىنە تاريحتا تالاس-تارتىستىڭ بار ەكەندىگى بەلگىلى. ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ساقتاردى كوشپەلى يران تەكتەس حالىق دەپ بىلەدى. دەگەنمەن، تاريحشى، پروفەسسور سايران ءابۋشارىپ: «ساق-سكيفتەردىڭ تۇرىك تەكتەس دەۋگە كەلەتىن سيپاتتامالارىن سترابوننىڭ ەڭبەگىنەن، ا.ماكەدونسكيدىڭ تۇركىستانعا جاساعان ساپارىنا بايلانىستى ايتىلىپ، جيناقتالعان ءاپسانالاردان، ءتاباريدىڭ جازبالارىنان تابۋعا بولادى» (س.ءابۋشارىپ. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇپ-تامىرى تاريحتىڭ تىم تەرەڭ قويناۋىنان ىزدەۋ ءلازىم. «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ حرونولوگياسى، قۇرىلىمى جانە زاڭدىلىعى تۋرالى ماسەلەلەر» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا. 466 بەت) دەپ تۇجىرىمداپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن ەجەلگى ساق قوعامىمەن ساباقتاستىرادى. سونداي-اق، قىتاي زەرتتەۋشىسى م.ءفانرىننىڭ: «تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە كەيبىر عالىمدار بىلاي دەپ قارايدى: ساقتار جانە ۇيسىندەر ءبىر ۇلىستىڭ ەكى باسقا اتالۋى» (ەجەلگى ءۇيسىن ەلى. شىڭجان حالىق باسپاسى. ءۇرىمشى 2005. 97 بەت) دەگەن كوزقاراسى دا پروفەسسور س.ءابۋشارىپتىڭ جوعارىداعى پىكىرىن قۋاتتاي تۇسەدى. ياعني، بۇل عىلىمي بولجامداردى نەگىزگە الساق، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى ب.ە.ب ءى مىڭجىلدىقتان باستاۋ الادى.

ءماشھۇر عالىم جاعدا بابالىق كاسىبي تاريحشى بولماسا دا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن ساقتارمەن شەكتەپ قويۋعا بولمايتىنىن ءجيى ايتاتىن. ونىڭ پىكىرىنشە قازاقتىڭ ساقتاردان دا بۇرىنعى ارعى باباسى «مىقتىڭ ەلى» (عىلىمي ادەبيەتتەردە «مۋك» دەپ اتالادى) بولىپ تابىلادى. ال، «مىقتىڭ ەلىنىڭ» تاريحى ب.ە.ب ون مىڭجىلدىقتى بويلايدى. جاعدا بابالىق بۇل پىكىرىن قۇر جايداق تىلگە تيەك ەتىپ قويماي، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن وبا تاسپەن ۇيىلگەن ناقتى «مىقتىڭ ءۇيىنىڭ» ورىندارىن كورسەتىپ بەرگەن ەدى. سونداي-اق، م.ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ «ارقادا مىق دەگەن حالىق بولعان» دەگەنى دەرەگى دە جاعدا بابالىقتىڭ ويىن تىرىلتە تۇسەدى (قاراڭىز: ەسبول ءومىرجانوۆ. «مىقتىڭ ءۇيىن ىزدەۋ». التى الاشتىڭ ابىزى. الماتى 2010 جىل. 249-259 بەتتەر).

ارينە، «مىقتىڭ ءۇيى» بولجامى ءالى دە ارحەولوگيالىق-انتروپولوگيالىق ءھام كەشەندى تاريحي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. دەسەك تە، عىلىمدا ناقتى زاتتاي ايعاقتار گيپوتەزالىق قورىتىندى جاساۋعا نەگىز بولا الاتىندىقتان، جاعدا اتامىزدىڭ بۇل تاريحي وي-تۇجىرىمى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەپ بىلەمىز. دەمەك، بابالار تاريحىن حۇندار مەن ساقتاردان دا بۇرىن ءومىر سۇرگەن «مىقتىڭ ەلىنە» (ب.ە.ب III-X مىڭجىلدىقتار) اپاراتىن بولساق، وندا الاش مەملەكەتتىلىگىنە ءحىى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بولعان دەپ تۇيىندەۋگە تولىق نەگىز بار.

ال، ابىلعازىنىڭ «شەجىرە-ي تۇرىك» اتتى شىعارماسىنداعى: «يافەس اتاسىنىڭ (نۇح) امىرىمەن جۋدى تاۋىنان كەتىپ، ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىنا قونىس تەپتى. ەكى ءجۇز ەلۋ جىل وندا تۇرىپ، وپات تاپتى. يافەستىڭ سەگىز ۇلى بار ەدى، ۇرپاقتارى كوپ بولدى. ولار مىنالار: تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا: «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، - دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى دەگەن لاقاپ قويدى» دەگەن كونە دەرەكتەردى نەگىزگە الساق، مەملەكەتتىلىك تاريحىمىزدىڭ التىن شەجىرەسى نۇح پايعامباردىڭ نەمەرەسى تۇرىكتىڭ ەل بيلەگەن شاعىنان باستاۋ الادى (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. «انا ءتىلى. الماتى 1992 جىل. 12 بەت). ياعني، كونە تاريحتاعى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ اتاۋلارى باسقا بولعانىمەن، ەتنوگەنەزدىك تەگىمىزگە نەگىزدەلگەن كوشپەلى مادەنيەت تۇرپاتىنداعى مەملەكەتتىلىك تاريحىمىز ءاۋ-باستاعى ادامزات تاريحىمەن استاسىپ، قويىنداسىپ جاتقانىن بولجاۋعا بولادى.

ەلىمىزدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋى

مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى عىلىمىنىڭ تەورەتيكتەرى كوشپەلى ەلدەردىڭ تۇراقتى اسكەر ۇستاماۋىنا بايلانىستى، سونداي-اق، اسكەري الەۋەتى بار كەز-كەلگەن كۇش يەسى بيلىككە قول جەتكىزە الاتىندىقتان، مۇنداي جوعارى ساياسي ۇيىمعا مەملەكەتتىلىككە ءوتۋ كەزەڭىندەگى «اسكەري-دەموكراتيالىق قاۋىمداستىقتار» دەپ انىقتاما جاساعان. بىراق، بۇل ەۋروتسەنتريزمنەن تۋىنداعان كوزقاراس. باتىس عالىمدارى نە دەسە دە، ءبىز ساق، حۇن، تۇرىك بىرلەستىكتەرىن «مەملەكەت» دەپ تانيمىز. زادىندا، تۇركىلىك دۇنيەتانىم بويىنشا ەل بيلەۋ ءۇشىن اسكەري الەۋەتىڭنەن بۇرىن «التىن ۇرىقتىڭ» سارقىتى بولۋىڭ شارت. باعزى تۇرىكتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا بويىنا قۇدايدىڭ قۇتى دارىعان حاريزماتيكالىق تۇلعا عانا مەملەكەت قۇرا الادى. ياعني، تۇركى تاريحىنداعى «مەملەكەتتىلىك» كاتەگورياسىن انىقتاۋ ءۇشىن ماسەلەگە ەۋروتسەنتريزمنىڭ كوزىلدىرىگىمەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ءتول شارتتارىمىزبەن قاراۋعا ءتيىستىمىز. وسى سەبەپتەن دە مەملەكەتتىلىكتى تەك وتىرىقشىلىق مادەنيەتكە نەگىزدەۋ دۇرىس ەمەس. دەمەك، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، حۇن، تۇرىك بىرلەستىكتەرى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى عۇمىر كەشكەن مەملەكەت ساناتىنا جاتادى.

مەملەكەتتىلىك قاشان قالىپتاستى دەگەن ماسەلەدە، قازاق حالقىنىڭ ءومىر سۇرگەن كەڭىستىگى - مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ايشىقتى كورىنىسى بولا الادى. سەبەبى، مەملەكەتتىلىكتىڭ مىندەتتى بەس بەلگىسىنىڭ ءبىرى - ونىڭ تەرريتورياسى ەكەنى كوپشىلىككە ءمالىم (س.وزبەكۇلى. ءو.قوپاباەۆ. مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى. «جەتى جارعى. الماتى 2006. 15-16 بەتتەر). ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن مىق، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، حۇن، تۇرىك قاعاناتتارى تولىقتاي قازاق جەرىندە ورنىقپاعانىمەن، ءبىر بولشەگى قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىن قامتىعان. ماسەلەن، ءا.عالي مەن ج.قاسىمباەۆانىڭ رەداكتسيالاۋىمەن شىققان «قازاقستان تاريحى» ەڭبەگىندە: «جەتىسۋ مەن تيان-شان، تارباعاتاي مەن التاي تاۋلارىندا تيگراحاۋدا ساقتارى ءومىر ءسۇردى. «تيگراحاۋدا» - شوشاق توبەلى ساقتار دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال، ارال تەڭىزىنىڭ تونىرەگىن ماسساگەتتەر مەن داي (گرەك تىلىندە) تايپالارى مەكەندەدى. ورتالىق قازاقستان اۋماعىن يسسەدوندار مەن ارگيپيلەر جايلادى. ارال تەڭىزى مەن باتىس قازاقستان ايماعىندا سارماتتار عۇمىر كەشتى» (يستوريا كازاحستانا. «ينستيتۋت رازۆيتيا كازاحستانا. 2003. 35 cتر) دەپ كورسەتىلگەن. ال، ب.ە.ب ءىى عاسىردان باستاپ ۇيسىندەر تاۋەلسىز بىرلەستىك رەتىندە جەتىسۋ جەرىن مەكەندەي باستاعان. سونداي-اق، ب.ە.ب ءىىى عاسىردا سىرداريا القابىندا (شۋ، تالاس وزىنەنىن ارال تەڭىزىنە دەيىنگە ايماقتا) قاڭلى بىرلەستىگى ءومىر ءسۇردى (بيچۋرين ن.يا. سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆششيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. ت. 1-2. م-ل،. 1956).

حۇندار ب.ە.ب ءى مىڭجىلدىقتا تاريح ساحناسىنا شىقتى. مودە تاڭىرقۇتىنىڭ (ب.ە.ب 209 جىلى تاققا وتىرعان) كەزىندە حۇن مەملەكەتى ۇلان-عايىر ايماققا بيلىك جۇرگىزدى. مودەنىڭ داۋىرىندە قىتايدىڭ حان پاتشالىعى حۇندارعا الىم-سالىق تولەپ وتىردى. وسى كەزەڭدە حان پاتشالىعى كوشپەلىلەردەن قورعانۋ ءۇشىن «ۇلى قىتاي قورعانىن» سالۋعا ءماجبۇر بولدى. حۇن مەملەكەتى بۇگىنگى سولتۇستىك قىتاي مەن موڭعوليادا قازىعىن قاققانىمەن، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 93 جىلى سولتۇستىك حۇن بىرلەستىگى تارباعاتاي، سىرداريا جانە ورتالىق قازاقستان اۋماعىندا قامتىدى (يستوريا كازاحستانا. «ينستيتۋت رازۆيتيا كازاحستانا. الماتى 2003. 42-43 cتر).

حۇنداردىڭ تىكەلەي ميراسقورى تۇرىكتەردىڭ قاعانى بۋمىن موڭعول ۇستىرتىندە 552 جىلى مەملەكەت قۇرىپ، ونىڭ ۇلى مۇحان قاعاننىڭ كەزىندە قاعاناتتىڭ اۋقىمى ءسىبىر، مانجۋريا، ورتالىق ازيانى تۇگەلدەي قامتىپ ۇلگەردى. ال، 571 جىلى باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلەۋشىسى ەستەمي قاعان ەدىل وزەنىنەن ءوتىپ، سولتۇستىك كاۆكازدى جاۋلاپ الىپ، بوسپور بۇعازىنا دەيىنگى ايماقتى باعىندىردى (گۋميلەۆ ل.ن درەۆني تيۋركي. م-ل 1967).

ءVىىى عاسىردا تۇرىك قاعاناتى ىدىراپ، ونىڭ ورنىنا جەتىسۋدە - تۇركەش (704-756), سىرداريادا - قارلىق (682-940), ارال بويىندا - وعىز ء(Vىىى-ح عاسىرلار), ەرتىس بويىندا - قيماق ء(ىح-ءحى عاسىرلار), وڭتۇستىك قازاقستاندا - قاراقانيدتەر (940-1125), ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستاندا - قىپشاقتار (ح-ءحىىى عاسىرلار) ءومىر ءسۇردى (يستوريا كازاحستانا. «ينستيتۋت رازۆيتيا كازاحستانا. 2003. 47-72 cتر). ەتنوگەنەزدىك ءھام تەرريتوريالدىق تۇرعىدان العاندا قازىرگى قازاق ەلى بۇل مەملەكەتتەردىڭ دە تىكەلەي ميراسقورى سانالادى

قازاق حاندىعى - شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى دەرجاۆانىڭ مۇراگەرى

بۇگىنگى موڭعوليا جەرىندە ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا شىڭعىسحان قۇرعان الىپ يمپەريا (1206 جىلى) الەم تاريحىنا ۇلى وزگەرىستەر اكەلگەنى امبەگە ايان. ۇلى قاعان كوزى تىرىسىندە توڭىرەگىندەگى ەلدەردى تۇگەل جاۋلاپ الدى. ءحىىى عاسىردا موڭعول ءۇستىرتىن مەكەندەگەن قوڭىرات، نايمان، مەركىت، كەرەي، ارعىن، ۋاق، جالايىر، جەتىسۋداعى ءۇيسىن مەن دۋلات، سىرداريا بويىنداعى قاڭلىلار، ورتالىق جانە باتىس قازاقستانداعى قىپشاقتار ءبارى-ءبارى شىڭعىسحان قۇرعان قاعاناتتىڭ قۇرامىنا ەندى.

ءبىز ۇلى قاعان تەمۋشيندى وسى كۇنگە دەيىن موڭعول ءناسىلدى قيات تايپاسىنان شىققان دەپ كەلدىك. تەك، سوڭعى جىلدارى عانا شىڭعىسحاننىڭ كوك تۇرىكتىڭ ۇرپاعى ەكەندىگى ءجيى-ءجيى ايتىلۋدا. اۋەسقوي تاريحشى تىلەۋبەردى ابەنايۇلى «شىڭانا كوش تاريحى! شىڭعىسحان كىم؟» اتتى ەڭبەگىندە ۇلى قاعاننىڭ تەگىن جالايىر تايپاسىنان تاراتادى (تىلەۋبەردى ابەنايلى «شىڭانا كوش تاريحى! شىعىسحانت كىم؟» «قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى. نۇرلى الەم باسپاسى. 2010).

ارينە، شىڭعىسحاننىڭ شىققان تەگىن انىقتاۋ ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ونىڭ قۇرعان قاعاناتى قاي ەلگە تيەسىلى دەگەن ماسەلە بولىپ وتىر. ۇلى قاعاننىڭ قاعاناتتى قۇرىسقان ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ وكىلدەرى (بوراشى - ارعىن، ۋاڭ حان - كەرەي، مۇقىلاي - جالايىر، داي شەشەن مەن ونىڭ قىزى بورتە - قوڭىرات). سونداي-اق، كوپتەگەن قازاق تايپالارى وسى قاعاناتتىڭ قۇرامىنا كىرگەن بولاتىن. وسى سەبەپتەن دە موڭعول يمپەرياسىنىڭ تىكەلەي قازاق مەملەكەتتىلىگىنە قاتىسى بار دەپ بىلەمىز. ماسەلەن، شىڭعىسحاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلىسى (وڭتۇستىك شىعىس قازاقستان - شاعاتاي ۇلىسىنا، شىعىس سولتۇستىك قازاقستان - ۇگەدەي ۇلىسىنا، ورتالىق جانە باتىس قازاقستان - جوشى ۇلىسىنا) قازاق جەرىندە قۇرىلدى. ال، شىڭعىسحان مەملەكەتتى قۇرۋ ۇردىسىندە كونە تۇركىلىك باسقارۋ داستۇرىنە ارقا سۇيەدى. بۇل جونىندە پروفەسسور ابدۋلكادير يۋبالى ءوز زەرتتەۋلەرىندە جان-جاقتى دالەلدەر كەلتىرىپ وتەدى (ابدۋلكادير يۋبالى. «شىڭعىسحان جانە ونىڭ ۇلدارى». تۇركىستان 2000).

شىڭعىسحاننىڭ تۇڭعىشى جوشىنىڭ ۇلى باتۋ حان التايدان دۋنايعا (وڭتۇستىك ءسىبىر، سولتۇستىك كاۆكاز، رۋس كنيازدىقتارى، مولدوۆا، قىرىم، دەشتى-قىپشاق، حورەزم) دەيىنگى ارالىقتى باعىندىرىپ، 1242 جىلى ەدىل بويىنداعى ساراي باتۋدى استانا قىلا وتىرىپ، التىن وردا يمپەرياسىن قۇردى. شاعاتاي ۇلىسىنا جاتاتىن بارلاس رۋىنىڭ وكىلى اقساق تەمىر 1395-1396 جىلى توقتامىستى شاۋىپ، ساراي بەركەنى كۇيرەتكەنگە (ەگوروۆ ۆ.ل يستوريچەسكايا گەوگرافيا زولوتوي وردى. م-ل. 229 ستر) دەيىن التىن وردا مەملەكەتى الەمنىڭ ەڭ الىپ يمپەرياسى سانالدى. XV عاسىردىڭ باسىندا ماڭعىت ءبيى ەدىگەنىڭ تۇسىندا التىن وردا ءبىرشاما قايتا كۇشەيگەنىمەن، 1419 جىلى ەدىگەنىڭ قايتىس بولۋىمەن، باتۋ ۇلىسى مۇلدە قۇلدىرادى. التىن وردانىڭ ورنىندا ماسكەۋ كنيازدىعى، قىرىم، قازان، نوعاي، استراحان، وزبەك ۇلىسى سەكىلدى كىشى حاندىقتار پايدا بولدى.

اق وردا مەن كوك وردا (كوشپەلى وزبەكتەر) التىن وردانى ۇيىستىرۋشى  ۇلىستار بولعاندىقتان، بۇل ۇلىستاردى قاعاناتتان ءبولىنىپ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى دەگەننەن كورى، يمپەريالىق قۋاتىنان ايىرىلىپ قالدى دەپ قورىتىندى جاساعان الدەقايدا دۇرىس سەكىلدى. ويتكەنى، التىن وردا يمپەرياسىن جوشىنىڭ ەكى ۇلى باتۋ مەن وردا ەجەن ۇرپاقتارى قۇرعان بولاتىن. جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ءوزارا الاۋىزدىعىنان يمپەريا السىرەگەننەن سوڭ، بۇرىن التىن ورداعا تاۋەلدى بولىپ كەلگەن ورىس كنيازدىقتارى جانە ت.ب. يەلىكتەر دەربەستىككە قول جەتكىزدى. وسىدان سوڭ يمپەريا قۇرۋشى وردا ەجەن مەن شيبان ۇرپاقتارى ءوز ۇلىستارىنىڭ اتىنان ساياسي قوزعالىستار جاساي باستادى. ناتيجەسىندە دەشتى-قىپشاقتا 1428 جىلى ءابىلحايىر حان كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالىپ، قىرىق جىل بويى بيلىك قۇردى (قاراڭىز: احمەدوۆ ب.ا.، گوسۋدارستۆو كوچەۆىح ۋزبەكوۆ، م.، 1965). الايدا، 1456 جىلى اق وردا ۇلىسىنىڭ سۇلتاندارى كەرەي مەن جانىبەك كوشپەلى وزبەكتەردەن ءبولىنىپ، شۋ، قاراتال وزەندەرىنىڭ بويىنا كوشىپ بارىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلدى. 1469 جىلى شايبانيدتەردى ماۋرەنناحرعا قاراي ىعىستىرعان بۇل مەملەكەت - قازاق حاندىعى (پيششۋلينا ك.ا يۋگو-ۆوستوچنىي كازاحستان ۆ سەرەدينە XIV- ناچالە XVI ۆۆ،. 247-259 ستر) دەگەن اتپەن تاريح ساحناسىنا شىقتى.

جاڭا حاندىقتىڭ بيلەۋشىلەرى كەرەي مەن جانىبەك ۇلى قاعاننىڭ كىندىگىنەن تارايتىندىقتان، سونداي-اق، جاڭا ۇلىستىڭ قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار شىڭعىسحان قۇرعان قاعاناتتىڭ بەلدى مۇشەلەرى بولعاندىقتان، قازاق حاندىعىن شىڭعىسحان قۇرعان دەرجاۆانىڭ جانە التىن وردا يمپەرياسىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى دەپ بىلەمىز. ياعني، الاش جۇرتى -  حۇن، تۇرىك، التىن وردا سەكىلدى الىپ قاعاناتتاردى ۇيىستىرۋشى، مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسى باي، مەملەكەتتىلىگى تىم ارىدە جاتقان تەكتى حالىق دەگەن ءسوز.

قازاق حاندىعى قانداي اۋماقتى قامتىدى؟

بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تەرريتورياسى قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعىنان تۇراتىندىقتان، ءبىز ءۇشىن حاندىق كەزەڭدەگى شەكارانى انىقتاۋ اسا ماڭىزدى. الايدا، حاندىق داۋىردەگى شەكارا بەلدەۋلەرى تۋرالى قولىمىزدا ناقتى كارتا سىزباسى بولماعاندىقتان، شەكارا سىزىعىن تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە عانا بولجاۋا بولادى. اسىرەسە، قىتاي، رەسەي، وزبەكستانمەن اراداعى شەكارا سىزىعىن انىقتاۋدا تاريحي دەرەكتەر باستى ولشەم بولا الادى.

قازاق حاندىعى جەتىسۋداعى شۋ، قاراتال، قوزىباسى ايماعىندا قۇرىلعانىمەن، بۇرىندىق حاننىڭ (1480-1511) كەزىندە ىرگە كەڭەيتىپ، سىر بويىنداعى بىرنەشە قالانى شايبانيتتەردەن تارتىپ الدى. ال، قاسىم حاننىڭ (1511-1523) تۇسىندا قازاق حاندىعى بۇكىل قازىرگى قازاقستان اۋماعىن تولىق قامتىدى. ءتىپتى، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ميلليون اسكەرى بار قاسىم حان داۋىرىندە ۇباي-سۇبايراعا (شاڭعى تارا - تيۋمەن) دەيىنگى اۋماق  قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن (مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. تۇران باسپاسى. 2003. 111, 313 بەتتەر).

قاسىم حان ولگەننەن كەيىن ورناعان بۇلعاق كەزەڭىندە (1523-1538 جىلدارى) قازاق حاندىعى قۇلدىراۋدى باستان كەشىرگەنىمەن، حاقنازار حاننىڭ (1538-1580 جىلدارى) تۇسىندا قايتادان ەس جيىپ، باتىس قازاقستان اۋماعىمەن قاتار (جايىققا دەيىنگى جەر) كورشى ەلدەردىڭ اۋماعىنا اۋىز سالدى. مىسالى، زەرتتەۋشى ل. رىچكوۆتىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا حاقنازار حان «نوعايلار مەن باشقۇرتستانعا يە بولىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار قازان، ءسىبىر جانە استراحان پاتشالىقتارىن، بۇحاريانى، حيۋانى، تاشكەنتتى جانە باسقا دا كوپتەگەن قالالاردى ءوز قول استىنا باعىندىرىپ، ولاردان الىم جيناعان» (قازاقستان  تاريحى. اتامۇرا. ءىى توم. الماتى 1998. 398 بەت).

قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى كۇنگەي بەتكەيگە قاراي تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا كەڭەيە ءتۇستى. تاۋەكەل حان 1586-1598 جىلدار ارالىعىندا بۇحارا حاندىعىمەن ۇزاق ۋاقىت كۇرەس جۇرگىزدى. ماۋرەنناحرعا 1598 جىلعى جاساعان سوڭعى جورىعىندا تاشكەنت، فەرعانا، سامارحاندتى باسىپ الدى. بۇحاراداعى سوڭعى سوعىستا كەرى شەگىنىپ، اراداعى كەلىسسوزدەردەن سوڭ تاشكەنت پەن فەرعانا ايماعىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوستى. تاۋەكەلدىڭ ءىزباسارى ەسىم حاننىڭ (1598-1630 جىلدارى) كەزىندە دە تاشكەنت وڭىرىمەن بىرگە الاتاۋدى جايلاعان قىرعىزدار قازاق حاندىعىنا باعىندى (قازاقستان تاريحى. اتامۇرا. ءىى توم. الماتى 1998. 422, 428 بەت).

ەسىم حاننان كەيىن ەل باسقارعان سالقام جاڭگىر حان (1640-1652 جىلدارى) مەن ونىڭ ۇلى ءاز-تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا (1680-1718 جىلدارى) حاندىقتىڭ تەرريتورياسىن كەڭەيتۋدەن كورى سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋ مەملەكەتتىڭ باستى فۋنكتسياسى سانالدى. بۇل كەزەڭدە شىعىستان ويرات تايپالارى قازاق حاندىعىنا ءجيى-ءجيى قاۋىپ ءتوندىردى. باتۋر قونتايجىنىڭ 1643 جىلعى 50 مىڭدىق شەرىگىن سالقام جاڭگىر حان ءوزىنىڭ 600 جاۋىنگەرىمەن اسقان ايلاكەرلىك تانىتىپ، وربۇلاقتا تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى. تاۋكە حان دا تسەۆان-راپتاننىڭ بىرنەشە دۇركىن جاساعان جورىقتارىنىڭ بەتىن قايتاردى. 1694 جىلى تۇركىستاندا رەسەي ەلشىلەرى فەودور سكيبين مەن ماتۆەي ءتروشيحيندى قابىلداعاندا ءاز-تاۋكەنىڭ: «تۇرىك سۇلتانىنىڭ نەمەسە قىزىلباس (پارسى) شاحىنىڭ مەنەن، تاۋكە حاننان نەسى ارتىق؟ ولار دا مەن سياقتى عوي» دەگەن سوزىنەن، سول داۋىردەگى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى بەرىك، شەكاراسى ءبۇتىن، ايبارلى مەملەكەت بولعانىن اڭعارامىز (س.وزبەكۇلى. پراۆا كوچەۆوي تسيۆيليزاتسي كازاحوۆ. مەكتەپ. الماتى 2002. 105 ستر).

«اقتابان شۇبىرىندى» (1723) قىرعىنىنان كەيىن ۇلى ءجۇز (قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شىعىسى وڭىرلەرى) ۋاقىتشا (1752-1756) جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا ەندى. 1642 جىلى شىعىستاعى تورعاۋىتتار ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىنە كوكتەي ءوتىپ، ەدىل بويىنا تابان تىرەگەن بولاتىن. سونىمەن بىرگە، رەسەيگە باعىنىشتى باشقۇرتتار ور، ەلەك، جايىق جاعاسىنا قول سالدى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلحايىردىڭ 1731 جىلى رەسەيگە بودان بولۋىمەن تورعاۋىتتار مەن باشقۇرتتاردىڭ شابۋىلى سايابىرسىدى. ايتكەنىمەن، ەسەسىنە رەسەي پاتشالىعى 1742-1748 جىلدارى قازاق جەرىنە العاشقى ور، ەلەك بەكىنىستەرىن تۇرعىزدى.

جوڭعارعا كىرىپتار بولعان وڭتۇستىكتەگى قالالار مەن جەتىسۋ ءوڭىرى 1750-1755 جىلدارى ابىلاي حاننىڭ باسشىلىعىمەن جاۋ قولىنان ازات ەتىلدى. 1757 جىلى تسين پاتشالىعى جوڭعاريانى جاۋلاپ العاننان كەيىن قازاق حاندىعى اسپان استى ەلىمەن شەكارا ءتۇيىستىردى. تسين پاتشالىعى بۇرىن جوڭعارعا قاراعان جەرلەرگە يەمدەنگىسى كەلگەنىمەن، ابىلاي حان بۇعان كونگىسى كەلمەي، جوڭعار جاۋلاپ العان ەجەلگى قازاق قونىستارىن قايتارىپ الۋعا كۇش سالدى. بىرنەشە قايتارا ەلشىلىك الماسۋدىڭ ناتيجەسىندە، تسين پاتشالىعى ابىلاي حانعا ەجەلگى قازاق قونىستارىن (ىلە، تارباعاتاي، التاي) قايتارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 793 توم، 20 بەت).

مەملەكەتتىلىكتىڭ تاعى ءبىر مىندەتتى نىشانى - مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىڭ جۇيەسى ەكەندىگى بەلگىلى. ساق، حۇن، تۇرىك قوعامىنىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى شىڭعىسحان داۋىرىندە «جاساق» زاڭى بولىپ جەتىلدى. التىن يمپەرياسى تۇسىندا وزبەك حان مەن جانىبەك حان شاريعات زاڭدارىنا كوبىرەك باسىمدىق بەرسە، ەدىگە بي زامانىندا «جاسا» زاڭى قولدانىستا بولدى. ال، قازاق حاندىعى داۋىرىندە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» جانە ءاز-تاۋكەنىڭ كەزىندە «جەتى جارعى» زاڭناماسى قابىلداندى. ياعني، كوشپەلى قوعامىنىڭ العىشارتتارىنا ساي قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءوز قۇقىقتىق جۇيەسى بولدى (قاراڭىز: س.وزبەكۇلى. پراۆا كوچەۆوي تسيۆيليزاتسي كازاحوۆ. مەكتەپ. الماتى 2002).

رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق جەرىنە اياق باسۋىنا كەلەتىن بولساق، كىشى ءجۇز 1731 جىلعى بودان بولعانان كەيىن ور مەن ەلەك بەكىنىسى، ورتا ءجۇز اۋماعىندا سەمپالاتينسك (1718), ۋست-كامەنوگورسك (1719), قىزىلجار (1745) بەكىنىستەرى تۇرعىزىلدى. ابىلاي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن ورتا ءجۇزدى ءبىرجولاتا باعىندىرۋ ءۇشىن 1822 جىلى سپەرانسكيدىڭ «باتىس ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ۋستاۆى» قابىلداندى. ال، كىشى ءجۇزدى وتارلاۋ ءۇشىن 1824 جىلى يلگەستروم رەفورماسى جۇزەگە اسىرىلدى. وسىلايشا حاندىق بيلىك جويىلىپ، وكرۋكتەردى باسقاراتىن اعا سۇلتاندىق ۇكىمەت قۇرىلدى (ە.بەكماحانوۆ. «كازاحستان ۆ 20-ە ي 40-ە گودى XIX ۆەكا» الماتى 1991. 115-120 سس).

رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر جەر-جەردە بۇرق ەتە قالعانىمەن، اسكەري قارۋى وزىق رەسەي XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق جەرىن تولىقتاي باعىندىردى. 1867 جانە 1897 جىلعى اكىمشىلىك رەفورمالار، سونداي-اق، 1911 جىلعى ءستوليپيننىڭ رەفورماسىنان كەيىن ىشكى رەسەيدەن قارا شەكپەندىلەر كوشىرىلىپ اكەلىپ، قازاق جەرىنە قونىستاندىرىلا باستادى. قازاقستاننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا ورىس پەرەسەلەندەرىنىڭ سانى شامادان تىس ارتا ءتۇستى.  بۇل جاعداي 1917 جىلى رەسەي پاتشالىعى قۇلاپ، قازاق اۆتونومياسى قۇرىلار شاقتا بىرقاتار شەكارالىق ماسەلەلەردى تۋىنداتتى.

الاش قايراتكەرلەرى جەر تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى

رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋ جونىندەگى 1920 جىلى 9-10 تامىزداعى كوميسسيا وتىرىسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ سىندى الاش قايراتكەرلەرى رەسەي پاتشالىعى جاۋلاپ العانعا دەيىنگى قازاقستان تەرريتورياسىن قايتارىپ الۋعا كۇش سالىپ باقتى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ شەكارا جونىندەگى وتە ساۋاتتى جاساعان بايانداماسى ورىس ششوۆينيستەرىن كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر ەتتى  (تۇرسىن جۇرتباي. كوتەرىلىپ باسىلعان جانارتاۋ. تۇركىستان 2011).

ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ حالىقارالى ساياساتتا اۆتونوميالىق ستاتۋستى ۇلتتاردىڭ تەرريتوريالىق نەگىزىندە بەلگىلەيتىن «ۆيلسون قاعيدالارى» تەورياسى كەڭ قولدانىسقا يە بولدى. كسرو قۇرامىنداعى ۇلتتارعا اۆتونوميالىق مارتەبە بەرۋدە دە وسى قاعيدا نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءاۋ-باستان  اتتانداپ، اۆتونوميا اۋماعىن انىقتاۋدا جانقيارلىق تانىتۋى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ تۇتاستاي ساقتالۋىنا ەكپىندى ىقپال ەتتى. ءسويتىپ، بۇگىنگى التايدان اتىراۋعا، سىرداريادان سىبىرگە دەيىنگى ۇلان-عايىر ايماق مەملەكەتتىك شەكارا بەلدەۋىمەن شەگەندەلىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماعى رەتىندە رەسمي مويىندالدى.

ايتسە دە، كەڭەستىك قىزىل  يمپەريانىڭ قۇرساۋىندا كۇن كەشكەن قارالى جىلدارى قازاقستان تەرريتورياسى ءار تۇسىنان ءبىر كەرتىلدى. ادەپكىدە، رەسەي فەدەراتسياسى استراحان گۋبەرنياسىنا قاراستى ۆولادار، قارابالين، تاۋلى التايداعى قوساعاش اۋداندارىن، سونداي-اق، ورىنبوردى (1924 جىلى) ءبولىپ السا، ىلە-شالا وزبەك قايراتكەرلەرى ايلا-شارعى جاساپ 1930 جىلى تاشكەنت ۋالاياتىن قوسىپ الدى. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قازعان» وزبەك اكالارىمىز 1936 جىلى قازاقستان قۇرامىنداعى قاراقالپاقستان اۆتونومياسىن وزدەرىنە قاراتتى. حرۋشەۆتىڭ ونەركاسىپتى باسقارۋ ساياساتى (1955-1963 جىلدارى) دا قازاقتىڭ ماڭدايىنا شوڭگە بولىپ قادالدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك اۋداندارى ماقتا شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىمەن تاشكەنتتىڭ قۇزىرىنا بەرىلدى (دىنمۇحاممەد قوناەۆ. ءوتتى داۋرەن وسىلاي.  الماتى 1992. 237-239 بەتتەر).

ءتۇيىن

اكيموۆتىڭ: «بۇل يەن دالاعا ورىستار كەلگەنگە دەيىن مۇندا وتىرىقشى حالىق بولعان جوق. ەشقاشان بولعان ەمەس! قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە شاعىن اۋىلدار بولۋى مۇمكىن. بىراق، قالا بولعان جوق» دەگەن داۋرىقپاسىنا ارحەولوگتار مەن كۋلتۋرولوگتار جاۋاپ بەرە جاتار. ال، ءبىز «مۇندا ءتۇرلى كوشپەلى حالىقتار كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ولاردىڭ شەكاراسى بولعان جوق. مەملەكەتى دە جوق بولدى» دەگەن ساندىراق پىكىرىنە ءتيىستى جاۋابىمىزدى بەرىپ وتىرمىز. ەگەر، «شەكارا بولعان جوق» دەگەن جالاڭ تۇجىرىمعا پرەزيدەنتتىڭ «شەكارانى مەن بەلگىلەدىم» دەگەن ءسوزى تۇزدىق بولعان بولسا، وندا ەلباسىنىڭ ساليحالى ساياساتىندا كىنارات بار دەگەن ءسوز. ءبىز ءۇشىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءاربىر ءسوزى قاسقالداقتىڭ قانىنداي قىمبات. بىراق، وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بىرتۇتاستىعى ودان دا قىمبات ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

«اباي-اقپارات»