ءسويتىپ، زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ەكپىندى ساياسي ءومىرى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ىقپالىمەن باستالادى. سونىمەن قاتار يمپەريانىڭ بۇراتانا بودان ەلدەرگە جۇرگىزىپ وتىرعان زىميان ساياساتىن تۇسىندىرگەن ۇستازدارىنىڭ دا رۋحاني جان ايقايى ونىڭ ۇلتتىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز قالايدى. 1912 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا قوعامىنىڭ توراعاسى، اتاقتى پروفەسسور كاتانوۆ ءوزىنىڭ 50 جاسقا تولعان قوناقاسىنان كەيىن زاكيدى وڭاشا الىپ قالىپ زار مۇڭىن شاعادى. ول شاكىرتىنە:

«مونعولدار مەن شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ ىشىنەن شىعىستانۋ جولىنا ءۇش-اق ادام تۇستىك - دورجي بانزاروۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ جانە مەن. ءبارىمىز دە ءوز ءومىرىمىزدى ورىس ادەبيەتىنە ارنادىق. مەن شاماندىقتان باس تارتىپ، حريستياندىقتى قابىلدادىم، ولاردىڭ عىلىمىنا قىزمەت ەتىپ جاتىرمىن. شوقان مەن دورجى 35 جاسقا جەتپەستەن اراقتان ءولدى، ويتكەنى، ورىس ارىپتەستەرىمىز بىزگە ىشىمدىكتەن باسقا ەشتەڭە دە ۇيرەتكەن جوق. سەن وسى ورتاداعى ءتورتىنشى ادام بولاسىڭ، بىراق اباي بول. مەن تۋىپ، وسكەن ورتانىڭ رۋحى مۇسىلمانداردىڭ رۋحانياتى سياقتى سونداي قۋاتتى ەمەس، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاعدىرى سورلى تاعدىر، ورىستاردىڭ اراسىندا دا ءبىز جات جۇرت بولىپ قالدىق. مەن سەن ارقىلى اسا قۋاتتى مادەنيەتتىڭ وكىلىن كورىپ تۇرمىن»، - دەپ ءۇمىت ارتقان.

ءسويتىپ، زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ەكپىندى ساياسي ءومىرى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ىقپالىمەن باستالادى. سونىمەن قاتار يمپەريانىڭ بۇراتانا بودان ەلدەرگە جۇرگىزىپ وتىرعان زىميان ساياساتىن تۇسىندىرگەن ۇستازدارىنىڭ دا رۋحاني جان ايقايى ونىڭ ۇلتتىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز قالايدى. 1912 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا قوعامىنىڭ توراعاسى، اتاقتى پروفەسسور كاتانوۆ ءوزىنىڭ 50 جاسقا تولعان قوناقاسىنان كەيىن زاكيدى وڭاشا الىپ قالىپ زار مۇڭىن شاعادى. ول شاكىرتىنە:

«مونعولدار مەن شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ ىشىنەن شىعىستانۋ جولىنا ءۇش-اق ادام تۇستىك - دورجي بانزاروۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ جانە مەن. ءبارىمىز دە ءوز ءومىرىمىزدى ورىس ادەبيەتىنە ارنادىق. مەن شاماندىقتان باس تارتىپ، حريستياندىقتى قابىلدادىم، ولاردىڭ عىلىمىنا قىزمەت ەتىپ جاتىرمىن. شوقان مەن دورجى 35 جاسقا جەتپەستەن اراقتان ءولدى، ويتكەنى، ورىس ارىپتەستەرىمىز بىزگە ىشىمدىكتەن باسقا ەشتەڭە دە ۇيرەتكەن جوق. سەن وسى ورتاداعى ءتورتىنشى ادام بولاسىڭ، بىراق اباي بول. مەن تۋىپ، وسكەن ورتانىڭ رۋحى مۇسىلمانداردىڭ رۋحانياتى سياقتى سونداي قۋاتتى ەمەس، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاعدىرى سورلى تاعدىر، ورىستاردىڭ اراسىندا دا ءبىز جات جۇرت بولىپ قالدىق. مەن سەن ارقىلى اسا قۋاتتى مادەنيەتتىڭ وكىلىن كورىپ تۇرمىن»، - دەپ ءۇمىت ارتقان.

مىنە، وقىمىستىلىقتان دامەتكەن سول ازاماتتى تاريح تولقىنى قاقپاقىلاپ اكەلىپ اقىرى ساياسات ساحناسىنا شىعاردى. بۇل سول كەزدەگى رەسەي بوداندىعىنداعى بارلىق وتار ۇلتتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە از ۇلت زيالىلارىنىڭ ورتاق تاعدىرى بولاتىن. ز.ءۆاليدوۆتىڭ تاريحي ەڭبەگى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارادى. جاس عالىممەن تەرەڭ تانىسۋ ماقساتىندا زاكيدى:

«سول كەزدەگى ساماراداعى بانكتىڭ قىزمەتكەرى، شىڭعىسحاننىڭ تۇقىمى ءاليحان بوكەيحان مەن بوكەي ورداسىنىڭ سۇلتانى شاڭگەرەي ۇيلەرىنە قوناققا شاقىردى... ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ شاقىرۋىن قابىل الىپ، جاز ايىندا قازاننان ساماراعا، ودان ۋفاعا باردىم. بوكەيحان مەن سالىمگەرەي قۋانا قارسى الدى. مەن ءاليحاننىڭ ۇيىندە ءۇش كۇن جاتتىم. ول ۇنەمى مەنىڭ جانىمدا بولدى، مەنىڭ كىتابىم تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ، قاي جەرىنە قانداي قوسىمشالار قوسۋ قاجەتتىگى جونىندە ۇسىنىستار ايتتى...».

بۇل كىتاپتىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلۋىنا قولعابىس ەتە الاتىن اداممەن - التىنوردا مىرزالارىنىڭ تۇقىمى، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ بۇرىنعى مۇشەسى كنياز كۋگۋشەۆپەن سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ ۇيىندە تانىستىرادى. 1912 جىلى «تۇركىتەكتەس» تسەنزۋرا پروفەسسورى كاتانوۆ پەن اشمارين زەرتتەۋدىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىنا عىلىمي جەتەكشىلىك ەتىپ، رەسەيگە قاتىستى باتىل پىكىرلەردى قىسقارتپاي جىبەرەدى... سول كەزدە جوعارىدا ايتىلعان قازاق سۇلتاندارىنىڭ تۇقىمى ءاليحان بوكەيحانوۆ حات جازىپ، ساماراعا شۇعىل كەلۋىن وتىنەدى. ودان كەيىنگى تىرشىلىك تىنىسىن ز.ۆاليدوۆ:

«قوناقتارىن داۋلەتكەرەي ستانتسياسىنان فەرعاناعا شىعارىپ سالىپ، سودان ءارى قاراي ساماراعا باردىم. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن تۇردىم. وعان احمەت بايتۇرسىنوۆ قوناققا كەلىپ جاتىر ەكەن. ءبىز ۇزاق اڭگىمەلەستىك، تۇركى تاريحىنا قازاق حاندارىن قالاي كىرىكتىرۋ كەرەكتىگىن ويلاستىردىق. بۇل، ەكىنشى كىتاپتى جازا باستاۋ دەگەن ءسوز ەدى... سول جىلى كۇزدە سامارادا اليحانمەن تاعى دا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەستىم. بۇل مەنىڭ اكەم قاجىعا بارۋعا دايىندالىپ جۇرگەن جىل ەدى. ستامبولمەن بايلانىس جاساۋعا بۇل ساپار تاعى دا ءبىر مۇمكىندىك بەردى»، - دەپ ەسكە الادى.

بۇل - «الاشوردا» كوسەمدەرىمەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ وتە تىعىز دوستىق ءارى عىلىمي قارىم-قاتىناستا بولعانىن كورسەتەدى. وعان زاكي ءۆاليدوۆتىڭ:

«1912-1913 جىلدىڭ قىسىندا مەن ەمتيحانعا دايىندالۋىمدى جالعاستىردىم. الايدا ءوزىمنىڭ تۇركىستاندىق جانە قازاق دوستارىمنىڭ تىلەكتەرىن ەسكەرىپ، ۋاقىتىمنىڭ كوبىن ماۋرەنناھردىڭ، قاشقاردىڭ، قازاق حاندارىنىڭ جانە ءحۇى-ءحىح عاسىرلارداعى نوعاي يەلىكتەرىنە قاتىستى دەرەكتەردى جينادىم، ياعني، «تۇرىك تاريحىنىڭ» ەكىنشى كىتابىمەن جۇمىس ىستەدىم»، - دەگەن ەستەلىگى دالەل.

1913-1914 جىلدارعى تۇركىستانعا جاساعان عىلىمي ەكسپەديتسياسى كەزىندە ز.ۆاليدوۆ تۇرىك حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك، ساياسي تاريحىمەن تەرەڭدەپ اينالىسادى. سونداي-اق سول كەزدەگى ستۋدەنت مۇستافا شوقاەۆپەن، گيمنازيا شاكىرتى ءنازىر تورەقۇلوۆپەن تانىسادى. ولار تۋرالى:

«سول كەزدە تۇركىستاندا تانىسقان ادامدارىمنىڭ اراسىنان ماعان ءنازىر تورەقۇل مەن ءابدىلحاميد سۇلەيمەن (اقىندىق نىسپىسى - شولپان) ەرەكشە جاقىن بولدى. ءنازىردىڭ اكەسى - تورەقۇل فەرعانا گۋبەرناتورىنىڭ ءتارجىماشىسى بولاتىن، ول ءبىراز قۇندى قولجازبالاردى جيناعان ەكەن»، - دەپ جازدى.

تەرگەۋ ىسىندە قاتتى قاداعالانعان مۇستافا شوقاەۆ پەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ بۇل تانىستىعى ەميگراتسيادا جالعاستى. تەرگەۋشىلەردىڭ ز.ۆاليدوۆپەن اراداعى بايلانىستى قازىمىرلاپ سۇراۋىنىڭ ءمانىسى ونىڭ ەستەلىگىندەگى:

«كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقپاس بۇرىن ساياسي كۇشتەردى بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كوممۋنيستىك پارتيادان وزگە، سوتسياليستىك پارتيا قۇرۋ ماسەلەسىمەن اينالىستىق... بۇل تۋرالى قازاق جەتەكشىلەرىنە حابارلاي وتىرىپ، ولارعا: «الاشتىڭ» نەوسوتسياليستىك قوعامدىق-ەكونوميكالىق پلاتفورماسىنىڭ نەگىزىندە قازاق سوتسياليستىك پارتياسىن قۇرۋدى ۇسىندىق. باعدارلامانى ءبىز ازىرلەدىك. ونىڭ ءبىر داناسىن قازاقتارعا بەردىك. كەيىننەن بۇل باعدارلاما (1926) پراگادا جارىق كوردى»، - دەگەن دەرەككە بايلانىستى.

ساياسي پلاتفورمانىڭ شەت ەلدە جاريالانۋى توتەنشە وقيعا رەتىندە باعالاندى. گولوششەكين ءباسپاسوز ارقىلى:

„الاشورداشىلاردىڭ" شەتەلمەن بايلانىسى بار. ۆاليدوۆپەن بىرلەسىپ بولشەۆيكتەرگە قارسى قۇرعان استىرتىن ۇيىم اشكەرەلەنىپ وتىر", - دەپ اشىق ايىپ تاعۋعا مۇمكىندىك بەردى.

قانشا جانىققانىمەن دە «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن جاقىن تانىستىعىن جانە استىرتىن ۇيىم قۇرۋ تۋرالى حات جازىسىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە ۋاعدالاسقانىن اشىق مويىنداتا المادى. ول:

«ۋفاداعى كەڭەستەن كەيىن ۆاليدوۆپەن قانداي دا ءبىر بايلانىس ورناتتى دەگەندى ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارامىن: وعان بولعانباەۆ ارقىلى سالەمدەمە جىبەرگەنىمدى دە، نەمەسە باسقا ءبىر جولمەن ودان -ۆاليدوۆتەن حات العانىمدى دا جوققا شىعارامىن»، - دەپ قىسقاشا عانا تۇسىنىك بەرۋمەن شەكتەلدى.

تەرگەۋشiلەردiڭ قيتۇرقى ارانداتۋلارىن ولاردىڭ ەمەۋرiنiنەن-اق تۇسiنگەن ءا.بوكەيحانوۆ، مىسقىلمەن جاۋاپ بەرiپ، مىسىن قۇرتىپ وتىرىپتى. «بۇل ماسەلەنi اناۋ (مىسالى، ستالين) جاقسى بiلەدi» - دەپ كەڭەستىڭ ءوز كوسەمدەرىنە سiلتەمە جاساپ، كەلەسi سۇراقتى قويدىرماي، الدىن وراپ وتىرعان. تەرگەۋشiلەردiڭ وزدەرi دە تiكسiنiپ، ارانداپ قالۋدان سەزiكتەنiپ، ارنايى دايىندىقپەن كەلگەن. بۇعان الاش رۋحتى ازامات جايىق بەكتۇروۆتىڭ تومەندەگى ەستەلىگى انىق دالەل (مازمۇندالىپ الىندى):

«گپۋ-ءدىڭ ءبىر تەرگەۋشىسى (تومەندە كورسەتىلگەن بالداەۆ بولسا كەرەك - ت.ج.) ءا.بوكەيحاننان جاۋاپ الىپتى. تەرگەۋ ۇستىندە ول اليحانعا اكىرەڭدەيدى، ونى بالاعاتتايدى. بۇرىن باسىنان ءسوز اسىرىپ كورمەگەن، وتىرىك ايتۋدى استە بىلمەيتىن، بۇرا تارتپايتىن بەتتى، ايبىندى، ايباتتى قارت ءا.بوكەيحان جاسى ەڭكەيىپ قالعانىمەن، الگى نادان دا توپاس، پىسىق تەرگەۋشىنى قاتتى جەكىپ، ونىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەدى، ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعادى. مۇنى ءبىلىپ گپۋ-ءدىڭ وزىنشە ءجون-جوسىق بىلەتىن ءبىر باسشى قىزمەتكەرى (بۇل جوعارىدا ءوزى اتاپ وتكەن كاشيرين بولسا كەرەك - ت.ج.) ءا.بوكەيحانمەن ءوزى سويلەسەدى. ول زاكي ۆاليدوۆكە، الدە سۇلتانعاليەۆكە جازعان ءا.بوكەيحاننىڭ ءبىر حاتىنىڭ فوتوكوشىرمەسىن كورسەتىپ: «ءسىز وعان بۇدان باسقا حات جازدىڭىز با؟»، - دەپ سۇراپتى. «جوق، جازبادىم»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى ءا.بوكەيحان.     « - نەعىپ جازبادىڭىز؟ مۇمكىن جازعان شىعارسىز؟ بىزدەن جاسىرىپ وتىرعان بولارسىز؟»، - دەيدى گپۋ وكىلى. «جاسىرىپ وتىرعانىم جوق، جازباعانىم راس. باياعىدا ا.س.پۋشكيندى پاتشا ۇكىمەتى پسكوۆكا جەر اۋدارىپ جىبەرگەندە، اقىن ءوزىنىڭ سۇيىكتى ايەلىنە حات جازباپتى. ونىڭ ەركە جۇبايى ناتاليا نيكولاەۆنا كۇيەۋىنە وكپەلەپ، قاتتى رەنجىپتى. سوندا الەكساندر سەرگەەۆيچ: «سەنى شەكسىز سۇيەتىندىگىم حاق. شەرمەندە كۇيدە ءجۇرىپ، سەنى «ءسۇيدىم، كۇيدىم» دەپ جازعان حاتىم تاباشىل دۇشپاندارىمنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالسا، الدە بىرەۋىنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ قالسا، ولار مەنى مازاق ەتپەي مە؟ ءسويتىپ، ءوزىمدى دە، سەنى دە جۇرتتىڭ مازاعىنا دۋشار ەتپەيمىن بە؟ سوندىقتان دا ارىمىزدى اياققا باستىرمايىن دەپ حات جازبادىم»، - دەگەن ەكەن. مىنە، ءدال سونداي ءبىر حاتىم سىزدەردىڭ قولدارىڭىزعا ءتۇسىپتى، تاعى جازسام تاعى دا سىزدەردىڭ قولدارىڭىزعا تۇسە مە دەپ، حات جازعامىن جوق»، - دەپ ءا.بوكەيحان الىستان وراعىتىپ جاۋاپ بەرىپتى».

مۇنداعى، ء„دال سونداي ءبىر حاتىم سىزدەردىڭ قولدارىڭىزعا ءتۇسىپتى", - دەپ وتىرعانى جوعارىدا تۇسىنىك بەرىلگەن ءا.ەرمەكوۆتىڭ لەنينگرادتاعى م.اۋەزوۆتىڭ ادرەسى ارقىلى ءا.بوكەيحانوۆقا جولداعان حاتى بولۋى مۇمكىن. وعان ايعاق جەتەرلiك. مۇنى تۇرمەدەگi تاركiگە الىنعان قۇجاتتار مەن حاتتار راستايدى. بۇل حاتتى مۇحتار 1928 جىلدىڭ باسىندا، «قيلى زامان» مەن «حان كەنەنi» جازىپ جاتقان كەزiندە العان. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ونىڭ ۇيiندە قوناقتا جاتقانى سول قاڭتار، اقپان ايلارى بولسا كەرەك. سەبەبi: ءالiمحان ەرمەكوۆ لەنينگرادتاعى مۇحتاردىڭ مەكەن-جايىنا ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارناپ حات جولداعان. ول حاتتى 1928 جىلى 21 ناۋرىز كۇنi وگپۋ-دiڭ تەرگەۋشiلەرi قولعا تۇسiرگەن دە، iلە وگپۋ-دiڭ كسسر بويىنشا توتەنشە وكiلi پەتروسيانعا:

«وسى حات ارقىلى ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ مۇحتار اۋەزوۆتiڭ اتىنا جولداعان قۇجاتتارى مەن ونىڭ فوتوكوشiرمەلەرiن جولداپ وتىرمىز»، - دەپ تۇسiنiكتەمە بەرگەن.

وگپۋ-دiڭ بۇل تۇسiنiكتەمەسi تاشكەنت قالاسىنان جولدانىپ وتىر. دەمەك، زەرتتەۋشiلەردiڭ نازارىنا ۇسىنا كەتەتiن جاي، بiز ۇشىعىنا جەتە الماي جۇرگەن نە iز-ءتۇسسiز جوعالىپ كەتكەن قولجازبالار مەن قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇسقاسىن تاشكەنتتەن iزدەۋ كەرەكتiگi. حاتتىڭ سىرتىنا:

«لەنينگراد. دەكابريستەر كوشەسى، 14 ءۇي، 1 پاتەر. مۇحتار اۋەزوۆكە - جولداۋشى ءالiمحان ەرمەكوۆ. 25/II - 28 ج.»، - دەپ جازىلعان دا، iشiندەگi ءسوز - ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان.

ياعني، ءدال وسى كۇندەرi ءاليحاننىڭ مۇحتاردىڭ ۇيiندە جاتقاندىعىن ءالiمحان ەرمەكوۆ بiلگەن. مۇندا جەكە باستىڭ دەربەس iسiمەن قوسا، بiز نازارعا iلiكتiرiپ وتىرعان ساياسي ماسەلەلەر دە قامتىلعان. رۋحاني بوستاندىق جولىنداعى كۇرەستiڭ بiر بەلگiسi بولعاندىقتان دا حاتتى تولىق كەلتiرەمiز. ونىڭ ۇستiنە، بۇل جازبانىڭ - تۇپنۇسقاسىنىڭ قايتا قولعا ءتۇسۋi نەعايبىل نارسە. سونىمەن، ءالiمحان ەرمەكوۆ مۇحتار ارقىلى ءاليحان بوكەيحانوۆقا بىلاي دەپ سالەم جولدايدى، ەسكەرتە كەتەتiن جاي، حاتتى كوشiرۋشiلەر «الەكە!» دەگەندi «ادا» دەپ جازىپتى. بۇل «اعا» دەگەن ءسوز بولۋى دا مۇمكiن. بiز «الەكە!» دەگەنگە توقتالدىق.

«قادiرلi الەكە!

مەنiڭ بۇرىنعى قىزمەتiمنiڭ بiر ۇلكەن ارتىقشىلىعى - دوستارىممەن كەزدەسiپ تۇرۋعا اسا قولايلى ەدi: قازiر مەن ولاردان كوز جازىپ قالدىم، تiپتi حات-حابار الىساتىندارىم دا ازايىپ كەتتi. الەكە، ءاسiرەسە سiزدiڭ الدىڭىزدا ءوزiمدi وتە كiءنالi سانايمىن. سiزدi كوپتەن بەرi ساعىنىپ ءجۇرمiن، بiراقتا سiزبەن جۇزدەسۋگە ەش مۇمكiندiگiم بولمادى، ال حاتتىڭ ءسوزi مەنi قاناعاتتاندىرمايدى، سوندىقتاندا جازۋدان بويىمدى اۋلاق ۇستايمىن.

مەن ليزامەن سويلەسiپ، سiزدi قىزىلورداعا اۋىستىرعان ءجون عوي دەپ ەدiم، ول ءار ءتۇرلi سىلتاۋ ايتىپ، قارسى بولدى جانە ەگەردە قىزمەتكە iلiنبەسە، ەمحاناداعى دارىگەر - ورديناتورلىق جۇمىسقا الىنباسا، وندا الداعى قىستا ماسكەۋگە اۋىساتىن ويى بار ەكەندiگiن ايتتى.

بiزدiڭ وقۋ ورىنىنىڭ جۇمىسى ءجونiندە مەن بiردە سiزگە جازعان ەدiم عوي، iستiڭ الداعى بارىسى ءالi تولىق انىقتالعان جوق. جوعارى وقۋ ورىندارى تۋرالى ماسەلە، ءسوزسiز تاريحي ماسەلە. بۇل مەكەمەلەردi اشۋعا دەگەن قازاقستاننىڭ دايىندىعى پەتردiڭ تۇسىنداعى رەسەيدiڭ دايىندىعىنان كۇشتi. گەرمانيادان ستۋدەنت شاقىرتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتiگi جوق. پەتر بەكiتكەن اكادەميانىڭ جانىنداعى ۋنيۆەرسيتەت تەك 30 جىلدان سوڭ عانا شاكiرت تاربيەلەپ شىعارسا، قازاقستاننىڭ قازiرگi جاعدايىنىڭ ءوزiندە مۇنداي سىلبىرلىققا جول بەرiلمەيدi. سوعان قاراماستان، عىلىمي ورتالىق ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسi نەمعۇرلىم ەرتە قولعا الىنسا، بۇل وتە جاقسى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭiندەگi بارلىق وتپەلi شارالارعا قاراماستان، جاڭا قۇرىلعان ۋنيۆەرسيتەت ءوزiنiڭ بالاڭدىق ءداۋiرiن باسىنان وتكiزۋi زاڭدى. بۇل ماسەلە ءسال دە بولسا iلگەرi جىلجىدى. توقتاباەۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارلىعىنان كەتكەننەن كەيiن قازاقستان ۇكiمەتi ۋنيۆەرسيتەتتi قۇرۋ تۋرالى شەشiم قابىلدادى.

بۇل ماسەلەنi رسفسر-دiڭ، ورتالىق الدىنا اسقان تاباندىلىقپەن قويىپ، تيiستi ۇسىنىس جاساپ وتىرعان اۆكسەنەۆ وداعىنا قازاقستان قاتتى قارىزدار، بۇل ماسەلە قازiر ماسكەۋدiڭ شەشiمiن كۇتiپ وتىر، ورتالىق مەكەمەلەردiڭ بۇل ماسەلەنi شەشۋiنە قاتتى كiرiسiپ جاتىر.

ارينە، قازاقتىڭ تۇڭعىش ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ قۇرىلۋىنا سiزدiڭ دە ۇلەس قوسۋىڭىزدى قامتاماسىز ەتسە، بۇل وتە ورىندى iس بولار ەدi. سiزدiڭ ءوزiڭiز قالاي قارايسىز. سiزدiڭ رۇحساتىڭىزسىز مۇنداي ماسەلەنi كوتەرۋ مۇمكiن ەمەس، تولىق شەشiلدi دەۋگە كەلمەيدi, تiپتi ول ءدال قازiرگi جاعدايدا وتە قيىنشىلىقپەن العا جىلجۋدا، سوندىقتاندا مۇنىڭ ءساتتi شەشiلۋiنە تولىق سەنۋگە بولمايدى.

الەكە، مەن بiزدiڭ ورتالىقتىڭ ۇلكەن جانە كiشi ساياساتىنان بويىمدى اۋلاق ۇستاپ ءجۇرمiن. قازاقستاندا قىزمەت iستەپ جۇرگەنiمدە كۇندەلiكتi ماسەلەلەردiڭ بارلىعىن نازارىمدا ۇستاپ، بiردە انانىڭ، بiردە مىنانىڭ جوباسىن جاساپ، ونى شەشۋگە بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇرۋشi ەدiم. بiزگە قازiر قۇلاققا وتە جاعىمسىز سىبىستار جەتiپ جاتىر.

جەر ماسەلەسiنiڭ ءتوڭiرەگiندەگi اڭگiمەلەردiڭ بارلىعى تۇيىققا تiرەلiپ، بارىپ تۇرعان بەيباستاق بايبالامعا اينالدى. ەگەردە پارتيا مۇشەلەرi مەن جەر ءجونiندەگi ساياساتتى جۇرگiزۋشiلەر وزدەرiنiڭ كوزقاراستارىنا نەگiزگi دايەكتەمە ەتiپ پالەنا مىرزا جۇرگiزگەن رەۆيزيانىڭ «گۋبەرنيالىق ەسەپتەرiنە» جۇگiنسە، سولاي بولماعاندا نەسi قالدى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جاڭادان قۇرىلعان باسقارماسى قانداي دا بiر اسقاق يدەياعا قۇرىلعان ساياساتتى بۇركەنشiك ەتسە دە، ءدال وسى ارادا قازىلعان اپاننىڭ، اشىلعان اراننىڭ، قاتەرلiiسiكتiڭ ورىنى جاتىر. سۇيەگi قۋراپ قالعان پاتشا گۋبەرناتورلارىنىڭ ارۋاعىنان قورعانىش iزدەۋلەرi دە بەيباستاقتىققا جاتپاي ما. شىندىعىنا كوشسەك، جەرگە قونىستاندىرۋشى جاڭا باسقارمانىڭ ازۋلى قاتىراندارىنىڭ (اكۋلانىڭ - ت.ج.) اشىلعان ارانىنا قاراعاندا سوڭعى اتالعاندار (پاتشا گۋبەرناتورلارى - ت.ج.) «ءوزiنە سەنiپ تاپسىرىلعان ولكەنiڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشiن بۇراتانالاردىڭ» قول استىنداعى جەردi الۋ ءۇشiن ەپتەپ، ساقتىقپەن كiرiستi. شىنىمەن، بۇدان وزگە جاسالعان جوبالاردىڭ جولى كەسiلiپ، جورالعىدان قالعانى ما سوندا؟ (پروفەسسور شۆەتسوۆ پەن بوكەيحانوۆتىڭ جەر كەسۋ مولشەرi تۋرالى جوباسىن مەڭزەپ وتىر - ت.ج.). مۇنىڭ استارىن ءتۇسiنۋگە اقىلىم جەتپەيدi. مەكەمەلەردiڭ باسقارۋشى قۇرىلىمىن بايقاتپاي ۋلاندىرىپ وتىرعان «مامانداردىڭ» ەرەكشە سەندiرۋiنiڭ ءوزiنە سەنiمسiزدiكپەن قارايمىن. بۇعان بiزگە ءمالiم «شiركiندەردiڭ» دە قاتىسى بار، ولار دا ىقپال ەتiپ وتىر، بiراقتا بۇل ءجونiندە ولاردىڭ جاۋاپكەرشiلiگi شەكتەۋلi عوي. الەكە، ورتالىق كوميتەتكە حات جازۋدى قاجەت دەپ سانامايسىز با؟ الدە، بiزدiڭ جازعاندارىمىز، ءوزiنiڭ ورتالىقتارىنىڭ الدىنا وسى ماسەلەنi شەشۋگە تالاپ ەتiپ قويىپ جۇرگەن پارتيا مۇشەلەرiنە زيانىن تيگiزە مە؟

جەردi تاعى دا ءبولiسكە سالۋ، جەرگە ورنالاستىرۋداعى تەڭگەرمەلi مولشەردi ساقتاۋ - ءوز جەرiنەن ءوزi قاراقشىلىقپەن قۋىلعان (ەكسپروپيراتسيا) بۇرىنعى ءتاجiريبەنi ەسكە سالادى، باقىتسىز حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشiن جۇرەگiڭ قانسىرايدى. مۇنداي ءتاجiريبەگە دالامىز ەندi كونە المايدى. ويتكەنi كوشپەلiلەردiڭ شارۋاشىلىعى - ابدەن ورنىققان، تابيعي شارۋاشىلىق. شابىندىقتى ءبولiسكە سالعان ەجەلگi ءتاجiريبەگە سۇيەنسەك، بيىلعى قىستىڭ قىسپاعىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟

ءالiمحان.

سوتايعا سالەم.

الەكە، ءوزiڭiزدiڭ دەنساۋلىعىڭىز تۋرالى جازىڭىز. قالايدا ستالينمەن كەزدەسiڭiز، جازدا قىردا دەمالىپ قايتۋعا پۇرسات الىڭىز.

سەرگەي پورفيرەۆيچكە سالەم ايتىڭىز.

ءالiمحان.

25/II - 28 جىل.

كوشiرمەسi دۇرىس: اعابەكوۆ».

بۇل حاتتى مۇحتار وقىدى ما، جوق پا، ونى اشىپ ايتۋ قيىن. الايدا، ونىڭ ۇيiنە جانە تiكەلەي ءوز اتىنا جولداي وتىرىپ، ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ: «مۇحتار! مىنا حاتتى الەكەڭە - ءاليحان بوكەيحانوۆقا تابىس ەت!»، - دەگەن بiر اۋىز ءسوز جازعانى انىق. ەندەشە، مۇنداعى ايتىلعان جايلاردىڭ مازمۇنىمەن مۇحتار تولىق تانىس. جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ اشىلۋىنا، جەر ماسەلەسi مەن مادەنيەت، ادەبيەت سالاسىنداعى ساياساتقا ءدال سول كەزدە نەمقۇرايلى قاراي المايتىن. ويتكەنi ونىڭ دا كوڭiلi ەل جاققا قاراپ الاڭداۋلى بولاتىن. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ تولىق كۋرسى تامامدالىپ قالدى. «قيلى زاماندى» اياقتاپ، «حان كەنەگە» كiرiستi. قولجازبالارىن قىزىلورداعا جiبەرiپ، ونىڭ جاۋابىن اسىعا كۇتiپ ءجۇردi. ءالiمحان ەرمەكوۆتi قاتتى الاڭداتقان جوعارى وقۋ ورىنى ماسەلەسi سول جىلى شەشiلدi. ال، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ستالينگە جولىعۋى نەعايبىل. تۋرا وسى كەزدە ول «الاشوردانىڭ» وزگە ۇكiمەت قايراتكەرلەرiمەن بiرگە تەرگەۋگە الىندى. زاڭ ماگيسترi جاقىپ اقباەۆ مىرزا اشكەرەلەگەن گۋبەرناتور پالەننiڭ «گۋبەرنيالىق ەسەبi» - قازاق دالاسىنداعى «تىڭدى يگەرۋدiڭ» پاتشالىق وتارلاۋ جوباسى ەدi. ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ كۇيiنۋiنiڭ دە سەبەبi سوندا جاتىر. مۇحتار اۋەزوۆ تە رۋحاني ۇستازى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پiكiرiن ۇستاندى. ول ءوزiنiڭ 1932 جىلعى 10 شiلدە كۇنگi «سوتسيالدى قازاقستاندا» جاريالانعان «اشىق حاتىندا»:

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»