قازىبەك يسا. اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ – سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي...
اۋىلدىڭ كەز-كەلگەن قازاعى بىلەتىن وسى اقيقاتقا اقورداداعى ەرتىسباەۆتىڭ ميى جەتپەسە، قالاي پرەزيدەنتكە كەڭەسشى بولىپ ءجۇر؟!.
ۇلى اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعىن تويلاپ، قاراعاندىدان كەلىپ، ۇيگە كىرگەن بەتىم ەدى، تەلەفونىم شىرىلدادى. «الەۋ» دەگەنىمدە ار جاقتان: «قاسىم امانجولمىن» دەگەن داۋىستى ەستىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم. سالدەن سوڭ بارىپ، بەلگىلى تەلەجۋرناليست ءىنىمىزدى تانىپ: «قاسىم امانجولدىڭ 100-جىلدىعىنان كەلگەندە قاسىم امانجولدىڭ حابارلاسقانى قىزىق سايكەستىك بولدى عوي»،- دەپ، كۇلىسىپ الدىق. «ستان تۆ» تەلەارناسىنان كەلىپ وتىرعان تاۋەلسىز جۋرناليست قاسىمنىڭ العاشقى سۇراعى: «ەلدى شۋلاتىپ جاتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇندەۋىنىڭ ءماتىنىن ءسىز جازىپسىز. اسىرەسە، كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابىنىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ تۋرالى تالاپ ەلدىڭ كوپتەن كۇتكەن قادامى ەدى...»-دەگەن ءسوز بولدى...
ەلدى ەكىگە بولگەن، ەلباسى ساياساتىنا قارسى ەرتىسباەۆتارعا ەجىكتەيتىن ەرەجە
اۋىلدىڭ كەز-كەلگەن قازاعى بىلەتىن وسى اقيقاتقا اقورداداعى ەرتىسباەۆتىڭ ميى جەتپەسە، قالاي پرەزيدەنتكە كەڭەسشى بولىپ ءجۇر؟!.
ۇلى اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعىن تويلاپ، قاراعاندىدان كەلىپ، ۇيگە كىرگەن بەتىم ەدى، تەلەفونىم شىرىلدادى. «الەۋ» دەگەنىمدە ار جاقتان: «قاسىم امانجولمىن» دەگەن داۋىستى ەستىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم. سالدەن سوڭ بارىپ، بەلگىلى تەلەجۋرناليست ءىنىمىزدى تانىپ: «قاسىم امانجولدىڭ 100-جىلدىعىنان كەلگەندە قاسىم امانجولدىڭ حابارلاسقانى قىزىق سايكەستىك بولدى عوي»،- دەپ، كۇلىسىپ الدىق. «ستان تۆ» تەلەارناسىنان كەلىپ وتىرعان تاۋەلسىز جۋرناليست قاسىمنىڭ العاشقى سۇراعى: «ەلدى شۋلاتىپ جاتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇندەۋىنىڭ ءماتىنىن ءسىز جازىپسىز. اسىرەسە، كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابىنىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ تۋرالى تالاپ ەلدىڭ كوپتەن كۇتكەن قادامى ەدى...»-دەگەن ءسوز بولدى...
ەلدى ەكىگە بولگەن، ەلباسى ساياساتىنا قارسى ەرتىسباەۆتارعا ەجىكتەيتىن ەرەجە
ءيا، مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسىن قورعاپ، ەلگە بەلگىلى زيالىلار تۇگەلگە جۋىق قول قويعان اشىق حات قوعامدا زور سىلكىنىس تۋعىزدى. بۇل اشىق حات تاۋەلسىز ەلدىڭ 20 جىلدان بەرگى تەمىر ءتوزىمىنىڭ شەگىنە جەتكەندىگىن كورسەتەدى. ءتىل تۋرالى زاڭنان بەرى ەسەپتەسەك، 22 جىل! وسى ۋاقىتقا دەيىن شىداعان ەلگە بىزدىڭ شەت ءتىلدى وتانداستارىمىز كوپ العىس ايتۋى كەرەك. مەن بۇل جەردە شەت ءتىلى دەپ رەسەي مەملەكەتىنىڭ ءتىلىن ايتىپ وتىرمىن. اشىق حاتقا ارقايسىسىنىڭ ارتىندا جۇزدەگەن مۇشەلەرى بار كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار باسشىلارى قول قويعانىن ەسەپتەسەك، قولداۋشىلاردىڭ سانى ون مىڭداعان ادامعا جەتىپ قالاتىنى انىق. قول قويۋ جالعاسۋدا. وعان كوپتەگەن وڭىرلەردەن حابارلاسىپ، اتسالىسۋشىلار قاراسى كۇننەن كۇنگە مولايىپ كەلەدى. ءار اۋدان ورتالىعىنىڭ وزىنەن قول قويۋشىلار سانى 2-3 مىڭعا جەتىپ جاتقانى قۋانتادى. قورىتىندىسى 25 قىركۇيەكتە الماتىدا وتەتىن مەملەكەتتىك ءتىل مەرەكەسىندە ايتىلادى.
ال ەندى ەل نەگە شۋلاپ جاتىر؟ قاراپايىم جۇرت قۋانۋدا. ال مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەسە دە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرعان قازاقتار باستاعان ورىستىلدىلەردىڭ وي-ورەسى تومەندەرى جانتالاسا قارسىلىق جاساۋدا. مەملەكەتتىك تىلگە، ياعني مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسىلىق جاسايتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر الەمدە تەك ءبىزدىڭ قازاقستاندا عانا جازالانبايدى، قايتا قولداۋ كورەدى... نەگىزى ەل كونستيتۋتسيادا اتاپ كورسەتىلگەندەي، 7 باپتىڭ 1 تارماعىندا جازىلعانداي، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەگەن باپ نەگە ورىندالمايدى؟ ونىڭ ورنىن ورىس ءتىلى تۋرالى 2-ءشى تارماق نەگە زاڭسىز باسىپ الادى؟»- دەپ شۋلاۋ كەرەك ەدى، 20 جىلدان بەرى... ەندى عانا، قازاقتا عانا بولاتىن تەمىر توزىمنىڭ ءوزى سىر بەرە باستاعاسىن باس كوتەرۋدە. وندا دا بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ەرتىسباەۆتارى ەسىپ جۇرگەن بيلىككە دە، بولات- جارماحانى، الدامجاروۆى بار الدامشى وپپوزيتسياعا دا، بيبىگۇل-قىدىرالىلەرى قىدىرىپ جۇرەتىن ونەر وكىلدەرىنە دە كەرەك ەمەس ەكەنىن، تەك نامىستى زيالىلار مەن قالىڭ قازاققا، اسىلى وسمان، كلارا حان سەكىلدى اسىلدارعا عانا كەرەك ەكەنىنە كوزى جەتكەسىن... ال 7 باپتاعى 2-ءشى تارماق اشىق حاتتا دا، تالاي ماقالالارىمىزدا دا اتاپ ايتىلعانداي، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءدال انىقتاپ بەرگەندەي، «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل قاتارىندا قولدانىلادى» دەگەن ءسوز - «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل بولىپ تابىلادى» دەگەن ءسوز، ياعني، ستاتۋس ەمەس. ياعني، ورىس ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاتارىندا بولا المايدى. بۇل كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا بەرگەن رەسمي جاۋابى، قوسىمشا قاۋلىسى.. ال بۇل اتازاڭنىڭ 7 بابى، 2-تارماعىنا بەرىلگەن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىقتاما ەرتىسباەۆ سەكىلدىلەرگە ەجىكتەپ تۇسىندىرەتىن ەرەجەگە اينالسا، ول زاماننىڭ عانا ەمەس، قوعامنىڭ عانا ەمەس، ەكى جەردەگى ەكىنىڭ نەشە بولاتىنىن تۇسىنبەي ەشكىكوزدەنگەن ەرتىسباەۆتاردىڭ ساۋاتسىزدىعىنىڭ ايقىن دالەلى. قوعامدى ەكىگە ءبولىپ وتىرعاندار، پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ايتقانداي، كونستيتۋتسيالىق مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتىپ وتىرعاندار ەمەس، قايتا سول ەرتىسباەۆتار. سوندا قانشاما ايتۋلى اكادەميكتەر مەن ايگىلى عالىمدار، قايراتكەر-قالامگەرلەر، ءبىلىمدار زيالىلار اشىق حاتقا قول قويعاندا، ەجىكتەسەڭ دە ەرەجەنى تۇسىنبەيتىن كەڭەسشى ەرتىسباەۆپەن «كەڭەسۋى» كەرەك ەكەن دە... ءدال وسى 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعى ەگەر كونستيتۋتسيادا جازىلماعان بولسا، رەسەي تىلىندە سويلەيتىن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەيتىن مينيسترلەرى مەن اكىمدەرى عانا ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، كەز-كەلگەن قاراپايىم ازاماتتارى دا مەملەكەتتىك ءتىلدى باياعىدا ءبىلىپ الار ەدى. ەلباسى جولداۋلارىندا ايتىلعانداي، قوعام مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اينالاسىنا بىرىگۋ ءۇشىن، ءتىل تۋرالى مەملەكەتتىك باعدارلاما مەن «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى تالاپتارى ورىندالۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعى الىنىپ تاستالۋى ءتيىس. ەرتىسباەۆتىڭ ارانداتۋشىلىق سوزدەرى ەڭ الدىمەن ەلباسىنىڭ وسى ءتىل ساياساتىنا قارسىلىق بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، اتازاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ - سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي...اۋىلدىڭ كەز-كەلگەن قازاعى بىلەتىن وسى اقيقاتقا اقورداداعى ەرتىسباەۆتىڭ ميى جەتپەسە، قالاي پرەزيدەنتكە كەڭەسشى بولىپ جۇرگەنىنە تاڭىم بار؟!. مىسالى، وزگەلەردى قايدام، مەن ەرتىسباەۆتى ەشۋاقىتتا وزىمە كەڭەسشى قىلىپ الماس ەدىم... قانشا جالىنسا دا...
بۇل جەردە ەرتىسباەۆتاردى الاڭداتىپ تۇرعان ەلدىڭ جاعدايى ەمەس. ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيانى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس جاۋابىن تۇسىنبەگەنى بىلاي تۇرسىن، مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەيتىن وزدەرىنىڭ جانە بالالارىنىڭ تاعدىرى. ەگەر بىزدەن باسقا ءوزىن سىيلايتىن كەز-كەلگەن مەملەكەتتەردەگىدەي، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە، مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسا، ەرتىسباەۆتارعا ەش جەردە ەشكىم جۇمىس بەرمەيدى، جەكە فيرمالاردا بولماسا... رەسەي تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ ەڭ باستى قاۋپى وسى، ەل قامى ەمەس... قاراباستارىنىڭ قامى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قورعاعان زاڭ جوباسىنا قارسى شىققانداردىڭ كوبىسى ورىستار نە وزگە ۇلت وكىلدەرى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى قازاقتار. قارسى شىقتى دەگەن 5 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ كوبىسى تاڭنان كەشكە دەيىن كومپيۋتەردە وتىراتىن مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر. جانە ولاردىڭ ىشىندە بىر ءوزى ءبىر-ەكى ءسوزىن وزگەرتىپ، كوپتەگەن پىكىرلەر جازاتىن تروللدارعا اينالىپ كەتكەندەرى دە جەتەدى. سوندا ءبىزدىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى قاراپ ءجۇرىپ، ۇركىپ جۇرگەن 5 مىڭى 500-گە دە جەتپەي قالادى... ونىڭ ۇستىنە ول پىكىرلەردىڭ ءبارى تەك قانا قارسى پىكىرلەر ەمەس... بۇل تۋرالى جانۇزاق اكىم جاقسى دالەل كەلتىرەدى: «ەگەر استاناداعى شەنەۋنىكتەردىڭ (قاتارداعىلاردان باستاپ پرەمەر مەن پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسىنە دەيىن) كومپيۋتەرلەرىن ەكى كۇنگە ءسوندىرىپ تاستاسا، زاڭ جوباسىنا قارسىلار 70%-عا ازايادى. قالعان 20% - ول بولاشاقتا وقىرماندارىنان ايىرىلامىز دەپ قورىققان ءورىستىلدى باق يەلەرى. ءبىر تاۋلىكتە بەس مىڭ قول جيناعان وسىلار. «كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم، ول ءوزىمدى قاپتى»- دەگەن وسى. جاۋدى شەتتەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق! رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، تاعى باسقا رەسمي ورگاندارى ەشقانداي مالىمدەمە جاساعان جوق. بۇل زاڭ جوباسىنا رەسەيدىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇل زاڭ جوباسىنىڭ قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ورىستارعا دا قاتىسى شامالى. سەبەبى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ 90% قازاقتار. بۇل زاڭ جوباسى وسىلارعا ارنالعان. رەسەيدى قۇبىجىق جاساۋدىڭ قاجەتى جوق! پرەزيدەنت كونستيتۋتسيانىڭ كەپىلى رەتىندە جانە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەتىن باس قولباسشى رەتىندە زاڭنىڭ ورىندالۋىنا قارسىلىق جاساعان شەنەۋنىكتەردى جازالاپ كونستيتۋتسيانىڭ قاعيدالارىنىڭ ىسكە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.» ( www.qazaquni.kz )
ءيا، پرەزيدەنت مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسى شىعىپ، ارانداتۋشىلىق ارەكەت جاساعانداردى جازالاسا، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ كەڭەسشىسى ەرتىسباەۆتان باستاۋ كەرەك. وسى جەردە ەگەر ءتىرى بولسا، بيىل 49 جاسقا تولاتىن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ەرتىسباەۆ تۋرالى ەرتەدە ايتىلعان ءسوزىن كەلتىرە كەتۋگە بولادى: «پرەزيدەنتكە دوس ەمەس، جاۋ ىزدەپ جۇرگەن كەڭەسشىدەن اللا ساقتاسىن دەگەننەن باسقا نە ايتۋعا بولادى. مەنىڭشە، مەملەكەت باسشىسىنا ساياسي جاعىنان ارانداتاتىن ادامنىڭ تۇككە كەرەگى جوق، كەرىسىنشە، پرەزيدەنتتىڭ قاسىندا ۇلتتى ۇيىتۋعا، قوعامدى توپتاستىرۋعا شاما-شارقى بار ادال ادامدار ءجۇرۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا جاۋ ىزدەۋدىڭ ۇپاي اپەرە قويماسى جانە انىق. ساياساتتا قارا كورسەتكەننىڭ ءبارىنىڭ بويىنان كۇدىق ىزدەۋ، قانداي دا ءبىر بەلسەندىلىك تانىتقان قوعام مۇشەلەرىنەن سەبەپتى-سەبەپسىز جاۋلىق كورۋ، ەل اراسىنان دۇشپاندىق ىزدەۋ بۇرىن دا بولعان، بىراق، تۇپتەپ كەلگەندە،سونداي جاعدايلاردىڭ اقىرىنىڭ ورنى تولماس وكىنىشكە، قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراپ كەلگەنىن تاريحتان جاقسى بىلەمىن...»- دەپتى ساياساتكەر وسىدان 9 جىل بۇرىن... سوندا ونشاقتى جىلدان بەرى تەك ارانداتۋدان باسقا ءىلىپ الار ءىسى جوق ەرتىسباەۆتان باسقا پرەزيدەنتكە كەڭەسشى بولاتىن ساۋاتتىلاۋ ادام تابىلماعان با دەپ تاڭعالاسىڭ... تىپتى ەرتىسباەۆىڭ ءوزىنىڭ نان تاۋىپ وتىرعان ەڭ نەگىزگى جۇمىسىنا - پرەزيدەنت كەڭەسشىلىگىنە جاۋاپسىزدىقپەن قاراعانىنىڭ ايقىن كورىنىسى - قوعامدا سىلكىنىس تۋدىرعان وسى زيالىلاردىڭ ۇندەۋىن وقىماعان دا... ءوزىنىڭ ساۋاتى جەتپەگەسىن، اناۋ ايتتى-مىناۋ ايتتىمەن پرەزيدەنتكە جاۋاپسىز دا، ساۋاتسىز اقپار بەرە سالۋعا بولا ما؟ ەگەر وقىسا، «حاتتى پرەزيدەنت پەن پرەمەرگە جازبايدى، پارلامەنتكە جازۋ كەرەك ەدى. وعان ولاردىڭ ساۋاتى جەتسە...» دەپ قاراپ تۇرار ما ەدى... اشىق حات پارلامەنتكە دە ارنالعانىن، وندا قوس پالاتانىڭ دا توراعالارىنىڭ اتى-جوندەرى جازىلعانىن ساۋاتى بار مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن بىلەدى، تەك مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەيتىن پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ەرتىسباەۆتان باسقا... سوندىقتان دا ول «قاتاڭ شارالار» (ستروگيە مەرى) دەگەندى «كراينىە مەرى» دەپ «تۇسىنگەن». مىنە، بۇل جەردە تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، بىلدەي پرەزيدەنت كەڭەسشىسىن ماسقاراعا ۇشىراتىپ وتىرعان ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابىنىڭ 2-ءشى تارماعىنىڭ كىناسى زور. ول بولماسا، باياعىدا ەرتىسباەۆتارىڭ ەسىپ سويلەپ وتىرار ەدى قازاق تىلىندە... مەملەكەتتىك تىلگە جەتپەگەن ميلارىن اۋىستىرۋدىڭ دا كەرەگى بولمايتىن ەدى ەكس-مينيستر ىدىرىسوۆتارعا... ( «انا تىلىنە ميى جەتپەگەندەر قالاي مينيستر بولادى؟»www.qazaquni.kz) ەرتىسباەۆتىڭ ءوزىنىڭ بۇكىل ەلگە اشكەرە بولعان ساۋاتسىزدىعىن بىلمەي، ۇندەۋ اۆتورلارىن، ايگىلى تۇلعالاردى «ساۋاتسىز» دەۋى... كەشىرەرسىزدەر، مايمىلدىڭ مارالدى سۇرىقسىز دەگەنىندەي ەكەن...
ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ 95 پايىزى ەڭ بولماسا، دەمالىس سۇراپ، ارىز جازۋعا ساۋاتتارى جەتپەيتىنىن مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنە رەفورما جاساۋعا كىرىسىپ كەتكەن ءاليحان بايمەنوۆ مالىمدەگەن بولاتىن... سوندا مەملەكەتتىك تىلدە نان سۇراي المايتىندار مەملەكەت تاعدىرىن شەشەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە مەملەكەتتىك تىلگە - مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسى قىزمەت ەتىپ وتىر... قورقىنىشتى ەمەس پە، سىزدەرگە... ەندەشە، وسىعان جەتكىزگەن كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابى 2 تارماعىن تەزىرەك الىپ تاستاۋ ءۇشىن ۇندەۋگە ءۇن قوسىڭىز!..
"نەگە مەملەكەتتىڭ اقشاسىنا شىعىپ جاتقان، نەمەسە ۇكىمەتتەن مول تەندەر الاتىن «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «ليتەر»، «مەگاپوليس»، «ۆرەميا»، «كاراۆان»، «ەكسپرەسس ك»، ت.ب. باسىلىمدار مەن ينتەرنەت پورتالدار مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسىن اۋىزعا المايدى؟ سىناۋعا بار دا قولداۋعا جوق. مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىعىپ، ارانداتۋشىلىق ماقالالار باساتىن «مەگاپوليس» سەكىلدى باسىلىمداردى قارجىلاندىرۋدان باس تارتاتىن كەز الدەقاشان جەتتى"-دەپ ۇندەۋدە ايتىلعانداي، قويعان قولىنان اينىعان 3-4 جالتاققۇلعا بولا قول قويۋشىلاردىڭ ءبارىن تاپ ءبىر الدەكىم الداپ سوعىپ، ورعا تۇسىرگەندەي ەتىپ كورسەتىپ جاتقان باسىلىمدار بار. دامبالسىز «دەموكرات» ەرعاليەۆانىڭ سايتى وسىلاي دەپ، "پوچەمۋ زاتلەل يازىكوۆوي كوستەر؟" اتتى ماقالا جازىپتى. بىراق ەلدىڭ باسىم پىكىرى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋدا ەكەنىن ول سايتتىڭ ساۋالناماسى دا جاسىرا الماپتى، قۇدايعا شۇكىر... "كاك ۆى وتنوسيتەس ك ينيتسياتيۆە يسكليۋچەنيا ستاتۋسا رۋسسكوگو يازىكا كاك ۆتوروگو وفيتسيالنوگو يازىكا ۆ كازاحستانە؟" دەگەن ساۋالعا قاتىسۋشى 600-گە جۋىق ادامنىڭ 497-ءسى، ياعني، 90 پايىزدايى "قولدايمىن" دەپ جاۋاپ بەرگەن. ياعني، ءبىزدىڭ ۇندەۋدى قولدايدى. وسى جەردە سايتتىڭ ساۋالى دا ساۋاتسىز ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ويتكەنى كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابى 2-ءشى تارماعى ورىس تىلىنە ەكىنشى رەسمي ءتىل ستاتۋسىن بەرە المايتىنىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ايقىنداپ بەرگەن.
وسى مەملەكەت مۇددەسىن قورعاعان ۇندەۋدى ەڭ ءبىرىنشى باسۋعا ءتيىس "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنەن باستاپ، مەملەكەت قارجىسىنا شىعىپ جاتقان بارلىق مەملەكەتتىك باسىلىمدار "كازاحستانسكايا پراۆدا", "ايقىن", "ليتەر", "انا ءتىلى", "قازاق ادەبيەتى", "تۇركىستان", "دالا مەن قالا", "ەكسپرەسس ك" جانە رەسەيلىك باسىلىمداردىڭ قازاقستاننان قارجىلاندىرىلاتىن قوسىمشالارى تۇگەل جاريالاۋى كەرەك. ويتكەنى بۇل شاحانوۆ باستاعان زيالىلاردىڭ جەكە شارۋاسى مەن جەكە مۇددەسى ەمەس، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 20 جىلدان بەرى كۇتىپ كەلە جاتقان تاريحي دا، زاڭدى دا كونستيتۋتسيالىق ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتۋى.
«ءبىزدىڭ تىلىمىزگە قارسى شىعۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. ويتكەنى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى. ال قازاق تىلىنە قارسى شىقتى دەگەن ءسوز، ول قازاققا قارسى شىقتى دەگەن ءسوز» - دەيدى زاڭعار زاڭگەرىمىز، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى سۇلتان سارتاەۆ «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنە بەرگەن سۇقباتىندا. مۇمكىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇسىنبەيتىن، اتا زاڭدى بىلمەيتىن، اتا جولدى كوزىنە ىلمەيتىن، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستى تىڭدامايتىن، پرەزيدەنتتىڭ وزىنە قالاي بولسا، سولاي اقپار بەرە سالاتىن پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ەرتىسباەۆ زاڭگەر-اكادەميكتىڭ زاڭدىق ساۋاتى تۋرالى دا بىرنارسە ايتار...
بيلىكپەن اۋىز جالاسقان وپپوزيتسيا
ۇلتتىق مۇددەگە قارسىلىعىن كورسەتتى...
قازىر قازاق تىلىنە قاراي جاسالعان ءار قادامدى قۋانا قارسى الۋىمىز كەرەك. قانداي دا شەنەۋنىك نە ساياساتكەر، نە كەز-كەلگەن ۇيىم مەن جەكە ازامات بولسىن، قازاقشا سويلەۋگە تىرىسسا، قازاق مۇددەسىنە بولىسسا، قاقپايلاماي، قولداۋ كەرەك. «اق جول» ناقتى قادام جاساۋدا. پارتيالاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءرولىن ءوسىرۋ تۋرالى جانە ۇندەۋدى تولىق قولدايتىنى جونىندە پرەزيديۋم مالىمدەمەسىن جاريالادى. «اق جول» سوزدەن ىسكە كوشتى. ازات پەرۋاشەۆ سوزىندە تۇراتىن ءىستىڭ ادامى، ىسكەر ساياساتكەر ەكەنىن كورسەتۋدە. اۋ، قاپتاعان مادەنيەت پەن ونەر وكىلدەرىنىڭ، زيالىلاردىڭ، قازاق تىلىمەن نان تاۋىپ وتىرعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ، جۋرناليستەرىنىڭ، كەيبىر قازاق باسىلىمدارى باس رەداكتورلارىنىڭ وزى قاشىپ وتىرعان جوق پا، ۇندەۋگە ءۇن قاتۋدان جانە قول قويۋدان... «رۋحانيات» پارتياسى باسشىسى سەرىكجان مامبەتالين ۇندەۋگە قول قويعانىن جانە ساياساتتاعى ارىپتەس اعالارى سەكىلدى تايىپ كەتپەيتىنىن ايقىن مالىمدەدى. بيلىك پارتياسى «نۇر وتاندا» ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە ءۇن جوق نەمەسە ادەتتەگىدەي قارسى شىعادى. «ازات» پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى جەتەككە دە ەرەر ەمەس.. كەرى تارتۋدا... بولات - جارماحاننىڭ كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابىنىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋعا قارسى بولىپ، قويعان قولدارىنان تايقىپ كەتۋى ولاردىڭ شىن بەت-بەينەلەرىن كورسەتەدى. جوعارىداعى اتى اتالعان ساياساتكەرلەر سەكىلدى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ توراعاسى عازيز الدامجاروۆتىڭ ۇندەۋدەگى قولىنان تايقىپ كەتۋىنە نەمەسە مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسىن شەشەتىن كونستيتۋتسيالىق باپتى وزگەرتۋدەن ات-تونىن الا قاشۋىنا قاراپ، باياعى كەڭەستىك كوممۋنيستىك پيعىلدان الشاقتاي قويماعاندار الدامجاروۆ قانا ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ال وسى وزدەرىن وپپوزيتسيا جەتەكشىلەرى سانايتىن ساياساتكەرلەر مەن ءابليازوۆتىڭ قامقورلىعىنداعى راديكال پارتيالاردىڭ، باسىلىمدار مەن ينتەرنەت پورتالداردىڭ بيلىكتىڭ سۇرقىلتايى، پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ەرتىسباەۆپەن «ۇندەۋشىلەردىڭ انتيكونستيتۋتسيالىق ارەكەتى» تۋرالى سوزدەرى مەن ويلارى ءبىر جەردەن شىعىپ، بيلىكپەن اۋىز جالاسا قالۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟ كونستيتۋتسياعا رەفورما جاساۋ كەرەك دەپ ەرتەلى-كەش جالىقپاي ايتاتىن م.ءابليازوۆ ەندى نەگە مالىمدەمەسىندە مەملەكەتتىك ءھام ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن كونستيتۋتسيالىق وزگەرىس جاساۋعا شاقىرعان ۇندەۋگە قارسى «ازاتتىقتار» سياقتى ەرتىسباەۆتىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، شابالانا شابادى؟ ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەگە قارسى پيعىلدارى اشكەرە بولعان سايىن، ونسىز دا وڭىپ تۇرماعان سايلاۋشىلار الدىنداعى ساياسي راپەتتەرى قانداي بولادى؟
ءماجىلىس دەپۋتاتتارى م.تىنىكەەۆ، ي.ەلەكەەۆ، ب.سىزدىقوۆا سياقتى ءوز تىلىنە، ۇلتىنا قارسىلار بۇكىل ەلگە اشكەرە بولۋدا. ال ۆ.نەحوروشەەۆ، ج.سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى دەپۋتاتتار ناعىز مەملەكەتشىل ساياساتكەرلەرگە ءتان قايرات كورسەتۋدە... ءتىپتى، قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ تۇراقتى سىنىنا ءىلىنىپ جۇرەتىن دەپۋتاتىمىز ت.بەردىوڭعاروۆتىڭ دا بەتى بەرى وڭعارىلا باستاپ، «بالاباقشالار مەن مەكتەپتەر 100 پايىز قازاقشا بولۋى كەرەك» دەپ جاتقاندا، ي.ەلەكەەۆتىڭ «اق جول» پارتياسىنىڭ ۇندەۋگە قول قويعانىنا، قازاقتىڭ جارتىسى قىرىلعان زۇلمات اشارشىلىققا كەڭەس وداعى مەن كوممۋنيستەردىڭ كىنالى ەكەندىگىن مالىمدەۋىنە قارسى شىعۋىن مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسىنە قارسىلىق دەگەننەن باسقا نە دەۋ كەرەك؟ بيلىك بيشىگىن كوتەرسە، كونستيتۋتسياعا بىرەر مينۋتتا قالاي وزگەرىس ەنگىزە سالعانىن بىلمەي قالاتىن پارلامەنتتىڭ قوس توراعاسى دا جارىسا جاعىمپازدىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋدە. ءماجىلىس توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆ ەندى مەملەكەتتىك مۇددەگە كەلگەندە: «نە نادو لەزت ۆ كونستيتۋتسيۋ!» دەپ قالىپتى... ال سەنات توراعاسى قايرات ءمامي ءتىپتى ورىس جۋرناليستەرىن جيناپ الىپ، «پارلامەنت بيىل دا، تاياۋ بولاشاقتا دا كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ورىس تىلىنە قيانات جاسامايدى» دەپ «انت» بەرىپتى... ۇلت مۇددەسىنە كەلگەندە قۇلدىق سانالى پارلامەنت توراعالارى ورالدىڭ ورالىمسىز، قايراتتىڭ قايراتسىز ەكەنى بۇرىننان بەلگىلى عوي... جالپى، بيلىك «جات» دەسە - جاتاتىن، «تۇر» دەۋدى ۇمىتىپ كەتسە، جاتا بەرەتىن جالتاققۇل پارلامەنتتەن، قازاق ءتىلى مەن قازاق مۇددەسىنە قارسىلىعىمەن بەلگىلى نۇروتاندىق پارلامەنتتەن بىرنارسە كۇتۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى...الدا، بايعۇستار-اي دەگەندى... وسى ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارعا قاراپ ايتقان عوي دەيمىن اتام قازاق... ال «ەركەكتەر كوپ ايەل السا، مەن دە كوپ بايعا تيەمىن» دەپ پارلامەنتتە مالىمدەگەن ء(بىلىپ قويىڭىزدار، بىزدە وسىنداي دا دەپۋتاتتار بار), ەكى قولى الدىنا سىيماعاسىن «ەكى جۇلدىزدا» ەربەڭدەپ اندەتىپ جۇرەتىن باقىت سىزدىقوۆاعا ءسوز شىعىنداۋدىڭ دا كەرەگى جوق شىعار...
پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى - يندۋستريا جانە ساۋدا ءمينيسترى اسەت يسەكەشەۆ باستاعان بىرقاتار لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر شەت ءتىلىن - رەسەي ءتىلىن قولداۋ ارقىلى وز تىلىنە - مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسىنە قارسى شىعۋدا. تارازىنىڭ ءبىر باسىن باسساڭ، ەكىنشى جاعى جەڭىلدەيتىنىن كەز-كەلگەن ديپلومسىز جاندار دا بىلەدى. ادىلەت ۆيتسە-ءمينيسترى دۋلات قۇسداۋلەتوۆ: «قوعامنىڭ مۇددەسى كەرەك قوي. م.شاحانوۆتىڭ مۇددەسى ەمەس. قوعامنىڭ مۇددەسى بولۋعا تيىستى. يا، ول راس قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك. بىراق، ونىڭ ءبىرىنشى جولىن تابۋ كەرەك» - دەيدى 7 ارنانىڭ ساۋالىنا جاۋابىندا. رەسەي تىلىندە اۋزىمەن قۇس تىستەگەن قۇسداۋلەتوۆتىڭ ءوز مەملەكەتىنىڭ تىلىندە شاتىپ-بۇتىپ نە ايتقىسى كەلگەنى تۇسىنبەدىك...مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسى تەك شاحانوۆتىڭ مۇددەسى دەگەن سوقىر تۇسىنىكتە ءجۇرىپ، سونداي جوعارىدا قىزمەت ىستەۋ، ادىلەت مينيسترلىگى باسشىلىعىندا وتىرىپ، ادىلەتسىز ءسوز ايتۋ ءبىزدىڭ ەلدە عانا بولاتىن جاعداي، مىرزالار.
كەشە عانا داڭقتى انشىلەرىنىڭ قولىن ۇندەۋدەن كورىپ، قازاققا بولىسقان قادامىنا قاتتى قۋانعان قاراپايىم حالىققا بۇگىن اينىپ كەتكەن بيبىگۇل تولەگەنوۆا اپايىمىز نە دەيدى؟ كەڭەس وداعىنىڭ ءارتىسى كەڭەس كەزىندەگى قوجايىن ءتىلى - ورىس تىلىنەن ايرىلعىسى كەلمەيتىنى نەلىكتەن؟.. ءوزىنىڭ ورىس تىلىنە دەگەن ادالدىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، نەمەرەلەرىمەن جاستى نامىستى ۇل-قىزداردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، «ءدۇبارا» دەگەن ات الىپ، ماسقارا بولۋ، 80 جىل جيناعان ابىرويدان 8 مينۋتتا ايرىلۋ قانداي قاسىرەت ەدى دەسەيشى... ەڭ اۋىرى قازاق بۇلبۇلى اتانعان ءانشىمىزدىڭ ، بۇگىندە بيلىك "بۇلبۇلدارىنىڭ" اۋەنىنە قوسىلام دەپ،، ساراي بۇلبۇلىنا اينالىپ كەتكەنىن كورۋ قانداي ايانىشتى ەدى...
ەلىمىزدەگى ءبىرىنشى كوممۋنيست عازيز الدامجاروۆتا دا، بۇرىنعى قىزىل كوممۋنيستەر، ماجىلىستە قازاق تىلىنە قارسى شىققان جارماحان مەن "ۇلتتى تولقۇجاتتان الىپ تاستايىق" دەپ، ورىس ءتىلىنىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن بولاتتا دا, بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، بيلىككە جاعىمپازدىقتان ءبىرىنشى ورىندى بەرمەيتىن قىدىرالى بولماندا دا باياعى وتارلىق ەزگىدەن قالعان قۇلدىق قۇلقىن ۇلتتىق رۋحقا ورىن قالدىرماعان سەكىلدى...
ال قازاق ءتىلى تۋرالى قازاقتاردان جاقسى ايتىپ جۇرگەن گ.بەلگەردىڭ دە جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇندەۋگە قول قويماعانىمەن قويماي، «قازاق ءتىلىن قوس قولداپ قولدايمىن» دەگەن «ايقىنداعى» ايقىن پىكىرىنەن اينىپ كەتىپ، باسقاشا سايراپ وتىرعانى قالاي؟ سوندا «ەكى قولداپ قولداۋدىڭ» ەكى جۇزدىلىككە جالعاسىپ كەتكەنى مە بۇل؟..
ۇلتشىل زيالىلارعا جالا جابۋشىلار - ۇلتقا قارسىلار!
وزدەرىن وپپوزيتسياشىلدارمىز دەپ كورسەتكىسى كەلەتىندەر ەل الدىندا ۇلتتىق مۇددەگە قارسى شىن مانىندەگى پيعىلدارى اشكەرە بولعاسىن، ونى قالاي بۇركەمەلەۋ كەرەكتىگىن ادەتتەگى جولمەن ايقىنداپ الىپتى... وزدەرىنە قوسىلماعاندارعا قولداناتىن ەسكى ادىستەرى: «ولار بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ وتىر» دەگەن جالا تاراتۋدى ەندى ۇلت زيالىلارىنا دا قولدانۋدا. «ءتىل تۋرالى ۇندەۋدى شاحانوۆ توبى بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، نەگىزگى كۇردەلى ماسەلەلەردەن، ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ ەرەۋىلى ت.ب. وقيعالاردان ەل كوڭىلىن اۋدارىپ الىپ كەتۋ ءۇشىن جاساپ وتىر»، ت.ب. نەشە ءتۇرلى وسەكتەردى سوعۋدا. ءتىپتى، ءتىسى ساياساتپەن سارعايعان ساقا ساياساتكەرلەردىڭ ىشىندە دە ءوزىم حابارلاسقان كەيبىرەۋلەرى «مەن وسىلاي ويلايمىن» دەپ، ۇندەۋگە قول قويۋدان باس تارتۋدا... بۇعان نە دەرسىڭ؟ سوندا ولار ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسى - مەملەكەت مۇددەسى - تۇتاس ۇلت تاعدىرى مەن نامىسى ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەگى ماسەلە ەكەن، ايتەۋىر نەگىزگى ەمەس ەكەن... عاسىرلار بويى كۇتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ بىرەگەيى - اركىم قاستەر تۇتۋى ءتيىس مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بۇنداي ءسوز ايتقان ساياساتكەرلەردى، مەيلى بيلىكتە بولسىن، مەيلى وپپوزيتسيادا بولسىن، وزگە ەلدەردە، مىسالى وزبەكستاندا يت قوسىپ قۋادى... ولارعا ايتارىم، «قارىنىنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىنىڭ قاشقانىنا جىلايتىن قازاق» ەكەنىمىزدى ۇمىتپايىق. وسىدان 25 جىل بۇرىن بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ كەرەگەسىن كۇيرەتۋگە باستاما بولعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى قارىننىڭ قامىن ويلاپ شىققان جوق الاڭعا... ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق مۇددە مەن ۇلت ءتىلى ءۇشىن ۇراندادى!
قاسىم امانجول باستاعان جۋرناليستەردىڭ دە ماعان نەگىزگى قويعان سۇراقتارى وسى «بيلىكتىڭ تاپسىرماسى» تۋرالى بولدى. مەن بۇعان تاڭعالدىم. ءتىلىم دەپ، ۇلتىم دەپ شىرىلداپ جۇرگەن الەمگە ايگىلى اقىن مۇقتار شاحانوۆ قالاي بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىندايدى، ەگەر ەڭ ءبىرىنشى ول كىسىگە مەن شىعىپ، ۇندەۋ جايلى ۇسىنىس جاساسام... «ورىس تىلىندەگى ەكى-ءۇش باسىلىمنىڭ سىنىنا بولا مادەنيەت مينيسترلىگى ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىنان نەگىزگى باپتى الىپ تاستادى. ءبىز قايتا قوستىرۋ ءۇشىن وسى كۇيىپ تۇرعان ماسەلەگە ءۇن قاتايىق» دەپ تەلەفون شالدىم. مۇقاڭ ءوزىنىڭ شارشاپ جۇرگەنىن ايتىپ، «وندا ءوزىڭ جاز ءماتىنىن، كەيىن تالقىلاپ، زيالىلارعا قول قويدىرامىز» دەدى. وسىلاي باستالدى ۇندەۋ جاريالاۋ باستاماسى. «جالىن» جۋرنالى رەداكتسياسىندا ەل زيالىلارى جينالىپ، ۇندەۋ ءماتىنى تالقىلاندى. ماڭىزدى دەگەن ماسەلەلەر قوسىلدى. بار بولعانى سول. بۇل جەردە مەنى «بيلىك» دەپ ويلاماساڭىزدار، ەشقانداي جوعارىنىڭ نۇسقاۋى بولعان جوق دەپ كەپىلدىك بەرە الامىن. ەگەر بيلىك ءوزى تاپسىرما بەرسە، ۇندەۋگە پرەزيدەنت كەڭەسشىسىنەن باستاپ، تايلى-تاياعىنا دەيىن قارسى شىعا ما؟ شاحانوۆتىڭ ۇستىنەن نەشە ءتۇرلى جالا ماتەريالدار دا قاپتاپ جاتقانىن جاقسى بىلەسىزدەر... وتىرىك بولسا دا، قيسىن دەگەن بولسايشى؟ ال بىرەۋدىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىنداي مۇقتار شاحانوۆ «الجاسقان» جوق...
كەيدە ماعان وي كەلەدى، وسى مۇقتار شاحانوۆ بولماسا، قايتەر ەدىك دەگەن... ەل كىمنىڭ ارتىنان ەرەر ەدى... ءبىزدىڭ بىلدەي ساياساتكەرلەر ءۇشىن «كەيىنگى كەزەكتەگى ماسەلە» - ءتىلدىڭ، ۇلتتىڭ زارىن ايتقان قايراتكەرلەردى كىم باستار ەدى؟.. بۇل مەنىڭ عانا ەمەس، بيلىكتە دە جۇرگەن ۇلتشىل ساياساتكەرلەردىڭ دە ويى بولسا كەرەك... ەلدىڭ ءبارى ەرتىسباەۆ ەمەس قوي...
مەملەكەتتىك تىلگە قارسى، ءبىر كەزدەگى قوجايىن ءتىلدى - ورىس ءتىلىن قولداۋشى قۇلداردى قازىر ءبارى ءبىلىپ وتىر. كەزىندە 2004 جىلى قازاق تىلىنە قارسى شىققان دەپۋتاتتاردىڭ (90 پايىزى قازاقتار) قارا ءتىزىمىن جاريالاپ، قوعامدا سەڭ قوزعاعان «جاس قازاق ءۇنى» گازەتى مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسىلاردى ءار سانىندا اشكەرەلەپ وتىرادى. ەرتەڭ ۇرپاقتارى «ءوز تىلىڭە دە قارسى شىعۋعا بولا ما؟ بۇل ەلگە دەگەن ەڭ ۇلكەن ساتقىندىق قوي» دەپ، بەتتەرىنە باسۋ ءۇشىن بارلىق قازاقتىلدى باسىلىمدار سولاي ەتەتىنىنە سەنەمىن.
مەملەكەتتىك تىلگە قارسىلار - مەملەكەتكە قارسىلار! مۇنداي قۇلدىق قۇلقىنمەن بەيشارا بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ مەملەكەتتەن باسقا ءوزىن ءوزى سىيلايتىن بارلىق ەلدە سولاي سانالادى. سوندىقتان كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابى، 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ كەرەك!
قۇل بولماي، ۇل بولساڭ، ۇندەۋگە ءۇن قات، قول قوي! 25 قىركۇيەكتە الماتىدا وتەتىن تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل تولىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مەرەكەسىنەن تابىل!
«اباي-اقپارات»
