بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى: قازاقى ادەت-عۇرىپقا ءدىندى قارسى قويۋ – ارىدەن ويلاستىرىلعان قاستاندىق
- قاي زاماندا دا زيالى قاۋىمعا قوعامداعى وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە قاراپ كەلدىك. سىزدىڭشە، ينتەلليگەنتسيانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ءرولى، ورنى قانداي؟
- بۇرىن قالاي بولسا، ءالى سولاي. زيالى قاۋىم دا، جالپى كوپشىلىك تە بىزدە ەجەلدەن ءۇش ءتۇرلى. ءبىرىنشىسى، ءارى ءالى دە دەس بەرمەي كەلە جاتقانى - ورىسشا وقىپ، ورىس ادەت-عۇرپىن بويىنا سىڭىرگەندەر. وبالى نە كەرەك، ولاردا ءبىلىم بار، بىراق بويىندا ۇلتتىق بولمىس كەمشىن. قازاقتىڭ ادەتىن، عۇرىپ-سالتىن تەرەڭ بىلە بەرمەيدى نەمەسە مەنسىنبەيدى. ەكىنشىسى، ءارى ءبىر-ءبىرىن ناشار قولدايتىندار - قازاقشا وقىپ، ادەت-عۇرىپتى اجەپتاۋىر بىلەتىندەر. بۇلاردا ورىسشا وقىعاندارداي ءدال سويلەۋ، بۇلتاقتاماي جانە بىلگەنىن عانا ايتۋ، بىلگەنىنە عانا ارالاسۋ جاعى جەتىسپەيدى. الدەنەگە جالتاقتايدى، الدەنەدەن جاسقانادى. ونىڭ تۇپكى سەبەبى از وقىپ، از بىلگەندىكتەن. بۇلار باياعى اباي ايتقان:
«تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ - ءبارى
ەكىۇشتى،
- قاي زاماندا دا زيالى قاۋىمعا قوعامداعى وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە قاراپ كەلدىك. سىزدىڭشە، ينتەلليگەنتسيانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ءرولى، ورنى قانداي؟
- بۇرىن قالاي بولسا، ءالى سولاي. زيالى قاۋىم دا، جالپى كوپشىلىك تە بىزدە ەجەلدەن ءۇش ءتۇرلى. ءبىرىنشىسى، ءارى ءالى دە دەس بەرمەي كەلە جاتقانى - ورىسشا وقىپ، ورىس ادەت-عۇرپىن بويىنا سىڭىرگەندەر. وبالى نە كەرەك، ولاردا ءبىلىم بار، بىراق بويىندا ۇلتتىق بولمىس كەمشىن. قازاقتىڭ ادەتىن، عۇرىپ-سالتىن تەرەڭ بىلە بەرمەيدى نەمەسە مەنسىنبەيدى. ەكىنشىسى، ءارى ءبىر-ءبىرىن ناشار قولدايتىندار - قازاقشا وقىپ، ادەت-عۇرىپتى اجەپتاۋىر بىلەتىندەر. بۇلاردا ورىسشا وقىعاندارداي ءدال سويلەۋ، بۇلتاقتاماي جانە بىلگەنىن عانا ايتۋ، بىلگەنىنە عانا ارالاسۋ جاعى جەتىسپەيدى. الدەنەگە جالتاقتايدى، الدەنەدەن جاسقانادى. ونىڭ تۇپكى سەبەبى از وقىپ، از بىلگەندىكتەن. بۇلار باياعى اباي ايتقان:
«تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ - ءبارى
ەكىۇشتى،
سول سەبەپتى دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى»، - دەگەنگە ساياتىندار. سوندىقتان: «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق»، - دەۋگە ءبىرى بارادى، ءبىرى بارمايدى. ءۇشىنشىسى، اناعان دا، مىناعان دا قوسىلمايتىن وزىنە-ءوزى توق جاندار. ەڭ كوبى - وسى ءۇشىنشى توپ. ويىڭدى جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسەتىن دە، كەدەرگى كەلتىرەتىن دە، نەگىزىنەن، وسى توپ. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزگە دەيىنگى V عاسىردا ارىس بابامىزدان گرەكتەر: «جەر بەتىندە ولىلەر كوپ پە، تىرىلەر كوپ پە؟» - دەپ سۇراعان عوي. سوندا بابامىز: «كەمەدەگىلەردى قايسىسىنا قوساسىز؟» - دەپ، سۇراعىنا سۇراقپەن جاۋاپ قايتارىپتى. سول ايتقانداي، وسى ءۇشىنشى توپ بىزدە ۇنەمى ءۇنسىز قالادى. ال وسى توپ باسقالارعا قوسىلىپ ويانعان كەزدە ۇلت تا ويانادى، قازاق ناعىز اۋىزبىرلىكتى قازاق بولادى. ولار بۇيىعى جاتقان كەزدە شىن زيالىنىڭ كۇنى كۇن ەمەس. ويتكەنى قازاقتا «قوي اقساعىمەن مىڭ بولادى» دەگەن ءسوز بار. دەمەك ءۇشىنشى توپقا جاتاتىن كوپشىلىكتى قاي توپ وزىنە قوسا السا، بىزدە سول توپتىڭ ءسوزى دە، ءىسى دە تۇگەندەلەدى. سول توپتىڭ ءرولى دە ارتادى. قازىر زيالى قاۋىمنىڭ اراسىندا وسى ءۇشىنشى توپتى وياتۋ كۇرەسى ءجۇرىپ جاتىر. مەن دە سول كۇرەسكە قاتىسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرىمىن. ءۇشىنشى توپ قولداماسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق تىرەگى ۇنەمى قاۋىپ ۇستىندە قالتىلدايدى دا تۇرادى.
بارلىق ادامنىڭ ەكى بەتى بار: ءبىرى - ەلگە جاقسى بوپ كورىنۋگە تىرىساتىن قوعامدىق بەتى، ەكىنشىسى - ەلدەن جاسىرۋعا تىرىساتىن پەندەلىك بەتى. ابايدىڭ «ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك» دەيتىنى - سول. وسى ەكى بەت ءبىر-ءبىرىمەن قانشالىق ۇيلەس كەلسە، سول ادامدى سونشالىق زيالى دەپ، حالىق سونى تىڭداۋى ءتيىس.
- ءبىر سوزىڭىزدە قازىرگى قازاق تاريحشىلارىن «جالتاق»، «ىنجىق» دەپ سىناعانىڭىز بار. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز قانداي تاقىرىپتارعا باتىل بارا الماي ءجۇر؟ قانداي ماسەلەلەردە تابانسىزدىق تانىتۋدا؟
- تاريح توڭىرەگىندە ايتىس-تارتىس كوپ. سەبەبى كەڭەس زامانىندا قازاق تاريحى ارنايى وقىتىلمادى. سوندىقتان ونى كوبىمىز شالا بىلەمىز. سونى پايدالانىپ اركىم-اركىم اتاقتى تاريحي تۇلعالاردى حالىققا تەرەڭ تانىتۋ ءۇشىن ەمەس، اتاقتىنىڭ اتىن جامىلىپ ءوز اتىن شىعارىپ قالۋ ءۇشىن ءدۇمبىلەز دۇنيەلەردى جازىپ تاستادى دا، سونىڭ كەسىرىنەن ناعىز شىندىققا جەتە الماي ايتىسىپ جۇرگەن جايىمىز كوپ. مەن، جالپى، تاريحشىلاردى قۇرمەتتەيمىن. ولاردىڭ ءىلىمى - ەلدى ەل ەتەتىن ءىلىم. سوندىقتان ولار ءار سوزىنە، ءار دەرەگىنە مۇقيات بولسا ەكەن، بەتالدى سويلەي سالماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. وتىزىنشى جىلدارداعى اشارشىلىقتا قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى قىرىلعان كورىنەدى. ءدال سول قىرىلىپ جاتقان قازاقتى باسقارعان گولوششەكيننىڭ قاسىندا و.يساەۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، ە.ەرنازاروۆ، ي.قۇرامىسوۆ سەكىلدى قانداستارىمىز دا وتىردى. 1933 جىلدىڭ شىلدە ايىندا وتكەن قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءVى پلەنۋمىندا سويلەۋشىلەر زالالدى جاعداي ءۇشىن جوعارىدا اتالعان ادامداردى دا ايىپتاعان. سولاردىڭ ىشىندە ءوز كىناسىن ءتۇسىنىپ ءسويلەگەن - تەك و.يساەۆ. اشتىق جاعدايىن اشىپ ايتىپ ستالينگە العاش حات جازعان دا و.يساەۆ. الايدا حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلۋىن ارەكەتسىز باقىلاپ وتىرعانىنا بولا ەشكىم و كىسىنىڭ اتىنا كوشە دە، اۋىل دا سۇرامايدى. مەنىڭشە، سول دۇرىس. سەبەبى حالقىن قورعاي الماعان اقىل مەن ءبىلىم - سونشالىق قۇرمەتتەۋگە تاتىمايتىن اقىل، ءبىلىم. بىراق سول كىنالىلەردىڭ ىشىندەگى ءبىر ادامعا كوشەنىڭ اتىن بەرۋ كەرەك دەگەن ءتىلەككە ەكى بىردەي اتاقتى تاريحشى، ەكى ءبىردەي دوكتور ءىنىمىزدىڭ ءۇن قوسقانىن كورىپ، قاتتى تاڭعالدىم. تابانسىزدىق دەگەن - وسى.
تاريحشىلارىمىزدىڭ باتىل بارا الماي جۇرگەن ءبىر تاقىرىبى - شەجىرە. شەجىرە كوبىنەسە وقيعانىڭ قالاي بولعانىن، قايدا بولعانىن جانە كىمگە قاتىستى بولعانىن ەسكە الىپ ايتادى. ال تاريح سونىڭ قاشان بولعانىن انىقتاۋعا ءتيىس. سوندا ءبىزدىڭ اڭىز دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبىرازى ناقتى اقيقاتقا اينالادى. ءسويتىپ، تاريحىمىز تۇگەندەلە باستايدى. قازىرشە اڭىزدى دا، ماداق جىرلاردى دا تاريحي دالەل دەپ الا جۇگىرىپ ءجۇرمىز. شىن مانىندە، اڭىز بەن ماداق جىرلار بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ تەك اتاقتى ادام بولعانىن عانا دالەلدەيدى. سونان سوڭ بىزدە ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى ءداۋىرلەرىن ناقتى جىكتەۋ، عىلىمي دالەلدەۋ جوق. كونەنىڭ ءبارىن ساق داۋىرىنە جاتقىزا سالۋ - باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيتىندەردىڭ ارەكەتى. بۇل - عىلىم ءۇشىن ۇلكەن قىلمىس. ءداۋىر انىق بولماعان سوڭ، قالعانىنىڭ ءبارى قاتە، وتىرىك جورامال بولادى. سوندىقتان مەن ارنايى تەحنيكالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا انىقتالماي، انشەيىن اۋىزشا ايتا سالعان داۋىرلەرگە سەنبەيمىن. ماسەلەن، ەسىك قورعانىنان تابىلعان حانزادانى مەن ءۇيسىن ءداۋىرىنىڭ ادامى، ەلساۋ ءبيدىڭ ەرتە ولگەن بالاسى نۋلى دەپ سانايمىن. بۇل - رۋشىلدىق نەمەسە جەرشىلدىگىم ەمەس، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ جازعاندارى مەن قىتايدان شىققان «ءۇيسىن ەلى» كىتابىنداعى زەرتتەۋلەردەن، سۋبيحايدىڭ، مىڭجانيدىڭ جازعاندارىنان تۇيگەنىم.
- جازۋ، سىزۋ ماسەلەسى جونىنەن العاندا، ءسىزدىڭ بۇگىنگى ورفوگرافيالىق زاڭدىلىقتارعا باعىنعىڭىز كەلمەيتىنى بايقالادى. نەگە؟
- ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى زاڭدىلىقتارى ءتىلىمىزدىڭ تابيعي بولمىسىنا ەمەس، ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن. 1983 جىلى قابىلدانعان «قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەملە ەرەجەلەرىندە» «ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋ سوزدەردىڭ تۇلعاسى ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا وزگەرتىلمەي جازىلادى» دەپ اپ-انىق جازىلعان. بۇل - وتە ورەسكەل، زياندى زاڭ. مەن سول زاڭدى جويىپ، ءوز ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇندەستىك زاڭىن نەگىزگە الاتىن جاڭا زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەيمىن. بۇرىنعى زاڭ - الاقول زاڭ. ويتكەنى وندا: «اراپ، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر قازاقشا دىبىستالىپ وزگەرگەن كۇيىندە جازىلادى»، - دەپ ءمىندەتتەيدى. سونىسىمەن ورىس سوزدەرىنە ايرىقشا ارتىقشىلىق بەرەدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل تولسا دا، ءالى سول ورىس سوزدەرىنىڭ ارتىقشىلىعىن ساقتاپ كەلەمىز. Oعان باعىنعىم كەلە مە، كەلمەي مە، ماسەلە سوندا ما ەكەن؟ ماسەلە - سەندەردىڭ كىمدى جاقتايتىندارىندا عوي، مەنى مە، الدە الگى زاڭدى ما؟
- راس، بىزدەگى گرامماتيكا، تەرمينولوگيا سالالارىنىڭ كەم-كەتىك تۇستارى، ولقىلىقتارى وتە كوپ. بىراق اركىمنىڭ ءار جاققا تارتىپ، وزىنشە ەرەجە شىعارۋى، تەرمينكوم، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى سياقتى زاڭدى قۇرىلىمداردان بولەك باعىت ۇستانۋى ونسىز دا شاتاسقان جۇرتتى ودان ءارى اداستىرادى، ءتىپتى ساۋاتسىزداندىرادى دەپ ويلامايسىز با؟
- شاتاسقان ساۋاتسىزدار قاي زاڭدى دا باسشىلىققا الا الماي شاتاسا بەرەدى. ولاردى قورعاشتاۋدىڭ، مەنىڭشە، ەش قاجەتى جوق. ماسەلەن، مەن گازەت-جۋرنالعا ماقالا بەرگەندە، ءتول ءسوزدىڭ تىنىس بەلگىلەرىن ورىن-ورنىنا قويىپ جازام. ماقالام جارىق كورگەندە، ءتول ءسوزدىڭ الدىنا قويىلاتىن قوس نۇكتەنى، سوڭىندا قويىلاتىن ءۇتىر مەن سىزىقشانى سونداعى تۇزەتكەرلەر ۇنەمى الىپ تاستايدى. سوندا ولار قاي زاڭعا باعىنادى؟ ولاردى شاتاستىرىپ جۇرگەن مەن بە، مەنى شاتاستىرىپ جۇرگەن ولار ما؟ «ال»، «سونىمەن»، «ويتكەنى»، «سەبەبى»، «دەمەك» سەكىلدى شىلاۋلاردى بۇكىل گازەت دەرلىك قىستىرما ءسوزدىڭ تىنىس بەلگىسىن قويىپ، ۇتىرمەن اجىراتادى. قاي زاڭعا باعىنىپ ويتەدى؟ ەش زاڭعا باعىنبايدى، بار-جوعى شىلاۋ مەن قىستىرما ءسوزدى نەمەسە قاراتپا ءسوزدى اجىراتا المايدى. ونداي بىلمەستىككە، مەنىڭشە، ەشقانداي زاڭ كومەكتەسە المايدى. «بولا ما؟»، «كەلە مە؟» دەۋدىڭ ورنىنا «كەلەدى مە؟»، «بولادى ما؟» دەيتىن بولدىق. «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ» دەپ اباي، «مەن اكەمنىڭ وتىز ەكى جاسىندا تۋعانمىن» دەپ ونىڭ ۇلى تۇراعۇل وتكەن عاسىردا جازىپ كەتىپ ەدى، ءبىز «تۋىلدى» دەگەننىن دۇرىستىعىن دالەلدەپ قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازدىق. بۇل ءسوزدىڭ ادەبي نورماسى «تۋدى» دەگەنى ءۇشىن، ءبىر عىلىم دوكتورى P.سىزدىقوۆانى تىرىدەي جەپ قويا جازدادى. ناعىز تىلگە جاناشىر، بىلگىر باتىر بولسا، سول عالىم جوعارىدا مەن ايتقان زاڭدى وزگەرتۋگە نەگە اتسالىسپايدى؟ ابايعا قۇلاق اسپاعان عالىمدار بىزگە قۇلاق اسا ما؟ ەرتەڭ ولار «تۋىلعان جەر»، «تۋىلعان ەل»، «تۋىلعان وتان» دەپ ءان سالسا، مەن ەش تاڭدانبايمىن. «حالىق جاۋى» اتانىپ اتىلىپ كەتكەن اعالارىمىز «وتباسى» دەپ جازىپ كەتىپ ەدى، ەندى ءبىز «جانۇيا» دەگەن جاساندى ءسوزدى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە «وتباسى» دەگەن ءسوز بۇرىن بولماعان سەكىلدى. مەن مۇنى بىلىمدىلىككە، ساۋاتتىلىققا جاتادى دەي المايمىن. ورىستار سولاي جازدى ەكەن دەپ «اراب» دەپ جازىپ، «اراپ» دەپ ايتۋدى دا مەن قازاق ءتىلىنە ارىدەن جاسالعان قاستاندىق دەپ ءبىلەم. «كپسس-ءتى» «سوكپ» دەمەي، «كپسس» كۇيىندە جازىڭدار دەگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وكىمىنەن ەش ايىرماسى جوق. «شاريعات» دەگەندى «شاريات»، «مولدا» دەگەندى «موللا»، «اللا» دەگەندى «اللاھ»، «قيجاپ» دەگەندى «حيدجاپ» دەي باستاۋشىلار دا - ءتىل باسقىنشىلارى. قازاقى سوزگە، قازاقى ادەت-عۇرىپقا ءدىندى قارسى قويۋ - ارىدەن ويلاستىرىلعان قاستاندىق. ويتكەنى دىندە بۇكىل مۇسىلمانعا اراپ ءسوزىن بۇزباي سويلەتەم دەگەن ماقسات جوق.
قازىر عالىمدار «لاتىن ارپىنە كوشەيىك» دەگەندى پاتريوتتىق ساناپ سابىلىپ ءجۇر. بۇل - انشەيىن عىلىمنان الىس توپقا باعىتتالعان الداۋ. «پوەزد»، «زاۆود» دەگەندى «poezd»، «zavod» دەپ جازعاننان نە وزگەرەدى؟ ەشتەڭە. ال «پوەزد»، «زاۆود» دەگەندى «پويىز»، «زاۋىت» دەپ جازساق، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي زاڭى ساقتالادى. دەمەك ءارىپتى ەمەس، جازۋ ەرەجەسىن وزگەرتۋ كەرەك. «ساموۆار» دەگەندى اتالارىمىز ەرىككەنىنەن نەمەسە ساقاۋلىعىنان «ساماۋىر» دەگەن جوق، ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىن ساقتاپ سولاي دەدى. ەندى ءويتىپ قازاق ءتىلىنىڭ ءوز زاڭدىلىعىن ساقتاپ جازا المايتىن بولساق، وعان ەش ىقپال ەتە المايتىن بولسا، وندا تەرمىنكومنىڭ، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ قازاققا قانشالىقتى قاجەتى بار؟ وسى سۇراقتى ماعان قويعانشا، سولارعا نەگە قويمايسىڭدار؟ جۇرت ءبىلسىن ولاردىڭ نەگە ورىس سوزدەرىن ورىس ءتىلىنىڭ ەرەجەسىمەن جازۋعا قۇشتap ەكەنىن. سونان سوڭ: «ءتىل-ءتىل!» - دەپ ايعايلاۋشىلار نەگە وسى زاڭ جويىلسىن دەپ ايعايلامايدى؟ ويتكەنى، مەنىڭ بايقاۋىمشا، بۇل كۇرەستەن ەشكىمنىڭ جەكە باسى اتاق-ابىروي تاپپايدى; تاپسا، تەك ءتىل، جالپى حالىق تابادى. ال جەكە باسىنا پايداسى تيمەيتىن جەرگە ءبىزدىڭ «باتىرلار» اياق باسپايدى. ءبارى، ءسىرا، «ونسىز دا شاتاسقان جۇرتتى ودان ءارى اداستىرادى، ءتىپتى ساۋاتسىزداندىرادى» دەپ، جىلى قازاندى جىلى جاۋىپ قويا سالىپ ءجۇرگەن بولۋ كەرەك. ال، سەن ايتقانداي، اركىم ءار جاققا تارتپاۋى ءۇشىن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل بىلىمىنە يەلىك جاساپ، جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
- ادەبيەتشى، ءتىلشى رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ-سىزۋى مەن ەملە-ەرەجەسىنە، سوزدىك قولدانىستارىنا قاتىستى كەمشىلىك اتاۋلىنى تۇزەۋدىڭ قانداي جولدارىن ۇسىنار ەدىڭىز؟
- ونىڭ ءبىر-اق جولى بار: بۇكىل تۇرىك ءتىلىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ دە ءتۇپ زاڭدىلىعى سانالاتىن ۇندەستىك زاڭىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ دۇرىس جازۋ ەرەجەسىن جاڭادان جاساپ شىعۋ كەرەك. ءبىتتى. باسقا ەشقانداي دا جولى جوق.
اۆتور: روزا راقىمقىزى
http://alashainasy.kz/culture/27260/
