اتا-اجەلەرىمىزدىڭ اڭگىمەلەرىنە قۇلاق تۇرسەك: «بالانىڭ ءىسى شالا»، – دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. ونداعىسى – بالا باستاعان ءىسىن اياعىنا دەيىن جەتكىزبەيدى دەگەنى. شىنتۋايتىنا كەلسەك، كەيدە ءتىپتى ەرەسەك ادامداردىڭ ءوزى تارتقىنشاقتاپ جۇرگەن ماسەلەلەردى كوتەرىپ، قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ كەتكەن بالالار بار. ايتالىق، فرانتسۋزدىڭ اتاقتى ەرجۇرەك قىزى جاننا د’ارك ورلەان قالاسىن جاۋدان ازات ەتكەندە نەبارى 17 جاستا بولىپتى. بويجەتكەن قالىڭ قولدى باستاپ، ءبۇتىن ءبىر قالانى جاۋدان ازات ەتكەن.

ال، تاريح پاراقتارىن اقتارىپ وتىرساق، 1212 جىلى ۇيىمداستىرىلعان كرەست جورىعىنا 25 مىڭنان استام بالا قاتىسقان دەگەن جورامال بار. ولاردىڭ بارلىعى وتكەن زاماننىڭ قاھارماندارى. دەسەك تە، بالالاردىڭ بولاشاق جايلى ويلانىپ، ەرلىك جاساۋ ءداستۇرى بۇگىنگى كۇنى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ولاردىڭ ىشىندە حالىقتىڭ سۇيىكتىسىنە، بالالاردىڭ ۇلگى تۇتار تۇلعاسىنا اينالىپ، اتى الەمگە تانىمال بولعان بالالارعا توقتالا وتسەك. الىسقا بارماي-اق، وتكەن حح عاسىردى الىپ قاراساق، سول جۇزجىلدىقتا الەم اسپانىندا جارق ەتىپ ەكى جۇلدىز اعىپ ءوتتى. ءبىرى – اننا فرانك بولسا، ەكىنشىسى – سامانتا سميت. وكىنىشكە قاراي، ەكەۋىنىڭ دە عۇمىرى قىسقا بولدى.

اننا فرانك 1929 جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا گەرمانيادا ەۆرەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ارتىنشا 1933 جىلى ەل تىزگىنىن ۇستاپ، بيلىككە گيتلەر كەلگەن سوڭ وتباسىمەن نيدەرلاندىعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. كەيىن ول جاققا دا فاشيستەردىڭ قولى جەتكەندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، اۋەلى وسۆەنتسيم، كەيىن بەرگەن-بەلزەن كونتسلاگەرىنە جىبەرىلەدى. سول جەردە ءجۇرىپ 1945 جىلى اقپان ايىندا نەبارى 15 جاسىندا ومىردەن وتەدى.

قارشاداي قىزدى الەمگە تانىمال ەتكەن ونىڭ كونتسلاگەردە جۇرگەندە جازعان كۇندەلىگى-ءتىن. «اننا فرانكتىڭ كۇندەلىگى» دەگەن اتپەن تانىمال گوللاند تىلىندە جازىلعان قولجازبا ءفاشيزمدى اشكەرەلەيتىن قۇندى قۇجاتقا اينالىپ، الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، بەستسەللەرگە اينالدى. ال 2009 جىلى كۇندەلىك يۋنەسكو مۇرالارى قاتارىنا دا قوسىلدى. بۇگىندە اننا فرانكتىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ، ءومىر جولى جايلى فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ، تەاترلىق قويىلىمدار ساحنالاندى. الايدا وعان مۇنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورۋدى جازبادى. كوزى ءتىرى بولعاندا تانىمال جازۋشىعا اينالىپ، ادەبيەت الەمىنە ۇلى شىرعارمالار سىيلار ما ەدى.

ءبىر كەزدەرى ميلليونداعان الەم بالالارىنىڭ كۋميرىنە اينالعان امەريكاندىق كىشكەنتاي قىز سامانتا ءسميتتى بۇل كۇندەرى قازاقستاندا كوپتەگەن ادامدار تانىمايدى. الايدا، ول كەڭەس زامانىندا ميلليونداعان پيونەر بالالاردىڭ جۇرەگىن جاۋلاعان ناعىز قاھارمان بولاتىن.

ول 1972 جىلدىڭ 29 شىلدەسىندە اقش-تىڭ مەن شتاتىندا دۇنيەگە كەلدى. سامانتانى كسرو-نىڭ سول كەزدە جاڭادان سايلانعان باسشىسى يۋري اندروپوۆقا جازعان حاتى ايداي الەمگە تانىمال ەتتى. اتالمىش حات «يزۆەستيا» گازەتىندە باسىلىپ، اندروپوۆتىڭ ءوزى امەريكاندىق وقۋشى قىزدى كەڭەس وداعىنا ساياحاتتاپ قايتۋعا شاقىردى. سامانتا باس حاتشىنىڭ شاقىرتۋىن قابىل الدى، الايدا اندروپوۆتىڭ وزىمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. سەبەبى، بۇل ۋاقىتتا ول اۋرۋحانادا قاتتى ناۋقاستانىپ، ءومىرىنىڭ ساناۋلى كۇندەرى عانا قالعان-تىن.

امەريكاندىق وقۋشى قىزدىڭ كەڭەس وداعىنا اياق باسۋى سول كەز ءۇشىن ناعىز سەنساتسيا رەتىندە قابىلداندى. حالىق ءتۇرلى كونسپيرولوگيالىق بولجامدار جاساپ، شپيوندىق جانجالدىڭ وتىن ۇرلەۋگە تىرىسقانىمەن، ەشتەڭە شىقپادى. البەتتە، 11 جاستاعى بەيكۇنا پەرىشتەدەن ءتىس قاققان تىڭشى قايدان شىعا قويسىن؟

كەڭەستىك باسشىلاردىڭ سامانتانى ەلگە شاقىرۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى مەن جوسپارى بولاتىن. سەبەبى، سول ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ اقش-تاعى ءيميدجىن جاقسارتۋدى كوزدەدى. ياعني، كەڭەس وداعىن كوشەلەرىندە ايۋ كەزىپ جۇرەتىن ارتتا قالعان مەملەكەت ەمەس، امەريكا سياقتى دامىعان ەل رەتىندە كورسەتۋ ماقساتى تۇردى. سوندىقتان دا، وعان ەلدىڭ ارتتا قالعان قالتارىس-بۇلتارىستارىن كورسەتپەيتىن. ول كسرو-عا 1983 جىلدىڭ جازىندا اياق باستى جانە فوتوسۋرەتى ەلدەگى بارلىق گازەتتەردە، ءتىپتى اۋداندىق دەڭگەيدەگى گازەتتەرگە دەيىن باسىلدى.

البەتتە، سامانتانى كسرو-دا اسا ماڭىزدى قوناق رەتىندە قارسى الىپ، وعان كوممۋنيزمنىڭ تەك جەتىستىكتەرى كورسەتىلدى. ەكى اپتانىڭ ىشىندە ول «ارتەك» لاگەرلەرىن ارالاپ، كوممۋنيزمنىڭ بولاشاعىنا سەنەتىن مىڭداعان بالالاردى كوردى جانە ەلدەگى ميلليونداعان وقۋشى جىگىتتەردىڭ جۇرەكتەرىنە شوق سالىپ كەتتى. كەيبىر وقۋشىلار سامانتامەن كەيىن دە حات الماسىپ تۇرعاندىعىن ايتادى. الايدا، ولاردىڭ جازعان حاتتارىنىڭ بارلىعى كگب-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنان وتەتىن.

سامانتا ءسميتتىڭ كەڭەس وداعىنا ساپارى الەم ءباسپاسوزىنىڭ ءجىتى نازارىندا بولدى. ارتىنشا ول ەلىنە ورالعان سوڭ ساپارى تۋرالى كىتاپ جازىپ، ول جاقتا دا تانىمالدىلىققا يە بولدى. «الەم قىزى»، «ىزگى نيەت ەلشىسى» دەگەن اتاق الىپ، ءتۇرلى سەريالدارعا تۇسە باستادى. وسىلايشا، قىرعي-قاباق سوعىس جىلدارىندا 11 جاسار وقۋشى قىز ءبىر-بىرىنە جاۋلىق كوزقاراسپەن قارايتىن ەكى مەملەكەتتە دە بىردەي تانىمالدىققا يە بولىپ، جۇلدىزعا اينالىپ شىعا كەلدى.

ساراپشىلاردىڭ كوبى كىشكەنتاي قىزدى جارقىن بولاشاق كۇتىپ تۇر دەپ ەسەپتەدى. الايدا، ءبارى ءبىر ساتتە توڭكەرىلىپ، جاعداي مۇلدەم باسقا لەپكە يە بولدى. 1985 جىلدىڭ 25 تامىزىندا الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا ورىن الىپ، ۇلىبريتانيادان «لايم كوشەسى» دەگەن سەريالعا ءتۇسىپ، اكەسىمەن بىرگە ەلگە قايتىپ كەلە جاتقان سامانتا سميت اۋە اپاتىنا ۇشىراپ، باقيلىق بولدى. سول اپاتتى ارنايى قىزمەتتەر قولدان ۇيىمداستىردى ما، الدە كەزدەيسوقتىق پا، ول جاعىن كەسىپ ايتۋ قيىن. سامانتا 13 جاسىندا تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراماي ەسەيگەندە امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ىقپالدى ساياسي تۇلعاعا اينالار ەدى. امەريكا حالقى ونى ءتىپتى امەريكانىڭ پرەزيدەنتى بولار ما ەدى دەگەن پىكىردە. قانشا دەگەنمەن، تاعدىردىڭ جازعانىنا شارا جوق.

ەرجۇرەكتىگى جانە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ جاتقان مەكتەپ وقۋشىلارى ءبىزدىڭ ءححى عاسىردا دا بار. ءدىننىڭ ساياساتقا ارالاسۋىنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىنىڭ ايقىن ءبىر دالەلى – پاكىستاندىق وقۋشى قىز مالالا يۋسۋفزايدىڭ تاعدىرى. ونىڭ جاساعان ءىس-ارەكەتتەرىن اتاپ وتپەس بۇرىن، ازدى-كەم ءومىربايانىنا توقتالىپ وتسەك. پاكىستاندىق تانىمال قۇقىق قورعاۋشى قىز 1997 جىلدىڭ 12 شىلدەسىندە پاكىستاننىڭ سۋات ايماعىنداعى مينگورا دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. ول 11 جاسىندا، ياعني، 2009 جىلدان باستاپ بي-بي-سي ارناسىنا بلوگ جازىپ، تانىمال بولا باستادى. وندا تالىپتەر رەجيمىندەگى ءومىردى سيپاتتاپ، ساقالدى راديكالداردىڭ قىلمىستارىن اشكەرەلەي باستايدى. سەبەبى، سول ۋاقىتتا تالىپتەر پاكىستان ۇكىمەتىنە قارسى باس كوتەرىپ، سۋات ايماعىنا باقىلاۋ ورناتقان ەدى. ودان بولەك، مەكتەپتەردى جارىپ جىبەرىپ، قىزداردىڭ ءبىلىم الۋىنا تىيىم سالدى. وسىدان سوڭ مالالا قىزداردىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىعىن تالاپ ەتىپ، ميتينگتەر ۇيىمداستىرىپ، ءسوز سويلەپ، تاليبان رەجيمىنە اشىق قارسى شىعا باستادى. وسىلايشا، ول بۇكىل الەمگە تانىمال بولا باستادى. الايدا، مۇنداي تانىمالدىلىقتىڭ سالدارى دا اۋىر بولدى.

2012 جىلى مەكتەپتەن ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان جولدا ونى بەتپەردە كيگەن تەرروريستەر اتىپ كەتتى. بۇل كەزدە ول نەبارى 15 جاستا-تىن. قايتكەنمەن دە، قىزدىڭ كورەر جارىعى بار ەكەن. جاراقاتتانعان ونى اسا اۋىر جاعدايدا پەشاۆار قالاسىنداعى اسكەري اۋرۋحاناعا جەتكىزىپ، سول جەردە بىرنەشە كۇن كومادا جاتىپ ەسىن جيعان سوڭ، پاكىستان ۇكىمەتى ارنايى ۇشاقپەن ۇلىبريتانيانىڭ بيرمينگەم قالاسىنا ەمدەلۋگە جىبەردى. جاراقاتىنان تولىق ايعىپ شىققان سوڭ، ول بىرنەشە حالىقارالىق سىيلىقتارعا يە بولىپ، الەم بويىنشا ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىعىن قورعاۋمەن اينالىسا باستادى. ناتيجەسىندە 2014 جىلى الەمدەگى ەڭ بەدەلدى سىيلىق – بەيبىتشىلىك سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنا يە بولدى جانە ول وسى سىيلىققا يە بولعان الەمدەگى ەڭ جاس لاۋرەات اتاندى. بۇگىنگى كۇنى ۇلىبريتانيادا عۇمىر كەشىپ جاتىر.

ەندىگى ءسوز ەتكەلى وتىرعان جاس قىزدى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا بىلمەيتىن ادام جوق شىعار، ءسىرا. وتكەن جىلدىڭ 23 قىركۇيەگى كۇنى بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ بويىنشا سامميتىندە شۆەتسيادان كەلگەن ءبىر كىشكەنتاي وقۋشى قىز جالىندى ءسوز سويلەپ، بۇكىل الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. بۇل – شۆەتسيالىق 16 جاسار مەكتەپ وقۋشىسى گرەتا تۋنبەرگ ەدى. ول بۇكىل ادامزات ءۇشىن ماڭىزدى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى كوتەرە باستادى. الەم ەلدەرىنەن پاريج كونۆەنتسياسىنىڭ شارتتارىن تولىق ورىنداۋدى تالاپ ەتىپ، قارسىلىق رەتىندە ءار جۇما سايىن مەكتەپكە بارۋدان باس تارتتى. ونىڭ ورنىنا شۆەتسيا پارلامەنتىنىڭ الدىندا قارسىلىق شارالارىن وتكىزەتىن. ۋاقىت وتە كەلە قارسىلىق اكتسياسىنا قاتىساتىن وقۋشىلار مەن وزگە دە ادامداردىڭ سانى ارتىپ، ۇلكەن قوزعالىسقا اينالدى. قازىردىڭ وزىندە ول وزىنە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن ميلليونداعان جاقتاستار جيناپ جاتىر. 2003 جىلى 3 قاڭتاردا دۇنيەگە كەلگەن ول قازىر بار بولعانى 17 جاستا.

P.S. اتالعان تۇلعالاردىڭ بارلىعى الەمدىك دەڭگەيدەگى بالالار. كەيبىرەۋلەر ءۇشىن ولار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساياسي قۇرال بولسا دا، ءوز رولدەرىن ءساتتى ويناپ شىقتى جانە ويناپ جاتىر. شىن مانىسىندە، ناعىز ۇلگى ەتۋگە لايىق جاندار. ەڭ باستىسى، ەرلىك ارەكەتتەرىن 18 جاسقا جەتكەنشە جاساپ ۇلگەردى. ال، سىز(دەر) 18 جاسقا دەيىن قانداي جەتىستىككە جەتتىڭىز(دەر)?

ورالبەك وتەعۇلوۆ

Abai.kz