قازاق بالاسى تۇركى رۋحىنان ءنار الۋعا كۇش سالىپ، ەلىمىزگە «كۇلتەگىن» سەكىلدى تاريحي ەسكەرتكىشتىن كەلۋىنە قوماقتى ەڭبەك ەتكەن تۇركىتانۋشى عالىم، الەمدىك شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ف.ع.د.، پروفەسسور قارجايباي سارتقوجاۇلىنىڭ موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلى قۇرىلتايىندا (پارلامەنتىندە) دەپۋتات بولعان كەزدە قازاق ۇلتى كوپ قونىستانعان بايان ولكەيدە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الۋعا كۇش سالىپ، قازاق ءتىلى موڭعول تىلىمەن قاتار «مەملەكەت ءتىل» بولىپ زاڭدى تۇردە بەكىتۋگە ات سالىسقان ەرلىكتەرىن جيە ەستۋشى ەدىك. سودان ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنا تۇرىكتانۋشى قارجاۋباي كەلدى دەگەننەن اپتىعىپ، اسىعىپ، جۇزدەسۋگە اسىقتىق.

ءالىپبيدى رەفورمالاۋ توڭىرەگىندە داۋ بىرنەشە جىلعا سوزىلىپ كەلە جاتىر. جالپى ءسىز لاتىن گرافيكاسىنا اۋىستىرۋعا قالاي قارايسىز؟

مەن ءوز باسىم قۇپتايمىن، قولدايمىن.

كەيبىر عالىمدار مەن زيالىلار ۇلت ۇزاق جىلدار بويى ساۋاتسىز بولىپ قالادى. بابالار رۋحىنان اجىراپ قالامىز دەگەن ويدى العا تارتۋدا...

قازاق بالاسى تۇركى رۋحىنان ءنار الۋعا كۇش سالىپ، ەلىمىزگە «كۇلتەگىن» سەكىلدى تاريحي ەسكەرتكىشتىن كەلۋىنە قوماقتى ەڭبەك ەتكەن تۇركىتانۋشى عالىم، الەمدىك شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ف.ع.د.، پروفەسسور قارجايباي سارتقوجاۇلىنىڭ موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلى قۇرىلتايىندا (پارلامەنتىندە) دەپۋتات بولعان كەزدە قازاق ۇلتى كوپ قونىستانعان بايان ولكەيدە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الۋعا كۇش سالىپ، قازاق ءتىلى موڭعول تىلىمەن قاتار «مەملەكەت ءتىل» بولىپ زاڭدى تۇردە بەكىتۋگە ات سالىسقان ەرلىكتەرىن جيە ەستۋشى ەدىك. سودان ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنا تۇرىكتانۋشى قارجاۋباي كەلدى دەگەننەن اپتىعىپ، اسىعىپ، جۇزدەسۋگە اسىقتىق.

ءالىپبيدى رەفورمالاۋ توڭىرەگىندە داۋ بىرنەشە جىلعا سوزىلىپ كەلە جاتىر. جالپى ءسىز لاتىن گرافيكاسىنا اۋىستىرۋعا قالاي قارايسىز؟

مەن ءوز باسىم قۇپتايمىن، قولدايمىن.

كەيبىر عالىمدار مەن زيالىلار ۇلت ۇزاق جىلدار بويى ساۋاتسىز بولىپ قالادى. بابالار رۋحىنان اجىراپ قالامىز دەگەن ويدى العا تارتۋدا...

ءبىز وركەنيەتتى ەلمىز. قۇدايعا شۇكىر، عالىمدار بار. ارنايى دايىندىقپەن بايىپتاپ، ساراپتاپ بارامىز عوي. ال، ادەبيەتتەردى اۋدارۋ كوپ ۋاقىتتى الادى دەسە، قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاجىريبەسىن قولدانۋعا بولادى. ماسەلەن، اراب گرافيكاسىنداعى كىتاپتاردى كريلليتساعا ءبىر كنوپكانى باسىپ بەس مينۋتتا وزگەرتىپ وتىر. ونى كوزىمىز كورىپ وتىر. دەمەك، وركەنيەتتى زاماندا ادەبيەتتەردى جاڭا شريفتىمەن بەرۋ پروبلەما ەمەس. باياعى كالكاعا باسىپ اۋداراتىن زامان ءوتتى. حالقىمىز ساۋاتتى. سوندىقتان دا بابالار رۋحىنان ەش اجىرىپ قالمايمىز دەگەن ويدى العا تارتقىم كەلەدى.

سىزدەر «ورحون-ەنەسەي» سەكىلدى تۇركى جۇرتىنا ورتاق مۇرالاردى وقىپ جۇرسىزدەر. جالپى قازىرگى قازاق تىلىنەن قانشالىقتى الشاقتىق بار؟

قازاق ءتىلى قىپشاق توبىنا جاتادى. ال، ورحون ماتىندەرى تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق توبىنا جاتاتىنىن دالەلدەدىك. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ كونە ءتىلى. ءتىل ۇنەمى وزگەرىپ، بايىپ، دامىپ وتىرادى. سوندىقتان دا ازداعان وزگەشەلىك بار. ونىڭ ۇستىنە ءتىل قايتا قۇرۋ كەزەڭدەرىندە نەمەسە تاريحي بەتبۇرىس تۇستارىندا وزگەرىپ وتىرادى. مىسالى، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان كەزدە تىلدە كوپ وزگەرىستەر پايدا بولدى. سول كەزدە تەرميندەر وزگەردى، فونەتيكا وزگەردى. فونەتيكا دەگەن ءوزى قىزىق نارسە. قازىرگى ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ «ڭ»، «ع» ارپىپتەرىنە ءتىلى كەلمەي جاتادى. بۇل قۇبىلىس ارتيكۋلياتسيا وزگەرۋىنىڭ ناتيجەسى. ءتىلدىڭ ءار ءتۇرلى دەتالدارى وزگەرەدى. ارتيكۋلياتتسياسى وزگەرەدى. سودان بولىپ ادامنىڭ سىرتقى سىيپاتىنا تۇرىنە دە اسەر ەتەدى. ياعني، ءبىر جاعىنان ءتىل بايىسا، ەكىنشى جاعىنان وزگەرىستەر بولادى. دەگەنمەن دە، كونە تۇركى تىلىنە جاقىن ساقتالىپ قالعان ءتىل -  قازاق ءتىلى. مۇستافا كەمال اتاتۇرىك ءتىلدى رەفورمالاۋ كەزىندە قازاق تىلىنەن كوپ سوزدەردى العان. سەبەبى، پارسىلانعان، ارابتانعان ءتىلدى تۇركى تىلىنە جاقىنداتۋ ءۇشىن. سونىمەن قاتار، وزبەكستاندا كارىموۆ دەگەن عالىم كومپيۋتەر ارىلى قازاق ءتىلى كونە تۇركى تىلىنە ەڭ جاقىن ەكەنىڭ دەلەلدەگەن بولاتىن.  

ۇلت زيالىلارى قازاقتىڭ رۋحاني الەمى كەنجە قالدى دەپ دابىل قاعىپ جۇرگەنىنە كوپتەگەن جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. جالپى ءسىزدىڭ ويىڭىزشا وسىنداي كۇردەلى ءارى نازىك ماسەلە شەشىمىن تولىققاندى قاشان تابۋى مۇمكىن؟

ەندى ەلباسىنىڭ ءوزى دە اتسالىسىپ، تاريحىن تەرەڭنەن زەرتتەۋ، ءتىلىن كوتەرۋ، ءداستۇرىن جاڭعىرتۋعا ىقپال جاساۋدا. ونىڭ دالەلى «مادەني-مۇرا» باعدارلاماسىن ايتۋعا بولادى. دەمەك، ءىس ءجۇرىپ جاتىر. بىراق، اقىرىن، باياۋ جۇرۋدە. نەگە ولاي دەگەندە كەڭەستىك سوۆەت قۇرامىندا 75 جىل، 200 جىل پاتشالىق رەسەي كاللونياسىندا بولعانىنىڭ اسەرى بولىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە پۋتين تۇسىندا ەكونوميكاسىن ءبىراز كوتەرگەن رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق قۋاتىن كوتەرۋگە بارىنشا كۇش سالىپ جاتىر. سىرتقى ساياساتتا ساق بولۋ كەرەك. سەبەبى، گرۋزيا، مولداۆيا جانە ۋكرايناداعىداي جاعداي بولماۋ ءۇشىن ساقتىقپەن ارەكەت جاساۋدا. ەلباسى كوسموستىق دەڭگەيدە قارايدى عوي. بىرتىندەپ، شىعىستىق پسيحولوگيامەن ءبارىن شەشكەندى قالايتىن سەكىلدى.

دەگەنمەن، بەس-التى جىلدا ماسەلەنىڭ بەتى بەرى قارايتىن بولار. سەبەبى، قازىر 67% بولساق، التى جىلدىڭ كولەمىندە 70-80% قازاق حالقى بولادى.

ەلباسى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكونوميكانى كوتەرۋگە كۇش سالسا، بۇگىنگى تاڭدا رۋحاني دۇنيەگە دەن قويا باستادى. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنتتىڭ يدەولوگياسىن كەرەمەت جۇرگىزىپ جاتقان ەرلان قارين، بەرىك ابدىعالي سەكىلدى ۇلتشىل ازاماتتار قوماقتى جۇمىس اتقارۋدا.  

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، ءسىز كونفەرەنتسيالار مەن فورۋمداردا جاستاردى «يمپەريالىق رۋحتا» تاربيەلەۋ كەرەك دەپ ءجيى كوتەرىپ ءجۇرسىز. سوندا قالاي بولعانى؟

ءبىز يمپەريا ورىناتقان ەتنوستىڭ ۇرپاعىمىز. كوك تۇرىك، التىن وردا ىسپەتتى يمپەريا ۇرپاعىمىز. ءار قازاق ءوزىن يمپەريا ۇرپاعى دەپ سەزىنۋ كەرەك.

كەزىندە ەۋرازيا قۇرلىعىندا ەكى ۇلكەن يمپەريا بولدى. ناقتىراق ايتساق ءVى-ءVىى ع.ع. كوك تۇرىك يمپەرياسى مەن تاڭ يمپەرياسى بولدى. كەزىندە تاڭ يمپەرياسىنىڭ ءوزى تۇرىك قاعاناتىنىڭ اۋزىنا قاراپ تۇرعان. تاڭ يمپەرياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا تۇرىك قاعاناتى اسەر ەتكەن. ءسۇي پاتشالىعىن قۇلاتىپ، تاڭ پاتشالىعىن قالىپتاستىرىپ بەردى. سوسىن، ۇزاق ۋاقىت بويى قىتايدان سالىق جيناپ تۇرعان. سونىمەن قاتار، التىن وردانى ايتۋعا بولادى. شىن مانىندە شىڭعىس حان ۇرپاقتارى بولعانىمەن تۇركى تايپالارىنا، تۇركى جۇرتىنا قىزمەت جاسادى. ولار تۇركىلىك يمپەريا قۇردى. ءبىر سوزبەن ايتساق التىن وردا تۇركى ەتنوسىنىڭ يمپەرياسى. ءبىز التىن ورداعا ۇلكەن قارىزدارمىز دەپ سانايمىن. سەبەبى، التىن وردا يمپەرياسى قۇرىلماعان بولماسا اۋعانىستان سەكىلدى تايپا-تايپاعا ءبولىنىپ جۇرەر مە ەدىك. قازاق قالپىمىزدا قالۋىمىزعا اسەرى مىقتى. سونداي-اق التىن وردا ەۋرازياداعى شەشۋشى ءرولدى اتقاردى. سالىق جيناپ تۇرۋ ماقساتىندا قازىرگى رەسەي سەكىلدى مەملەكەتتى قۇرۋعا ىقپال جاساعان دا التىن وردا بولدى. دەمەك، كەزىندە يمپەريا قۇردىق پا، قۇردىق. ياعني جاستاردى «يمپەريالىق رۋحتا» تاربيەلەۋ كەرەك.

تۇركى مەملەكەتتەرى ءبىر قۇدىقتان سۋ ءىشۋ ماقساتىندا ورتا ازيا وداعىن قۇرۋعا تالپىنىپ، تۇركسوي سەكىلدى ۇيىممەن جۇمىلا جۇمىس جاساۋدا. قالاي ولايسىز تۇركى جۇرتارى قانشالىقتى ىقپالداسادى دەپ ويلايسىز؟

تۇركى مەملەكەتتەرى قوسىلادى دەگەنگە سەنبەيمىن. ولاي بولۋى دا مۇمكىن ەمەس جاعداي. بىراق، ءبىر-بىرىمەن ىقپالداسىپ، شەگارالىق جەنىلدىكتەر جاساسىپ، ءوزارا كومەك كورسەتىپ تۇرۋدا بار كۇشتەرىن سالسىن. مادەنيەتىن وركەندەتسىن. ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنسىن، اسەر ەتسىن.

جاستار قانداي بولۋ كەرەك؟

جاستار ۇلتشىل بولۋ كەرەك. ۇلتشىل دەگەن وزگە ۇلتتى جەك كورۋ ەمەس، قايتا وزگەنى ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن سىيلاتىن وركەنيەتتى ازاماتتىڭ قاسيەتى. ءوز اناسىن سىيلاماعان وزگە انانى سىيلايدى دەگەنگە سەنبەيمىن. دەمەك، ۇلتىن سۇيەتىن ۇلتىشىل جاستار بولۋى كەرەك. ءوز باسىم كەزىندە موڭعوليانىڭ ۇلى قۇرىلتايىندا (پارلامەنتىندە) قىزمەت اتقاردىم. بىراق، جۇرەگىمىز كوك ءبورىلى قازاق ءۇشىن، قازاق مەملەكەتى ورناسا ەكەن دەپ ارماندادىم. مونعولدار قانشا الاقانىنا سالىپ ايالاسا دا قازاق ءۇشىن جۇرەگىم سوقتى، قازاق ماسەلەسى كوپ الاڭداتتى. قان تارتپاي قويمايدى ەكەن. موڭعوليادا تۋىپ، سوندا ءوسىپ، سولاردىڭ جىلى الاقانىندا ادام بولساق تا تاۋعا قاراپ ۇلىعان قاسقىردىڭ كۇشىگىنە ۇقساپ تۇردىق. سەزىمنىڭ تەرەڭىندەگى سول اسىل سەزىم اتا جۇرتقا الىپ كەلدى. ءدال مەن ىسپەتتى قازاقستانداعى باسقا ۇلت وكىلدەرى ءوزىنىڭ قانداس وتانىنا جۇرەگى بۇرىلىپ تۇراتىنى انىق. ءبىزدىڭ كوزىمىزشە «قازاقستانىم» دەپ تۇرادى دا بۇرىلا بەرە ورىسى ورىس ءۇشىن، ەۆرەيى ەۆرەي ءۇشىن قاشاندا قىزمەت جاسايدى. ال وزگە حالىققا قىزمەت جاساۋ ءۇشىن ادامنىڭ جان دۇنيەسى، بولمىسى تولىعىمەن وزگەرۋى قاجەت. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما.

«اباي-ينفورم»