مۇسىلماندار ەۋرو-پالىقتار جاساعان اقپاراتتىق وركەنيەت سالاسىنا ءبىراز كەشىگىڭكىرەپ ەندى. گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەديدار، عالامتور جەلىلەرى يسلام مەملەكەتتەرىندە باتىس الەمىنە قاراعاندا باياۋ دامىدى. بۇل كوپتەگەن يسلام ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا ارتتا قالۋلارىنا بايلانىستى ەدى. ال ەۋروپادا العاشقى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ياعني تۇڭعىش قاراپايىم گازەتتەر وسىدان 400 جىلداي بۇرىن ومىرگە كەلگەن بولاتىن.

وسى اقپارات قۇرالدارى ارقاسىندا باتىس الەمى ءوز ازاماتتارى مەن وزگە دە ەلدەرگە ىقپالىن جۇرگىزە وتىرىپ، بۇكىلالەمدىك ۇستەمدىككە جەتتى. العاشقى مۇسىلمان گازەتتەرىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىنا قاراپ وتىرىپ، مۇنداي قۋاتتى دا اعارتۋشىلىق ءارى ساياسي كۇشى بار رەسۋرستى يگەرۋ جاعىنان مۇسىلمانداردىڭ باتىس الەمىنەن ەداۋىر ارتتا قالعانىن كورۋ قيىن ەمەس.

گازەتتەردىڭ ومىرگە كەلۋى

قازىرگى زامانعى گازەتتەر - ەۋروپالىقتاردىڭ ويلاپ شىعارعان قۇرالى. ەڭ العاشقى گازەتتەر قولمەن جاڭالىقتار جازىلعان پاراقشالار تۇرىندە ءحVى عاسىردا ۆەنەتسيادا كەڭىنەن تاراعان. ەۋروپانىڭ ۆەنەتسيا سەكىلدى ءىرى قالالارى الەمدىك ساۋدا ورتالىق-تارىنىڭ ءبىرى ەدى، سوندىقتان ولار ساياسي ءارى ەكونوميكالىق ءمانى جوعارى اقپاراتتار ورتالىعىنا دا اينالدى.

مۇسىلماندار ەۋرو-پالىقتار جاساعان اقپاراتتىق وركەنيەت سالاسىنا ءبىراز كەشىگىڭكىرەپ ەندى. گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەديدار، عالامتور جەلىلەرى يسلام مەملەكەتتەرىندە باتىس الەمىنە قاراعاندا باياۋ دامىدى. بۇل كوپتەگەن يسلام ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا ارتتا قالۋلارىنا بايلانىستى ەدى. ال ەۋروپادا العاشقى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ياعني تۇڭعىش قاراپايىم گازەتتەر وسىدان 400 جىلداي بۇرىن ومىرگە كەلگەن بولاتىن.

وسى اقپارات قۇرالدارى ارقاسىندا باتىس الەمى ءوز ازاماتتارى مەن وزگە دە ەلدەرگە ىقپالىن جۇرگىزە وتىرىپ، بۇكىلالەمدىك ۇستەمدىككە جەتتى. العاشقى مۇسىلمان گازەتتەرىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىنا قاراپ وتىرىپ، مۇنداي قۋاتتى دا اعارتۋشىلىق ءارى ساياسي كۇشى بار رەسۋرستى يگەرۋ جاعىنان مۇسىلمانداردىڭ باتىس الەمىنەن ەداۋىر ارتتا قالعانىن كورۋ قيىن ەمەس.

گازەتتەردىڭ ومىرگە كەلۋى

قازىرگى زامانعى گازەتتەر - ەۋروپالىقتاردىڭ ويلاپ شىعارعان قۇرالى. ەڭ العاشقى گازەتتەر قولمەن جاڭالىقتار جازىلعان پاراقشالار تۇرىندە ءحVى عاسىردا ۆەنەتسيادا كەڭىنەن تاراعان. ەۋروپانىڭ ۆەنەتسيا سەكىلدى ءىرى قالالارى الەمدىك ساۋدا ورتالىق-تارىنىڭ ءبىرى ەدى، سوندىقتان ولار ساياسي ءارى ەكونوميكالىق ءمانى جوعارى اقپاراتتار ورتالىعىنا دا اينالدى.

ۆەنەتسياداعى «اۆيزي» نەمەسە «گازەتە» دەپ اتالعان اقپارات پاراقشالارى يتاليا مەن ەۋروپاداعى سوعىستار مەن ساياسي ءومىر تۋرالى حابار تاراتىپ وتىردى. 1566 جىلدان باستاپ ولار اپتا سايىن شىعىپ، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى لوندونعا دەيىن جەتكەن. ءحVىى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ باسپا گازەتتەرى بۇكىل ەۋروپا ايماعىنا تارايتىن بولدى.

كەيىن ءباسپاسوز اپتالىقتارى بازەلدە (1610), فرانكفۋرت پەن ۆەنادا (1615), گامبۋرگتە (1616), بەرليندە (1617) جانە امستەردامدا (1618) پايدا بولدى. ال انگليادا العاشقى گازەت 1621 جىلى دۇنيەگە كەلدى. فرانتسيا 1631 جىلدان ءوز گازەتىن شىعارا باستادى. يتاليادا 1639 جىلدان، يسپانيادا - 1641 جىلدان باستاپ وزدەرىنىڭ ءباسپاسوز قۇرالدارى دۇنيەگە كەلدى.

بۇل ۋاقىتتاردا مۇسىلماندىق شىعىس بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دەگەندى بىلمەيتىن ەدى. ال ەۋروپا قۇرلىعىندا العاشقى گازەت پايدا بولعاننان كەيىن جيىرما-وتىز جىل ىشىندە باق ەۋروپالىق ساياسي دامۋعا، دەموكراتيالىق نىعايۋعا، ساۋاتتىلىقتىڭ تارالۋىنا جانە قوعامدىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ ارتۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپشى كۇشكە اينالدى.

گازەتتەردىڭ رەفورمالاردى تۋدىرۋشى ءرولى

يسلام الەمى گازەتپەن ەۋروپالىق دەرجاۆالاردىڭ شىعىسقا بەلسەندى تۇردە اسكەري، ەكونوميكالىق جانە ساياسي جورىقتار جاساۋلارى باستالعاننان كەيىن تانىسقانى بەلگىلى. ەۋروپانىڭ بۇل جاڭالىعىن وزىنە العىسى كەلگەن العاشقى مۇسىلمان ەلى - سول كەزدەگى وسمان سۇلتاندىعىنىڭ پروۆينتسياسى سانالاتىن ەگيپەت ەدى. ەۋروپالىق باسقىنشىلىققا قاتتى ۇشىراعان دا وسى مەملەكەت بولاتىن.

ءحVىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ەگيپەتتى فرانتسۋز اسكەرلەرى باسىپ الدى. شەتەلدىكتەردىڭ جاڭا رەجيمى ەل حالقى اراسىندا نارازىلىق تۋدىرىپ، ەگيپەتتى پارتيزاندىق سوعىس شارپىدى. 1801 جىلى فرانتسۋزدار اعىلشىن-تۇرىك اسكەرىنەن جەڭىلىس تاۋىپ، ەگيپەتتە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وسمان سۇلتاندىعى بيلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى.

1804-1805 جىلدارى كايردە تۇرىك اسكەرلەرى مەن ماملۇك فەودالدارىنا قارسى حالىق كوتەرىلىستەرى بۇرق ەتتى. 1805 جىلى بولعان ءبىر كوتەرىلىس كەزىندە تۇرىك اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارعان الباندىق مۇحاممەد-ءاليدىڭ قولداۋىمەن كوتەرىلىسشىلەر جەڭىسكە جەتىپ، سول جىلى مامىر ايىندا ول ەگيپەتتىڭ باسقارۋشىسى بولىپ سايلانادى.

مۇحاممەد-ءاليدىڭ ەگيپەت باسقارۋشىسى بولىپ سايلان-عانىنان كەيىن، مەملەكەت ەكونوميكالىق جانە مادەني سالادا ەداۋىر ىلگەرى باستى. ول مەملەكەتتىك اپپاراتتى قايتا قۇرىپ، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى مينيسترلىكتەر اشتى (اسكەري، قارجى، ساۋدا، اعارتۋ جانە ت.ب.). جاڭا مەملەكەتتىك اپپارات، اسكەري قىزمەت جانە دامۋ ۇستىندەگى ونەركاسىپ ءۇشىن ءبىلىمدى ادامدار كەرەك ەدى.

وسى ماقساتتا بىرقاتار زايىرلى جالپى ءبىلىم بەرەتىن جانە ارنايى مەكتەپتەر اشىلىپ، جاس ەگيپەتتىكتەردى ەۋروپاعا وقۋعا اتتاندىرۋ جولعا قويىلدى. ەۋروپانىڭ عىلىمي جانە تەحنيكالىق جەتىستىكتەرىن ەگيپەت توپىراعىنا جەتكىزۋ باستالدى. سول كەزدەرى العاشقى باسپاحانانىڭ نەگىزى قالانىپ، كىتاپ شىعارۋ ءىسى دۇنيەگە كەلدى. ال 1827 جىلى تۇڭعىش ەگيپەت گازەتى جارىق كوردى.

گازەتتەردىڭ سۇلتاندىقتى قۇلاتۋى

تۇركيادا تۇڭعىش مۇسىلمان گازەتى ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارى پايدا بولدى. ول بار بولعانى سۇلتاننىڭ زاڭدارى مەن جارعىلارىنىڭ، سونىمەن قاتار، ساراي ماڭى مەيرامدارىنىڭ ءتىزىمى جازىلاتىن اقپارات قۇرالى عانا ەدى. ال قازىرگىدەي تۇرىك گازەتتەرى تەك ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى لوندون قالاسىندا، تۇرىك ەميگرانتتارىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن جارىق كوردى.

ولار تۇركيادا ءبىراز جەتىس-تىكتەرگە جەتىپ، ەلدەگى بىرقاتار جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىنە ىقپال جاسادى. سول كەزدەرى «پىكىر»، «ۋاقىت»، «شىندىق» دەپ اتالاتىن ساتيرالىق باسپا پاراقشالارى، «ادەبي مۇراعات»، «بالالار وقۋى»، «مەكتەپ» اتتى ادەبي جانە بالالار جۋرنالدارى پايدا بولدى. ءحىح عاسىردىڭ 70-جىلدارى ستامبۋلدا بارلىعى 81 گازەت شىعىپ تۇردى.

ونىڭ 16-سى تۇرىك تىلىندە، اراب، پارسى، نەمىس، اعىلشىن جانە يتاليان تىلدەرىندە ءبىر-بىردەن، گرەك تىلىندە - 12, ارميان تىلىندە - 13, بولگار تىلىندە - 4, فرانتسۋزشا - 29 جانە ەۆرەي-يسپان تىلىندە - 2 گازەت تارادى. وسى باسپا جەلىسىنىڭ ارقاسىندا حالىق اراسىنا جاڭا ساياسي اعىم مەن پىكىر تاراپ، سۇلتاندىق اكىمشىلىك ءوز بيلىگىن السىرەتە باستادى.

تۇركيا ورىس-تۇرىك سوعىسىندا جەڭىلىس تاپقان سوڭ، سۇلتاندىقتا ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ شىعۋ ءتارتىبىن قاتاڭداتۋعا باعىتتالعان شارالار جۇرگىزىلە باستادى. ويتكەنى، جالپى حالىق پىكىرىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان دا وسى گازەتتەر ەدى. مەملەكەت ولارعا قاتال تسەنزۋرا قويۋعا تىرىستى. الايدا، ولار اقپارات قۇرالدارىنىڭ دامۋ اعىمىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، تەك ولاردان دا مىقتى ءارى ىقپالدى گازەتتەردى ومىرگە اكەلۋ ارقىلى عانا ۇستەمدىك ەتۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندى. الايدا، سوعىستان جەڭىلىپ تۇرالاعان سۇلتاندىق مۇنداي قادام جاساۋعا قاۋقارسىز ەدى.

گازەتتەردىڭ اعارتۋشى ءرولى

رەسەيدەگى يسلام ءدىنىن ۇستانۋشى حالىقتار اراسىنان تاتارلار العاشقى بولىپ گازەت ىسىنە ارالاستى. يمپەرياداعى «ءتارجىمان» اتتى تۇڭعىش مۇسىلمان گازەتىنىڭ ءبىرىنشى سانى 1883 جىلى جارىق كوردى، سودان 20 جىل بويىنا ول رەسەيدەگى جالعىز مۇسىلماندىق اقپارات قۇرالى بولىپ تۇردى. رەداكتورى - كورنەكتى ويشىل ءارى اعارتۋشى يسمايل گاسپرينسكي ەدى.

بۇل ءباسپاسوز قۇرالى، سونىمەن بىرگە، ۇزاق جىلدار بويىنا رەسەيدەگى جالعىز تۇركىتىلدى گازەت بولاتىن. ول 35 جىل ءومىر ءسۇرىپ، 1918 جىلى 23 اقپاندا جابىلدى.

«ءتارجىمان» گازەتى كىشىگىرىم كولەممەن جانە ازداعان دانامەن اپتاسىنا 1-2 رەت جارىق كورگەنمەن، وسى كىشىگىرىم قاعازدىڭ ەل ىشىنە جۇرگىزگەن ىقپالى زور ەدى. سونىڭ ىقپالىمەن رەسەيدىڭ ءار ايماعىندا جاڭا مەكتەپتەر، قايىرىمدىلىق قورلارى اشىلىپ، ادەبيەت ءىسى جولعا قويىلدى.

گاسپرينسكي وتە مىقتى ءسوز شەبەرى بولاتىن، ونىڭ جەتەك-شىلىگىمەن گازەتتىڭ قاراپايىم، قىسقا دا نۇسقا ءارى ايقىن ءستيلى قالىپتاستى. گاسپرينسكي وسى ءتىل ارقىلى بۇكىل مۇسىلمان الەمىن بىرىكتىرگىسى كەلدى. ول ءوزىنىڭ بۇل ارمانىنىڭ ورىندالارىنا وتە قاتتى سەنەتىن. گازەتتى قىرىم، ىستامبۇل، تاشكەن، باكۋ مەن قازان حالقى ەركىن وقىدى.

«ءتارجىمان» گازەتى بەتتەرىندە ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني سالاداعى اقپاراتتار مەن ماقالالار جازىلدى. گازەتتە «ءوز قۇقىڭدى قورعاۋ»، «قىرىم تاتارلارىنىڭ تۇركياعا كەتۋى، ءوز وتاندارىندا ولار ءۇشىن جەر جوق پا» دەگەن سەكىلدى وتكىر دە وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ تۇردى. ءباسپاسوز بەتىندە ايەل ادامنىڭ ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ارالاسۋى سىندى ول كەزدەگى سيرەك كەزدەسەتىن جاعدايلار باسىلىپ وتىردى.

ماسەلەن، «ءتارجىماننىڭ» 1892 جىلعى ءبىر نومىرىندە ءامينا باتىرشينانىڭ «مۇسىلمان قىزىنىڭ حاتى» باسىلدى. ماقالانىڭ باسىنا رەداكتسيا: «بۇل مۇسىلمان قىزى تاشكەن گيمنازياسىندا ءبىلىم العان جانە ءبىزدىڭ حالقىمىز اراسىندا ءبىلىم ءنارىن تاراتۋعا دەگەن قۇلشىنىسىمەن ءبىزدى اسا قۋانتىپ وتىر» دەگەن پىكىر جازدى.

«ءتارجىماننىڭ» كەيبىر ءنومىر-لەرىندە ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى دە ايتىلماي قالعان جوق. 1905 جىلعى ءبىر سانىندا 6-12 اقپان كۇندەرى باكۋ قالاسىندا بولعان ءىرى قاقتىعىستار تۋرالى ماقالا جاريالاندى. ءبىر-بىرىنە قوقان-لوققى كورسەتكەن ارمياندار مەن مۇسىلمانداردى ء(ازىربايجانداردى) ىمىرالاسۋعا شاقىرعان گاسپرينسكي قاقتىعىس-تىڭ ناقتى سەبەپتەرىن بىلمەسە دە، بۇل جەردە يمانسىز ادامداردىڭ ارانداتۋ ارەكەتتەرىنىڭ بولعان-دىعىن ايتىپ ءوتتى.

گاسپرينسكي ءوز گازەتى بەتتە-رىندە اعىلشىن يمپەراليستەرىنىڭ جاۋلاپ الۋ ساياساتىن دا قاتتى سىنعا الىپ وتىردى. 1887 جىلدان باستاپ «ءتارجىمان» گازەتىندە باسىلعان «شاتتىق ەلى» دەپ اتالاتىن حات تۇرىندەگى پوۆەسىندە رەداكتور ءبىلىمدى ساياحاتشى، تاشكەندىك مولدا ابباستىڭ اتىنان سويلەيدى. كەيىن پاريجگە كەلگەن ساياحاتشى «ەگيپەتتى جاۋلاپ العان اعىلشىنداردىڭ ءبىز ءۇشىن ءدىني دە، تۋىستىق تا جاقىندىعى جوق. ولاردىڭ بار ويى - جاۋلاپ الۋ. بۇعان بەيجاي قاراۋعا بولمايدى» دەپ جازادى.

جويىلعان وركەندەر

1905-1907 جىلدارداعى ورىس توڭكەرىسىنىڭ باستالۋىمەن تاتار جانە كاۆكاز مەرزىمدىك باسپاسوزدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوپتەپ پايدا بولا باستادى. الايدا، بۇعان دەيىن-اق، 1903 جىلى داعىستاننىڭ چوح اۋىلىنان شىققان مۇحاممەد-ميرزا ماۆراەۆ تومەنگى كازانيششە اۋىلىنىڭ بەلگىلى عالىمى، پەداگوگ ءارى اعارتۋشىسى ءابۋسۋفيان اقاەۆتىڭ باستاماسىمەن «ءال-ماتباا ءال-يسلاميا» (يسلام باسپاحاناسى) دەپ اتالاتىن باسپاحانا اشادى. سول جەردە ول داعىستان جانە سولتۇستىك كاۋكاز حالىقتارى تىلدەرىندە، سونىمەن قاتار اراب جانە ورىس تىلدەرىندە كىتاپتار شىعارۋدى قولعا الدى.

وسىلايشا، داعىستاندىق ءتوڭ-كەرىس قايراتكەرى سايد گابيەۆ ايتقانداي، وتكەن زامانداردان بۇكىل كاۆكاز ايماعىنىڭ مۇسىلماندىق مادەنيەت ورتالىعى، كوپتەگەن ءدىني ءبىلىمى بار تاۋ حالقىنىڭ زيالىلارىن شىعارعان داعىستان حح عاسىردىڭ باسىندا سولتۇستىك كاۆكازدىڭ اراب-گرافيكالىق كىتاپ شىعارۋ ورتالىعىنا اينالدى.

مۇندا كىتاپتاردىڭ كوركەم-دىك بەزەندىرىلۋىنە ايرىقشا كوڭىل بولىنگەن. 1955 جىلى ءۇندىستاننىڭ كالكۋتتا قالا-سىندا وتكەن بايقاۋدا كوركەمدىك بەزەندىرىلۋى جاعىنان 1913 جىلى ماۆراەۆ باسپاحاناسىنان شىققان قۇران كىتابىنا ءبىرىنشى ورىن بەرىلدى. بۇل جەردەن شىققان ءاربىر كىتاپقا تانىمال عالىمدار العىسوز جازىپ تۇردى. كەيىن باسپاحانا جانىنان گازەت رەداكتسياسى اشىلىپ، 1913 جىلى اراب تىلىندەگى «دجاريداتۋ داگەستان» (داعىستان گازەتى) دەگەن اتپەن مۇسىلمان گازەتى شىعا باستادى.

1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءارتۇرلى ۇلتتار تىلىندەگى: ماسەلەن، قۇمىق تىلىندە «مۋساۆات» («تەڭدىك»), اۆار تىلىندە «اۆاريستان»، لاك تىلىندە «چانكا تسۋنۋ» («تاڭعى جۇلدىز») گازەتتەرى شىقتى. بۇل مەرزىمدىك باسپاسوزدەردىڭ شىعارۋشىسى مەن رەداكتورى مۇحاممەد-ميرزانىڭ ءوزى بولدى. بۇدان وزگە، داعىستاندىق رەۆوليۋتسيونەر ماحاچ داحاداەۆتىڭ ايەلى نافيسات داحاداەۆ ء(شامىل يمامنىڭ نەمەرەسى) اۆار جانە قۇمىق تىلدەرىندە «زامانا» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. سونىمەن بىرگە، تاتارستاندا، قازاقستاندا، ورتالىق ازيادا كوپتەگەن ۇلتتىق-مۇسىلماندىق گازەتتەر اشىلىپ جاتتى.

العاشقى مۇسىلمان گازەتتەرىن شىعارۋ كەزىندەگى گاسپرينسكي مەن ماۆدەەۆتىڭ تاجىريبەلەرى مۇسىلمانداردىڭ وزدەرىن قورشاعان قوعامى تۋرالى ءتيىستى دەڭگەيدە ءبىلىمدى بولعاندارىن، وزدەرى كەزدەسىپ جاتقان پروبلەمالارعا تۇسىنىستىكپەن قاراعانىن، سونىمەن قاتار، مۇسىلماندىق ءبىلىم بەرۋ مەن اعارتۋشىلىق جۇمىستارىنىڭ باسىمدىعىن سەزىنگەندىگىن انىق اڭعارتادى.

ولاردىڭ باسىپ شىعارعان گازەتتەرى مەن كىتاپتارى يسلام ىلىمدەرىن تاراتۋدىڭ مىقتى قۇرالى مەن ارناسىنا اينالىپ، رەسەيلىك مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ بىرىگۋىنە، وزدەرى ومىرگە اكەلگەن رەفورماتورلىق باستامالاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. وسىلايشا، رەسەيدىڭ مۇسىلمان ءباسپاسوزى العاشقى قالىپتاسىپ جاتقان شاعىندا-اق مۇسىلماندار قاۋىمىن العا جەتەلەيتىن كۇشكە اينالدى. الايدا، وكىنىشكە وراي، وسىنداي داڭقتى باستامالار رەسەيدە ساياسي ءتارتىپتىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى توقتاتىلىپ، ەندى بوي كوتەرە باستاعان يسلامدىق قوعامدىق ءارى ساياسي سانا وركەندەرى قاندىقول بولشەۆيكتىك ءتارتىپتىڭ قۇرباندىعىنا اينالدى. ەلدە ءدىن اتاۋلىعا تىيىم سالىنعاندىقتان، بارلىق ءدىني باسىلىمداردى دا شىعارۋ دوعارىلدى.

كەڭەستەر وداعىندا مۇسىل-ماندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن دامىتۋ ءىسى تەك قايتا قۇرۋ جىلدارى عانا قولعا الىندى.

ەسكەندىر تاسبولاتوۆ

http://muftyat.kz