2017 جىلعى ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنان سوڭ ايىرىقشا قارقىنمەن دامىعان قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىسى  شارىقتاۋ شەگىنە (كۋلميناتسياعا) تاقاپ كەلەدى. وڭىرلەردەگى فيلولوگ عالىمدار، ءتىل ماماندارى اراسىندا ءوتىپ جاتقان رەسپۋبليكالىق اشىق تالقىلاۋ بارىسىندا ۇسىنىلعان جوبالاردى تالقىلۋ بارىسى وسىنى دالالدەپ بەردى.

 الدىمەن، جوبا قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەدە، ول، الدىمەن، ۇلتتىق بولۋى كەرەك. ۇلتتىق ءالىپبي دەگەن ءسوز – ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن، ۇلتتىق تىلدەگى جازباشا كوممۋنيكاتسيانى جۇزەگە اسىراتىن ءالىپبي بولۋى قاجەت دەگەن ءسوز. دالىرەك ايتساق، ءالىپبي ۇلتتىق ءتىلدىڭ تابيعي قالپىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس. بۇل نەدەن كورىنەدى؟  ول ءبىزدىڭ سويلەۋ تىلىمىزدە كورىنىس تاباتىن  دىبىستىق جۇيەدەگى فونەتيكالىق قورىمىزدا جيناقتالعان دىبىستاردى دۇرىس تاڭبالاۋعا، اقاڭشا ايتقاندا، تاڭبا جۇيەلى (نەگىزى ىنتىماق) ۇستانىمىن ناقتىلاۋعا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان دا جاھاندانۋ زامانىمىزدا سوزدىك قورىمىزعا  حالەلشە (دوسمۇحامەدۇلى) ايتقاندا، «توپان سۋداي قاپتاپ» ەنىپ جاتقان شەتتىلدىك سوزدەردى كەڭەستىك يدەولوگيا قالىپتاستىرعان «پرينتسيپ مينيمالنىح راسحوجدەني» پىرىنسىبىمەن  قابىلداۋ ناتيجەسىندە ەنگەن تەرىمسوزدەردى ءتىلدىڭ قال-قادىرى جەتكەنشە  ۇلتتىق ءتىلدىڭ ايتىلىم زاڭدىلىعىنا ساي بەيىمدەپ الۋدىڭ ءدال قازىرگىدەن قولايلى ءساتىن كورىپ تۇرعانىم جوق. اقىن ماعجان جۇماباەۆ ايتقانداي، ۇلتتىق تىلدە سول ۇلتتىڭ جەرى، تاريحى، تۇرمىسى، مىنەزى ايناداي اشىق كورىنىپ تۇرۋى ءتيىس. سوندىقتان باسقا ۇلتتىڭ قاجەتىن وتەۋگە قىزمەت ەتەتىن كىرمە دىبىستاردان ارىلۋ ەل پرەزيدەنتى ق. توقاەۆ كورسەتكەن تىلدىك رەفورمانىڭ باستىسى بولۋى ءتيىس. الىپبيدەگى باسى ارتىق كىرمە دىبىستار تاڭباسىنان ارىلۋ تىلدىك جۇيەنىڭ بارلىق قاباتتارىنا ىقپال ەتىپ، ءبىراز ماسەلەنى ءوزى-اق رەتتەپ بەرەدى. مىسالى: تس، چ، ف، يا، يۋ سياقتى ارىپتەردىڭ جاڭا الىپبيدەن الىنىپ تاستالۋى بۇرىن سول ارىپتەرمەن ايتىپ، جازىپ جۇرگەن سوزدەردى ءدال وسى ارىپتەرسىز دە ايتىپ، جازۋعا قازاق ءتىلىنىڭ قاۋقارى جەتەتىنىن كورسەتىپ بەردى. ايتالىق، كيريللشەدە بايۋ، سويۋ، تويا (تاماق جەۋ), قويا (تۇر) ت.ت. لاتىن الىپبيىندە bay, soy, toy, qoy سياقتى ءتۇبىرىن انىق اجىراتىپ، بىرقاتار مورفولوگيالىق ماسەلەلەردى دە وڭتايلداندىرىپ تۇر. ورىس ءتىلىن اكتسەنتسىز سويلەۋ مەن سول ءتىل ارقىلى ەنگەن سوزدەردى سول قالپىندا جازۋ ءتىلدىڭ يممۋنيتەتىن السىرەتەتىن ارەكەت ەكەنى بۇرىن دا ايتىلىپ ءجۇر. ولاي بولسا، ءتىلدى ساۋىقتىرۋ جولىندا ارەكەت ەتۋگە كىم كەدەرگى؟ ارينە، تىلدىك سانادا دەيمىز بە، قۇلدىق سانادا دەيمىز بە، تۇراقتالىپ قالعان نارسەلەردى ءبىر كۇندە الىپ تاستاۋ بىرقاتار سوتسيۋمعا  قيىندىق تۋدىراتىنى راس، بىراق جەڭۋگە بولاتىن ۋاقىتشا قيىندىقتار. باستىسى – پىيعىل. ونسىز رۋحاني جاڭعىرۋ بولمايدى. 

ءالىپبي ۇلتتىق بولۋى ءتيىس دەگەن ماسەلەدە قازاقتىڭ ءالىپبيى ەشكىمدىكىنە ۇقساماۋ كەرەك دەگەن دە پىكىرلەردى وقىپ ءجۇرمىز. نەگىزى لاتىن گرافيكاسىنا اۋىسۋ – جاھاندانۋ زامانىنىڭ ءبىر تالابى، جازۋ كەڭىستىگىندەگى ورتاقتىقتىققا ۇمتىلۋ. ونىڭ ۇتىمدى جاقتارى كوپ. ايتالىق، قىتاي، جاپونيا ت.ت. ەلدەرگە بارساڭىز، يەوروگليفتەرگە قاراپ، نە جازىلعانىن تۇسىنبەي تۇراسىز. نەمەسە ول ەلدەردەن، ءتىپتى تۇركيا، ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ءوزى قازاقشا بىلگەنىمەن، ءبىزدىڭ كيريللشە جازۋىمىزدى تانىماي قينالادى. ءوز كەزەگىندە ءبىز دە سول ەلدەردە ءدال سونداي كۇي كەشەمىز. جازۋدىڭ ورتاقتىعى، اسىرەسە، ءبىلىم-عىلىم كەڭىستىگىندەگى اكادەميالىق ۇتقىرلىقپەن بارىس-كەلىستە جۇرگەن وقىتۋشىلارىمىز بەن بىلىمگەرلەرىمىز ءۇشىن دە وڭتايلى تۇستارى جەتەرلىك. سوندىقتان جاڭا الىپبيدەگى ءبىراز تاڭبالارىمىز تۇرىكتىڭ نە وزبەك، ءازىربايجانننىڭ قارپىنە ۇقساسا، وعان تەك قۋانۋىمىز كەرەك. 

تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان «ءتىل − قازىنا» ورتالىعىنىڭ                                          («ورفوگرافيالىق، ادىستەمەلىك، تەرمينولوگيالىق جانە IT-سۇيەمەلدەۋ جۇمىس توبى» دەگەن اتپەن تۇسكەن) جوباسى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنعان جوبانى قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسى كافەدراسىنىڭ ۇجىمى دا تالقىلادى.  العاشقى توپ ۇسىنعان جەكەلەنگەن ارىپتەرگە قاتىستى پىكىرلەرىمىز:   

س ءارپىن قازاق الىپبيىنە ەنگىزۋدى قۇپتامامايمىز. ويتكەنى قاجەتتىلىك جوق. بۇل ءارىپ اعىلشىن ءتىلىنىڭ  وزىندە ەكى ءتۇرلى (s, k) وقىلادى: city ['sɪtɪ]، doctor ['dɔktə]. ونى پەرنەتاقتادا تۇر ەكەن دەپ، تىلىمىزدە جوق دىبىستى تاڭبالاۋعا قولدانۋدىڭ قاجەتى شامالى.

تس دىبىسىمەن كەلەتىن سوزدەر كوپ تىلدە دە، ءتىپتى بىزگە دە قازاقشا «شاپان كيىپ» ەنىپ كەلە جاتىر: aksia, sirk,  sement ت.ت. ورفوگرافيالىق توپتىڭ بۇعان دەيىنگى ازىرلەگەن ورفوگرافيالىق ەرەجەلەرىندە ءساتتى ۇسىنىلعان ەملە ەرەجەسى رەتىندە قازىر لاتىنشا جازۋدا قولدانىلىپ، كوز ۇيرەنىپ، قول جاتتىعىپ كەلەدى.  ەندى جاڭا بەكىتىلەتىن الىپبيگە «تس»-نىڭ ورنىنا «س» نەمەسە Ç ءارپىن الىپ قولدانساق، بۇلار باياعىشا ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن تىلىمىزگە قايتادان ەنگەلى تۇر.

سول سياقتى ي-J,  Z-ج تۋرالى ۇسىنىستى دا قولدامامايمىز. بىرىنشىدەن، ي-J تۋرالى. جالپى ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىندا دا، سونداي-اق بەلگىلى فونەتيست عالىم ءالىمحان جۇنىسبەك الدەنەشە رەت دالەلدەپ كورسەتكەندەي، داۋىستى ي، ۋ دەگەن داۋىستى دىبىستار تىلىمىزدە جوق. جوق دىبىسقا تاڭبا ىزدەۋدىڭ قاجەتى شامالى. كەزىندە ساياساتپەن ەنىپ، قازىرگى سوتسيۋمنىڭ تىلدىك ساناسىنان الىپ تاستاۋعا اسا قيىندىق تۋدىرىپ تۇرعان دا وسى ارىپتەر. بۇلار دا تس، ف، يا،  يۋ تاڭبالارى سياقتى كىرمە سوزدەردە عانا قولدانىلادى. قازىرگى جازۋىمىزداعى كينو مەن كيىم سوزدەرىندەگى ي بىردەي دىبىستار ەمەس. دۇرىسى ەكىنشى سوزدە – كىيىم, بۇل جەردەگى ي – قازاقتىڭ دىبىسى، داۋىسسىز دىبىس. ال ج دىبىسىن تاڭبالاۋدا ۇسىنىلعان ەكى الىپبيدە دە J تاڭباسى دۇرىس تاڭبالانعان، سوندىقتان وعان انا تاڭبا دۇرىس پا، مىنا تاڭبا دۇرىس پا دەپ باسى اشىق ماسەلەنى كۇردەلەندىرمەگەن ءجون.

ڭ – عا η تاڭباسىن الۋدى قولدايمىز، حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدەگى تاڭباسىمەن دە ۇيلەسىم تاۋىپ تۇر.

Ww, Xح، س تاڭبالارى تەك پەرنەتاقتادا ورنالاسۋ كەرەك دەگەندى قۇپتايسىز با؟ دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى بەلگىلى. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، بۇل ارىپتەر پەرنەتاقتادا تۇرادى. وزگە تىلدە ءماتىن جازۋدا پايدالانامىز. W تاڭباسىن قازاق تىلىندەگى داۋىسسىز ۋ دىبىسىنىڭ، ال Yy تاڭباسىن داۋىسسىز ي دىبىسىنىڭ ورنىنا قولدانۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولدايمىز. ءالىپبي جاساۋ، ءارىپ تاڭداۋ مۇمكىندىگى مۇمكىن ءبىر عاسىردا ءبىر-اق بەرىلەتىن جايت ەكەنىن ەسكەرسەك، ءدال قازىرگى بۋىنعا بەرىلگەن بۇل مۇمكىندىكتى ۇلت ۇپايىن تۇگەندەۋگە جۇمساساق دۇرىس بولار. 

ءالىپبي ماسەلەسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءتىل ءبىلىمىنىڭ ورفوگرافيا، تەرمينولوگيا ماسەلەلەرىنە قاتىستى بولسا، ەكىنشىدەن، وقىتۋمەن، پەداگوگيكا سالاسىنا دا تىكەلەي قاتىسى بار. سوندىقتان قازىر تەك ءالىپبيدى شەشسەك، قالعانىن كەيىن كورەرمىز دەگەن كوزقاراستان ارىلىپ، مۇمكىندىگىنشە بۇل ماسەلەلەردى دە قاپەردەن قالدىرماۋ قاجەت. ويتكەنى ولار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، اراسىنا قىتاي قورعانىن سالۋعا بولمايتىن، ساباقتاس ماسەلەلەر.

 تىنىشتىق ەرمەكوۆا 

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz