بىزدەگى بارلىق تىرشىلىك امەريكانىڭ كوك كاعازىنا كىندىگىمەن بايلانىپ قالعاندىعىن ايتساق، جاڭالىق اشقاندىق بولماس. سول دوللار دەگەن قۇرعىردىڭ تۇعىرى بەرىك بولسا، ءبىزدىڭ كوڭىلىمى دە جارقىن. ال ەگەر ونىڭ قادىرى كەتىپ، قۇنى تومەندەسە، ابدەن ابدىراپ، بەرەكەمىز كەتەتىندىگى تاعى دا شىندىق. مىنە، جاقىندا عانا مۇنايدىڭ باعاسى كۇرت قۇلدىراپ، تىم ارزان دۇنيەگە اينالىپ ەدى، دوللارىمىز دا شارىقتاپ شىعا كەلدى. ەندى ەلىمىزدەگى بارلىق تاۋار اتاۋلىنىڭ باعاسىنىڭ دا كوتەرىلىپ كەتەتىندىگى جايلى ءتىپتى دە بال اشپاي-اق قويالىق. دەمەك، قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ دە تومەندەيتىندىگى انىق. ويتكەنى بىزدەگى ءوز ءوندىرىسىمىزدىڭ تاۋارلارىنىڭ تىم بولماشى ەكەندىگى، ال ساتىلاتىن دۇنيەنىڭ بارلىعى دەرلىك شەتەلدەن اكەلىنەتىندىگىن ەسكەرسەك، بۇعان دا تاڭ قالۋعا بولماس.

ەندى نە ىستەمەكپىز؟ ازعانتاي ۋاقىت ىشىندە ءوز ءونىدىرىسىمىزدى جولعا قويا الماسىمىز انىق. دۇنيەنىڭ ولشەمى - اقش دوللارانىڭ شارىقتاۋى جاقىن ارادا توقتاپ، ءبارى دە بۇرىنعى قالپىنا كەلەتىندىگىنە ەشكىم دە كەپىلدىك بەرە كالمايدى. ءتىپتى كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا تەڭگەمىز 500 دەگەن تسيفرعا جەتپەي توقتامايتىن كورىنەدى. مۇمكىن، بۇل اسىرا ايتقاندىق بولار. الايدا قازىرگى شاقتا حالىق باسىنا قيىندىق تۋىپ كەلە جاتقاندىعى ايدان انىق. دەمەك، ءبىز وسىعان قولىمىزدان كەلگەنشە بوگەت جاساۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ال ونىڭ قانداي جولى بار؟

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزعا، قازىرگى تاڭدا كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان، بارلىق وركەنيەتتى ەلدەر الدەقاشان قولدانىپ جۇرگەن ءبىر ءتيىمدى ءتاسىل بار. ول - حالىقتىڭ اقشاسىنان قۇرالعان بيۋدجەت دەگەن بايلىعىمىزدى ۇقىپتى جۇمساپ، ونىڭ ءاربىر تەنگەسىنىڭ ىسىراپ بولۋىنا جول بەرمەۋ. الايدا ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، وسىناۋ ءتيىمدى ءتاسىلدى پارمەندى تۇردە قولدانۋعا توسقاۋىلدار مەن كەدەرگىلەر جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن، تابىس سالىعى بايعا دا، كەدەيگە بىردەي، نەبارى 10 پايىز عانا. مۇنداي تەڭگەرمەشىلدىك تەك قالتالىلارعا عانا پايدالى. نەگە ولار كەدەيمەن بىردەي بولۋى كەرەك؟ بىزدە نەگە، ماسەلەن، فرانتسيا مەن نورۆەگيانىڭ تاجىريبەسىن پايدالانباسقا؟ بۇل ەلدەردە تابىسى اسا جوعارى لاۋازىم يەلەرى مەن بيزنەسمەندەر ايلىعىنىڭ 70 پايىزعا دەيىنگىسىن تابىس سالىعى ەسەبىندە بيۋدجەتكە قۇيادى. ال ءبىز بولساق، جاڭاعى 70 پايىز تۇگىلى مىقتىلاردىڭ ميلليونداعان تابىسىنىڭ ەڭ بولماسا 20 نەمەسە 30 پايىزىن تابىس سالىعىنا اينالدىرۋعا جۇرەگىمىز داۋالامايدى. ماسەلەن، دەپۋتاتتارىمىز بەن مينيسترلەرىمىز سول ميلليونعا جەتەرلىك ايلىعىنىڭ 200 نەمەسە 300 مىڭدايىن بيۋدجەتكە اۋدارسا، كەدەيلەنىپ قالمايدى عوي. بولماسا، وبلىس اكىمدەرىنىڭ 700-800 مىڭ تەڭگەلىك ايلىعىنىڭ ءتىپتى جارتىسىنا جۋىعىن بيۋدجەتكە اۋدارسا، نەسىبەسى كەمىپ قالماسى انىق.

جالپى، بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلىپ وتىرعانى جالعىز بۇل ەمەس. تەك ول قازىرگى تاڭدا اسا كوكەيتەستى ماسەلەگە اينالعانىن عانا ايتپاقپىز. مۇنى ءبىز عانا ەمەس، وزگە دە ازاماتتاردىڭ جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارىپ، الاڭداعانى انىق. ماسەلەن، جاقىندا عانا ەلىمىزدەگى مەدياتورلاردىڭ «كەلىسىم» اتتى وداعىنىڭ ديرەكتورى سارا ىدىرىسوۆا پارلامەنت دەپۋتتارىنىڭ ايلىعىن قىسقارتىپ، جەڭىلدىك اتاۋلىنىڭ بارلىعىن الىپ تاستاۋدى ۇسىندى. ونىڭ ويىنشا ءدال وسىلاي ىسەلسە عانا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ كاسىبي دەڭگەيى كوتەرىلىپ، ول جەرگە تەك حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن ادال ادامدار عانا بارادى.

-مەن، ارينە، ءومىردى كورگەن، تاجىريبەسى مول ادامداردىڭ دەپۋتات بولعاندىعىنا قارسىلى ەمەسپىن، - دەيدى ول ءوز تۇجىرىمىن دالەلدەپ. - الايدا سول دەپۋتتارىمىزدىڭ جينالىستاردا ۇيىقتاپ وتىراتىندىعىن دا جوققا شىعارا الماسپىز. سوندىقتان دا مەنىڭشە 60-70-تەن اسقان ادامداردى دەپۋتاتتىق تىزىمگە ەنگىزبەگەن ماقۇل. ولار - ومىردەن شارشاعان ادامدار. ولاردىڭ مول تاجىريبەسىن باسقا سالاعا نەگە پايدالانباسقا؟

سارا حانىمنىڭ اناۋ-مىناۋ جەردە ەمەس، ەلىمىزدىڭ ادىلدىك مينيسترلىگىندە «سايلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ سەكىلدى القالى جيىندا ايتىلعان بۇل ويىن نەگىزسىز دەۋگە دە كەلمەس.

جالپى، قازىرگىدەي حالىق باسىنا اۋىرتپالىق تۋعاندا بيۋدجەت قارجىسىن بارىنشا ۇقىپتى جۇمساۋ - ەڭ ءبىر وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىرعاندىعى ايدان-انىق. الايدا بۇل ماسەلەگە كەزىندە دە، قازىر دە ەشبىر ءمان بەرمەي كەلگەنىمىزدى مويىنداۋعا ءتيىسپىز. اسىرەسە، جەرگىلىكتى جەردە حالىقتىڭ ماڭداي تەرىمەن كەلگەن اقشاسىنا دەگەن نەمقۇرايدى كوزقاراستىڭ بەلەڭ الىپ كەتكەندىگىن، وعان جوعارى جاقتان ەش باقىلاۋ جوقتىعىن تاعى دا جاسىرا الماسپىز. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ارحيمەد اكىمىمىز نۇر-سۇلتاننان باسقا ەش جەردە جوق، ەرەكشە عيمارات - «توبىل-ارەنا» دەپ اتالاتىن جابىق ستاديوندى سالدى دا تاستادى. وعان ەندى اناۋ-مىناۋ ەمەس، قولاقپانداي 4,5 ميلليارد تەڭگەنى ءبولىپ بولسا دا، بەرە سالۋعا كەلىستى. بۇعان: «مۇنىڭ قالاي؟ وسى ستاديون سونشالىقتى قارجى شىعارۋعا تاتيدى ما؟» دەپ جوعارى جاقتان الاڭداعان ەشكىم جوق. ونىڭ قۇرامىندا نەگىزىنەن لەگيونەر دەگەن  اقشاعا قۇنىققان كەلىمسەكتەر وينايتىن «توبول» فۋتبول كلۋبىنا تارتقان «اكەلىك» سىيى بولدى. بيۋدجەت ەسەبىنەن، ارينە. 

مىنە، وسىلايشا اكىمىمىزگە جوعارىدان «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» بولماعان سوڭ، حالىق قارجىسى ەسەبىنەن «مىرزالىعىن» ۇدەتە ءتۇستى. ەندى ول قۇنى ءدال وسىنداي 4,2  ميلليارد تەڭگە تۇراتىن مۇز سارايىن سالۋعا بەل سىبانا كىرىسىپ كەتتى. بيىلعى جىلدىڭ باسىندا حالىقپەن ەسەپتى كەزدەسۋىندە ول بۇل عيماراتتى بيىلعى جىلى اياقتايتىندىعىن سالتاناتى تۇردە پاش ەتتى. سول جەردە ەشكىم دە: «وۋ، ول جەردە نەگىزىنەن حوككەي وينالاتىندىعى بەلگىلى. ال سول قوستانايدا جوق، تەك سوناۋ رۋدنىي قالاسىنداعى قۇرامىندا بەردە-ءبىر قارادومالاق جوق كوماندا ءۇشىن وسىنشاما شالا ءبۇلىنۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ ءبىز سوندا بۇل سپورتشىلاردى كورشىمىز رەسەي ءۇشىن دايىندايمىز با؟ كۇنى ەرتەڭ ولار وسىندا تاجىريبە جيناپ الىپ، رەسەيگە تايىپ تۇرماسىنا كىم كەپىل بولا الادى؟» دەپ سۇراۋعا ەشكىمنىڭ دە ءداتى بارمادى. مۇنداي ساۋال جوعارى جاقتان دا تۇسكەن جوق. سودان كەيىن، ارينە، «مەن وبلىستا سپورتتى دامىتىپ جاتىرمىن» دەپ وتىرىك ابىروي جيناۋ ءۇشىن بيۋدجەتتىڭ قارجىسىن اياسىن با؟ ارحيمەد ءۇشىن ەليتالىق سپورتقا ەسەپسىز مول قارجى ءبولۋدى توقتاتىپ، بار دۇنيەنى بۇقارالىق سپورت مەن دەنە شىنىقتىرۋعا جۇمساۋ كەرەك ەكەندىگى ايتقان پارلامەنت دەپۋتاتى گۇشارا ابدىقالىقوۆانىڭ دا، «اقجول» پارتياسىنىڭ سەركەسى ازات پەرۋاشوۆتىڭ دا جان ايقايى ەش ەلەڭدەتكەن جوق. ول نە، ءتايىرى دەپۋتاتتاردىڭ كەزەكتى ءبىر پىكىرى شىعار. ال ەندى مۇنى مينيسترلىكتەن، ءتىپتى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن ايتىلسا، ماسەلە باسقا. وندا امالسىز تىڭداۋعا تۋرا كەلەدى. ال مىنا وزىنە جارناما جاسايتىن دەپۋتات دەگەندەردىڭ بارلىعىنىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق اسا بەرسەڭ، حالىق ءۇشىن ماڭداي تەرلەتىپ جۇمىس ىستەۋدەن قالارسىڭ. سوندىقتان دا ارحيمەد ءوزى قۇرىلتايشىسى بولىپ تابىلاتىن «توبولىنان» نەسىن اياسىن. بۇرىنعى ونىڭ 2 ميللياردتىق بيۋدجەتىن بيىل ەش قينالماستان 3 ميللياردقا كوتەرىپ تاستادى. قينالىپ قايتەدى، ءوز قالتاسىنان شىعىپ جاتقان جوق. ال وبلىستىڭ بيۋدجەتى دەگەن ەش سۇراۋى جوق، ەشكىم دە ەسەپتەپ جاتپايتىن تاۋسىلمايتىن ءتۇپسىز دۇنيە ەمەس پە؟ كۇرەپ ال دا جۇمساي بەر.

جۇمساي بەر دەگەننەن شىعادى، بۇل باعىتتا اكىم شىندىعىندا دە ەشكىمگە قارايلاپ جاتقان جوق. وتكەندە قوستانايدىڭ شەنەۋنىكتەرى نۇر-سۇلتانعا بارعاندا اندا-مىندا ءجۇرىپ تۇرۋىنا ارنالعان كولىك ءۇشىن اناۋ-مىناۋ ەمەس 5,6 ميلليون تەڭگەنى ءبولدى دە جىبەردى. جانە كولىك بولعاندا قانداي، ىلعي تەك ايدىكتەر عانا مىنەتىن ءبىر وكىلدىك پەن بيزنەس-كلاسس دارەجەسىندەگى «Mersedes-Benz» سەكىلدى سىلاڭداعان سايگۇلىكتەر. ساعاتىنا 8 مىڭ تەڭگەگە جەتىپ جىعىلادى. ال استاناداعى اۋەجايعا اپارىپ تاستاسا بىردەن 16 مىڭ تەڭگەنى ۇستاتاسىز. مىنە وسىلايشا تىزبەكتەلىپ  كەتە بەرەدى.ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، تەندەردەگى «ماشينانىڭ سالونى تازا، تەمەكى مەن بەنزين ءيسى مۇلدەم سەزىلمەيتىن، سالونىن قىستا جىلىتىلعان، ال جازدا قوڭىر سالقىن بولۋعا ءتيىستى» دەگەن قاتاڭ تالاپتارعا قاراعاندا ەلورداداعى بۇل ساياحات تەك قانا ارحيمەدتىڭ ۇلەسىنە عانا تيەتىن «راحات ءومىر» سەكىلدى. مۇمكىن، اندا-ساندا ول كولىككە ونىڭ بىرەر ورىنباسارىنىڭ دا تاقىمدارى تيەپ قالار بالكىم. ارحيمەدتىڭ «مىرزالىعىنا» ەشكىم دە شەك كەلتىرە قويماس.

ايتپاقشى، ارحيمەد مىرزا بالكىم قازىرگى حالىق باسىنا تۇسكەن قيىندىقتى كورە تۇرا قالا سىرتىنداعى ون شاقىرىمداعى ورمان ىشىندە ورنالاسقان، اۋماعى ات شاپتىرىمداي، جىلىنا حالىقتىڭ ەسەبىنەن 60 ميلليون تەڭگە جۇمسالاتىن، جۇماققا بەرگىسىز رەزيدەنتسياسىندا جالعىز ءوزى تۇرۋعا ۇيالاپ، قالا ىشىندەگى جاقسى ءبىر وسوسبنياكقا كوشەر. سوسىن انا سەمەي قالاسىنىڭ اكىمىنىڭ باستاماسىمەن بۇل رەزيدەنتسيانى وبلىستاعى اۋرۋ بالالار ەمدەلەتىن شيپاجايعا اينالدىرار. ءسويتىپ، حالىقتىڭ ءبىر العىسىنا بولەنەر. بۇل جانە ەكىنشى جاعىنان بيلىكتىڭ وسىناۋ قيىن كەزدە حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى بىرگە كوتەرۋگە دەگەن جاقسى ۇمتىلىسى ەسەبىندە باعالاناپىپ، حالىق پەن بيلىك اراسىن جاقىنداتا تۇسەر.

بىراق، ءاي قايدام، قايمانا حالىق ەسەبىنەن جايلى دا جاقسى ومىرگە ۇيرەنىپ كەتكەن اكىمدەرىمىز وسىنداي مۇنداي قۇرباندىققا بارا قويار ما ەكەن؟ بۇلار ءۇشىن انا ەۋروپا ەلدەرىندە مينيسترلەر شايتان اربامەن جۇمىسقا باراتىندىعى، ماسەلەن، گەرمانيا كانتسلەرى انگەلە مەركەلدىڭ قاراپايىم عانا بەس قاباتتى ۇيدە تۇراتىندىعى، ال مونعوليا پرەزيدەنتىنىڭ قىزمەتىنە جاياۋ باراتىندىعى سەكىلدى «جامان ادەتتەرى» ءتىپتى دە ونەگە ەمەس. وزگە ەلدىڭ پرەزيدەنتى كىم، ءبىزدىڭ ارحيمەد كىم؟

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz