وتكەن جىلدىڭ كوگىلدىر كوكتەمنىڭ ادەمى ءبىر جانعا جايلى ماۋجىراعان ايىندا وڭتۇستىتەگى سۋى شيپالى «سارىاعاش» شيپاجايىندا  بولدىق. تاريحى جارتى عاسىردان اسقان وسى ءبىر ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورنىنا كىمدەر ات باسىن بۇرىپ، كىمدەر دەنساۋلىعىن ەمدەپ، جانىنا شيپا تاپپاعان دەسەڭىزشى. ەمدىك قاسيەتى جاعىنان اسقازان-ىشەك، باۋىر، بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋگە جاراتقان يەم «سارىاعاش» جيپاجايىن ءبىزدىڭ قازاقتىڭ پەيىلىنە سايكەس بەرە سالعان ەمەس پە؟ جەتى قابات جەر استىنان شىعىپ جاتقان شيپالى ءنار سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتىنە تەڭ كەلەتىن ءبىزدىڭ ەلدە ەشبىر ساناتوريا جوق-اۋ، تەگى. 

- جىلدان جىلعا دەمالۋشىلار سانى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. مىنا ءبىزدىڭ كوكتەرەكتەگى ساناتوريالار سانى جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاۋلاپ ءوسىپ بارادى. بۇگىندەرى ولاردىڭ سانى ۇلتتىق كومپانيالار بار، جەكە كاسىپكەرلەر بار 20-دان استى. سۋدىڭ شيپالىق قاسيەتى كوپتىڭ اۋزىندا بولعاندىقتان كەلۋشىلەر لەگى كوبەيە ءتۇستى، ءارى ولار ءار وڭىردەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلىمىزدىڭ باتىس ايماقتارىنان. تاۋبە، بۇل بىزە ءتاڭىردىڭ بەرگەن ءبىر سىيى بولار. اينالاڭىزعا زەر سالىپ قاراڭىزشى، عيماراتتاردىڭ  كوركى، ديزاينى بىرىنەن ءبىرى اسادى. سوعان بايلانىستى ونىڭ باعالارى دا ارقالاي. قالتاسى قالىڭ بايشىكەشتەر ەش قينالماي قىمبات ليۋكس نومىرلەرگە جۇزدەگەن مىڭ تەڭگەلەرىن تاستاپ جۇرە بەرەدى. ال، قاراپايىم جۇمىس ادامدارى «كورپەڭە قاراپ كوسىل» دەگەن پرينتسيپپەن ارزانداۋىن پانالايدى»، - دەيدى ساناتوريا دارىگەر-كۋرورتولوگى، تارتىمدى اڭگىمەلەرىمەن گازەت-جۋرنالداردا كورىنىپ جۇرگەن قالامگەر، كوپتەن تانىس ارىپتەسىم ايتباي ءتاسىلوۆ ءبىزدى قازىرگى شيپاجاي جايىمەن تانىستىرا وتىرىپ.  

شىنىدا دا جىل وتكەن سايىن شيپاجاي توڭىرەگى كورىكتەنىپ، كوگەرىشتەنىپ، جاڭا گۇلزارلار مەن سۋباراقتار ورناتىلىپتى. كولەڭكەسى مول جاڭا اعاشتار ەگىلىپ، گازوندار مەن جاياۋ جۇرەتىن جولدار جاڭارتىلىپ، ءار جەرگە جايلى ورىندىقتار ورناتىلىپتى. ونى كورىپ «تاۋبە، ەسىمىزدى جيىپ، ەمدەۋ-دەمالۋ ىسىنە كوڭىل بولە باستاعانىمىزدىڭ كۋاسىن وسى جەردەن اق بايقاۋعا بولادى ەمەس پە؟» دەيسىڭ  كوڭىلىڭ مارقايىپ.

...تۇسكە دەيىن دارىگەر تاعايىنداعان ءارتۇرلى قاجەتتى ەم-دومىڭدى  الىپ، تۇسكى استان كەيىن ازداپ بولسا دا مىزعىپ الىپ، ىستىق باسىلا ساناتوريانىڭ جاسىل-جەلەك جامىلعان ساياباعىن سەرۋەندەپ، سۋباراقتار ماڭىنا كەلىپ تىنىس الاسىڭ. بۇل شيپاجايعا كەلگەن كوپشىلىكتىڭ كۇندەگى  ۇيرەنشىكتى ادەتى دەسەك تە بولادى. قاراپ وتىرماي، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ەلىمىزدىڭ ارتۇكپىرىنەن كەلىپ جاتقان جاندارمەن تانىساسىڭ، حال-جايىن سۇرايسىڭ. اڭىمەدەن اڭگىمە شىعىپ سوڭعى ەستىگەن الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتارمەن، ساياسي احۋالدارمەن الماسىپ، ولارعا وي-پىكىر  قوسىپ گۋ-گۋ اڭگىمە قىزاتىن ورتادا وتىراسىڭ. اركىم ءوز ويىن بۇكپەي ايتاتىن، اشىق پىكىر بىلدىرەتىن جەر دە وسى ءسات.

-بۇگىنگى زامان بەلى بەسىكتەن شىقپاي-اق، قاناتتارى قاتايماي جاتىپ دۇنيەقوڭىزدىق دەگەن دەرتكە شالىنىپ، مانساپ قۋعان جاعىمپازداردىڭ، اردان بەزگەن تويىمسىزداردىڭ، قالتاسى قالىڭداردىڭ،  مىنا جالپاق دۇنيەنى بەلىنەن باسقان بايشىكەشتەردىڭ ءداۋىرى بولىپ تۇر عوي، قاراعىم. ونى كىمنەن، نەگە جاسىرامىز..، - دەپ قالدى ءسوز رەتى كەلگەندە قالتاسىنان بەت ورامالىن الىپ، جىپسىگەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ جاتقان قارتاڭداۋ كەلگەن دەمالۋشى قاريا. سودان، قۋراعان قامىسقا وت تيگەندەي اڭگىمە جەلىسى قازىرگى قوعامدا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ادام پسيحولوگياسى، جاستاردىڭ ۇلتتىق  ءداستۇر-سالتقا، ومىرگە دەگەن كوزعاراسى توڭىرەگىندە پىكىر الماسۋ باستالىپ كەتتى. اركىم بىلگەنىن ايتىپ، ءسوز جارىستىرۋدا. ولاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق اسا وتىرىپ، مەنىڭ ويىما حالىق اراسىندا سيرەكتەۋ بولسا دا ايتىلاتىن مىنا ءبىر اڭىز-اڭگىمە كەلدى.

...ەرتە داۋىرلەردە مانساپتىڭ بارلىق ءتۇرىن تارك ەتىپ، تەسىك بوشكەدە تۇرعان، اتى اڭىزعا اينالعان گرەك ويشىلى ديوگەن حالىق ەسىندە ساقتالىپ قالىپتى.  ونىڭ ومىردەگى ۇستانىمى سوڭعى كەزگە دەيىن كوپكە ونەگە بولىپ كەلەدى.

بىردە ديوگەن اپاتقا ۇشىراعان ارالدان قاشقان حالىقپەن كەمەدە كەلە جاتادى. ادامدار ەڭ قاجەت دەگەن دۇنيەسىن ارقالاپ العان، ءبارى كوتەرىپ العان زاتتارىن قىمبات دۇنيە دەپ بىلەدى.  كەنەت سول كوپتىڭ ىشىنەن بىرەۋى ديوگەننىڭ مۇلدە بوس كەلە جاتقانىن بايقاپ:

-ۇستاز، ءسىزدىڭ جۇكتەرىڭىز قايدا؟ ءبىر جەردە ۇمىت قالدىرىپ كەتكەنسىز بە، الدە، دۇنيەڭىز جوق پا؟- دەپ تاڭىرقاي قارايدى.

-مەندە دۇنيە-مۇلىك دەگەن بولمايدى. مەن بايلىقتى باسىما جينايمىن،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى ديوگەن. – باسىندا ەشتەمەسى جوقتار ونىڭ ورنىن باسقامەن تولتىرعىسى كەلەدى.

ۇلى ويشىل قالاي تاۋىپ ايتقان؟ اسىلى، زيالى كىسى دۇنيە-مۇلىككە اسا  قىزىقپايدى. بايلىق ادامنىڭ پەيىلىندە، بىلىمىندە، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىندە ەمەس پە؟ قازىرگى بار ويى قالاي بايىيمىن دەپ دۇنيە قۋعان، تويىمسىز، قاناعاتسىز جانداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە قاراپ جاعاڭدى ۇستايسىڭ. دۇنيە الاساپىران بولىپ، قۇندىلىقتىڭ  قادىرى كەتكەن، بەدەلىڭ بايلىعىڭمەن باعالاناتىن مىنا زامان ءبىزدى قايدا الىپ بارار ەكەن؟..  

ەل اۋزىنداعى ديوگەن تۋرالى تاعى ءبىر فيلوسوفيالىق مىنا اڭگىمەگە كوڭىل اۋدارايىقشى: 

الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان ءامىرشى-يمپەراتور زۇلحارناي (الەكساندار ماكەدونسكي) كەزەكتى ءبىر جورىقتان مول ولجامەن ورالادى. وزىمەن سالىستىرعاندا تىم كەدەي تۇراتىن ۇستازى ديوگەنەدى جارىلقاماق بولىپ، ونى ىزدەيدى ەمەس پە. سويتسە، ديوگەن تەڭىز جاعاسىنداعى جاعاجايدا كۇنگە قىزىدىرىنىپ جانتايىپ جاتىر ەكەن. 

-ديوگەن مىرزا، سالەم بەردىك! كەزەكتى جورىقتان اسا تابىستى ورالدىم. ءسىزدىڭ جانىڭىزعا نە كەرەك؟ ءبارىن ورىنداۋعا ساقاداي سايمىن. ءتىپتى، تۇلا بويىڭىزدى التىنمەن كومىپ تاستاۋعا بارمىن، ەش قىسىلماڭىز، اشىق ويىڭىزدى ايتىڭىز، - دەيدى  ماكەدونسكي بايلىعىمەن ماقتانىپ، ماساتتانىپ. 

-اسا مارتەبەلىم، پەيىلىڭە ءدان ريزامىن، راحمەت! ماعان ەشتەڭىڭ دە كەرەگى جوق. تەك، كۇننىڭ كوزىن قالقالاماي بىلايىراق تۇرساڭ بولعانى، - دەيدى ۇلى ويشىل ديوگەن كەلەسى بۇيىرىنە اۋناپ ءتۇسىپ. 

ءسويتىپ، تاكاپپار، دانىشپان ديوگەن بايلىعىمەن ماقتانىپ، دەلبەسى قوزىپ، لەپىرىپ تۇرعان ءامىرشىنىڭ استامشىلدىعىن سۋ سەپكەنەي  ءبىر ساتتە باسقان ەكەن.

وسى ايتىلعان اعىز-اڭگىمە كوپكە ساباق بولۋى كەرەك-اق. بىراق، وي-ساناسى تاياز، قاراقان باسىنىنىڭ عانا قامىن ويلاپ، ءارۇرلى تەرىس ىستەرىمەن (بىرەۋدى الداپ، ەكىنشىسىن ارباپ، ءۇشىنشىسىن قوقان-لوقىلىقپەن قورقىتىپ، ۇركىتىپ جانە دە باسقا جولدارمەن) جان سالىپ جيناعان بايلىعىنا ءوزى ريزا بولىپ تەرىسىنە سيماي، كەۋىپ-ءپىسىپ جۇرگەن كەۋدەلى قازىرگى بايشىكەشتەر وعان ءمان بەرە قويار ما ەكەن؟! اتتەڭ، ودان ولار تىم الشاق-اۋ... ءبىر ءسات بولسا دا ساناسىن وياتىپ، ويلانبايدى عوي. وعان ولاردىڭ ۋاقتىسى جوق. دۇنيەقوعىزدىق دەگەن كەسەپات كوزدەرىن تورلاپ، ميىن ۋلاپ، ايداھارداي ارباپ، بۇكىل بويىن بيلەپ الدى ەمەس پە...

«جەر بەتىندە الشاڭداما، تاياعىڭمەن جەردى ويا المايسىڭ، بيىك تاۋلارمەن تەڭەسە المايسىڭ»، - دەپ جازىلعان ەكەن قۇراننىڭ 17-ءشى سۇرەسىندە. وكىنىشكە وراي، وسى ايتىلعان ويلى ءسوزدى ۇمىتىپ كەتكەندەر ورتامىزدا از با؟

دانالاردان قالعان مىناداي ءبىر وسيەت بار: «سەن كىم بولساڭ دا، مەيلى ءتىپتى كور قازۋشى بولساڭ دا، ول ءىستىڭ شەبەرى بولۋىڭ كەرەك» دەگەن. ەل اراسىندا «تورعاي سويساڭ دا، قاساپشى سويسىن» دەگەن دە قاناتتى ءسوز بار. ال، اقش-تىڭ پرەزيدەنتى ل.دجونسوننىڭ  مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتقان ۇلى اكەسىنەن:

-اكە، مەكتەپ بىتىرگەسىن قاي ماماندىقتى تاڭداعانىم ءجون؟ – دەپ اقىل سۇرايدى ەمەس پە. سوندا اكەسى: «قاراعىم، ەتىكشى بولساڭ دا ءوز كاسىبىڭنىڭ جاقسى مەڭگەرگەن مامانى بول. وسىنى ەسىڭە ۇستاي وتىرىپ بولاشاق ماماندىعىڭدى ءوزىڭ تاڭدا، بالام»، - دەگەن ەكەن.

 راس قوي، ادامنىڭ شىن تازا پەيىلىمىمەن، يكەمىنە قاراي، جۇرەك قالاۋىمەن اتقارعان ءىسىنىڭ كەم-كەتىگى از بولادى. قولىنان كەلمەيتىن ىسكە ۇمتىلماۋ دا ەرلىكپەن پارا-پار، اۋرەلىككە سالىنباۋ، جانىڭدى قيناماي، التىن ۋاقىتىڭدى سەلتەڭ-قىلتاڭمەن بوس وتكىزبەۋ. 

وسىنداي كەزدە الدەبىر كىتاپتان با، نەمەس گازەتتەن بە ەكەن وقىعان گوللانديادا ەرتەرەكتە ورىن العان مىنا ءبىر وقيعا ەسكە تۇسەدى: «ايەلىن ءولتىردى» دەپ كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن قاراپايىم ناۋبايشى جىگىتكە ايىپ تاعىپ، ايتقانىنا ەش سەنبەي، ەڭ اۋىر جازا - ولىمگە كەسىپ جىبەرىپتى. جازا مەزگىلىندە ورىندالادى. ءسويتىپ، ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي ايەلدىڭ ءتىرى ەكەنى، كورشى قالادا ەمىن-ەركىن، امان-ەسەن جۇرگەنى انىقتالىپتى. سودان بەرى گوللانديانىڭ سوت مەكەمەلەرىندە «ەسكە سالىپ تۇراتىن» جاڭا ارنايى قىزمەتشى تاعايىندالىپتى. سوت مۇشەلەرى سوڭعى شەشىم شىعارۋ ءۇشىن كەڭەسەتىن ارنايى جەكە بولمەگە كەتىپ بارا جاتقاندا ول ارتتارىنان زور داۋىسپەن: «ناۋبايشىنى ەسكە الىڭدار!» - دەپ ۇدايى ەسكەرتىپ تۇراتىن جاقسى ءۇردىس بار ەكەن. وي تارازىسىنا سالساق، ونىسى دا دۇرىس بولار. كۇناسىز ادام نەگىسسىز قاماۋعا الىنىپ، اباقتىدا قايعى-مۇڭعا باتپاعانى، قاسىرەت قىسپاعىنا تۇسپەگەنى ءجون عوي... ءدال قازىر ادىلەتتىڭ ءجىبىن ۇزبەي، ار الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن اسىل قاسيەتتىڭ بىرىنە اينالعانى شىن-اۋ.

-ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ادامدار دۇنيە قۋىپ، تويمسىزدىققا سالىنىپ، اقشاعا وسىنشاما قۇنىقپايتىن. ەلدىڭ بويىندا تۋعان جەرگە، وتانعا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدەرى ەرەكشە بولاتىن. تۋىستىق، باۋىرمالىق سەزىم دە كەرەمەت ەدى. كورشىلەردىڭ سىيلاستىعى قانداي ەدى؟! قازىرگى ءومىر باسقاشا ءوربىپ، بەلگىسىز، بۇلىنعىر باعىتقا بەت الىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى. ادامداردىڭ پەيىلى وزگەرىسكە ۇشىراپ بارادى-اۋ دەپ قاۋىپتەنەم» - دەدى كوپتەن سىيلاساتىن ارداگەر اعامىز ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە سوزدەن ءسوز شىعىپ. قاريانىڭ بۇل ءسوزى مەنى دە ويعا قالدىردى، تولعاندىردى.

ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «تۋعان جەرىڭە تۋىڭدى تىك!» دەگەن ۇندەۋى ءار ايماقتا قولداۋ تابۋدا. ءتىپتى، كەيبىر وڭىرلەردە ارنايى «تۋعان جەر» باعدارلاماسى جاسالعان. ءبىراز كاسىپكەرلەر تۋعان جەرىنە مەكتەپتەر، بالاباقشالار، كوپىرلەر سالۋدى، اۋلالاردى اباتتاندىرۋدى  جانە دە باسقا كوپشىلىككە ارنالعان شارالار اتقارۋدى جوسپارلاپ وتىر. سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، بەلگىلى كاسىپقوي بوكسشى گەنادي گولوۆكين قاراعاندى قالاسىندا بالالىق شاعى وتكەن مايقۇدىق ميكرواۋدانىندا ءوز قارجىسىنا جاڭا سپورت سارايىن سالدىرىپ بەردى. ال، بەلگىلى كاسىپكەرلەر كەڭەس راقىشەۆ پەن اسەل تاسماعانبەتوۆا 1,5 ميلليارد تەڭگە قارجى جۇمساپ، اقتوبەدە جەتىم بالار ءۇشىن «مەيىرىم» جاستار ءۇيىن پايدالانۋعا بەردى. الماتى وبلىسىندا جەكە شارۋاشىلىعىن جانداندىرىپ جۇرگەن كاسىپكەر، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ تۋرالى دا جىلى لەبىزدەر از ەمەس. ونىڭ اسىرەسە ەلباسىنىڭ قولىنان التىن جۇلدىز بەلگىسىن الىپ تۇرىپ، مىقتى دەگەن وتاندىق كاسىپكەرلەرگە ارناپ: «ءاربىرىمىز ءبىر-ءبىر اۋىلدى قامقورلىعىمىزعا الىپ، اۋىل تۇرعىندارىن قولدايىق» دەگەن ۇندەۋى ەرەكشە ەستە قالىپتى. 

جامبىل وبلىسىنداعى «شاۋشەن» شارۋ قوجالىعىنىڭ جەتكەشىسى سايرامباي دونەنباەۆ ءوزىنىڭ اۋىلى جەرلىسۋدا بالالارعا ارناپ ينتەرنات، بالاباقشا، مەشىت سالىپ، كوشە جولدارىنا اسفالت توسەتىپ، تاراز قالاسىنىڭ ساياباعىنا قىمىزحانا اشىپ جانە دە باسقا دا  قىزمەتىمەن كوپتىڭ العىسىن الىپ جۇرگەن قولى اشىق، اتىمتاي جومارت ازامات. 2018 جىلى ونىڭ ەرەن ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلدى. بىرەڭ-ساراڭ مەتسەناتتار باسقا وڭىرلەردەن دە بوي كورسەتۋدە. ەلباسىنىڭ ۇندەۋىن قولداپ، جەر-جەردە ارنايى باعدارلامالار جاسالىپ، سونىڭ اياسىندا جۇرەكتى جىلىتاتىن جاعىمدى، قايىرىمدىلىققا نەگىزدەلگەن ءىس-شارالار جۇرگىزىلۋدە. شۇكىر، تاپشىلىققا كەزىككەندەرگە قولۇشىن بەرىپ، مۇقتاج جاندارعا قۋانىش سىيلاپ، الدەبىر سەبەپتەردەن قيىندىق قىسپاعىنا تۇسكەن جاندارعا مەتسەنات-دەمەۋشى (پاتەر ساتىپ الىپ بەرىپ، قاراجاتتارىمەن قارايلاسىپ جانە ت.ب.) بولىپ جۇرگەندەر سيرەكتەۋ بولسا بار. ولاردىڭ ءبىرازى كوپشىلىككە جاساعان جاقسىلىعىن ەل الدىندا ۇرانداتىپ، داقپىرتتاپ جارنامالاۋدى، ءتىپتى، كەيدە اتىن شىعارۋدى جاراتا بەرمەيدى. ولاردىڭ بويىنداعى قاراپايىمدىلىق، يگىلىك ىستەرى، ادامي قاسيەتتەرى باسقالارعا جۇعىستى بولسا ەكەن دەپ تىلەيسىڭ. وسىنداي جان مارتتىگى مول  ازاماتتاردىڭ ءىسى بيزنەستە جۇرگەن بەلگىلى جاندارعا ساباق بولىپ، قولداۋ تاۋىپ وتىرسا، شىركىن!  

مەملەكەتتىك قىزمەتكە دانىگىپ، اياق استىنداعىنى كورمەي، تەرىسىنە سيمايتىنداي  شالقاقتاپ، تومەنگى جانداردى مەنسىنبەي، بارىنشا ارانى اشىلىپ، قورقاۋ قاسقىرداي اشكوز، «تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ»، حالىقتى سۇلىكتەي سورىپ جۇرە بەرەتىن تويىمسىز، قاناعاتسىز جاندارعا «قىزمەتىڭە ادال بول!»، «قاناعاتشىل بول!»، «ەلدەن ۇلكەن ەمەسسىڭ!»، «ارىڭدى تازا ۇستا!»، «ابىروي-اتاق شىن ەڭبەكپەن كەلسىن!» دەپ ۇدايى ەسكە سالىپ تۇرعانىمىز دا ءجون بولار ەدى. ويلانايىقشى، باقىت بايلىقتا ما؟ 

       20.03.2017 جىلى  ميللياردەر اراسىندا ەڭ ۇزاق جاساعان الەمگە اتى بەلگىلى امەريكاندىق دەۆيد روكفەللەر ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جەتى رەت جۇرەك، ەكى رەت بۇيرەك الماتىرۋ وتاسىن جاساتىپ 101 جاسىندا، سوڭعى جۇرەك الماستىرۋ وپەراتسياسىنان كەيىن ۇيقتاپ جاتىپ، دۇنيەدەن وزدى. ايتۋشىلار، ول سونشاما بايلىق يەسى بولا ءجۇرىپ، كوپشىلىككە كومەك قولۇشىن بەرىپ، جاردەمدەسۋدى ەش ۇمىتپاعان ەكەن. اتاپ ايتساق، ونىڭ قارجىسى روكفەللەر اتىنداعى مەديتسينا ينستيتۋتى، چيكاگو ينسيتۋتى، نيۋ-يوركتاعى بىرىككەن ۇلتتىق ۇيىمنىڭ (وون-نىڭ) شتاب-پاتەرى، قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ەڭ ءىرى ونكوگوسپيتالى، بىرنەشە قارتتار ءۇيىنىڭ قۇرىلىسىنا جانە دە باسقا يگىلىكتى شارالارعا جۇمسالىپتى. گۋمانيتارلىق جانە قارجى فاكۋلتەتتەرنىڭ بىلىمگەرلەرىن قولداۋ ماقساتىندا  جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 100 ميلليون دوللار كولەمىندە دەمەۋشىلىك جاساپ كەلگەن. اتاسىنىڭ باستاعان ءداستۇرى بويىنشا اعايىن-تۋىستارىنا جىلىنا 8-10 مىڭ دوللار قارجى ءبولىپ وتىرعان. ولاردىڭ سانى 10-20 ەمەس، جۇزدەن اسىپ جىعىلعان  ەكەن. 

«يا ۋۆەرەن، چتو ماتەريالنىە ۆەششي موگۋت سدەلات جيزن پرياتنەە. نو ەسلي ۋ ۆاس نەت درۋزەي يلي رودستۆەننيكوۆ، جيزن بۋدەت پۋستوي ي پەچالنوي، نەسموتريا نا ۆسيو ماتەريالنوە»، - دەگەن دەۆيد روكفەللەردىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەۋگە بولماس، ءسىرا. «جارلى بولما، ارلى بول» دەمەي مە قازاق اتامىز. 

ارينە، قازىرگى جاستار ارمانداعانداي، باي بولعان، قيىنشىلىق كورمەۋ جاقسى دا شىعار. ويتكەنى، اقشا ماتەريالدىق يگىلىك قانا ەمەس، ول ءومىردىڭ قۋاتى، وزەگى، تىرەگى. قالتاڭدا اقشاڭ بولماسا، ازىعىڭ دا جوق. ازىق بولماعاننان كەيىن كۇش-قۋاتىڭ دا، كۇيىڭ دە جوق. قانداي اقىلدى، پاراساتتى بولا تۇرىپ كەدەي بولساڭ ساعان ەشكىم پىسقىرىپ قارامايدى، ەسەپتەسپەيدى، سىيلامايدى، ءتىپتى، بۇرىلىپ سالەم دە بەرمەيدى دە. راس، ءدال قازىر اقشانىڭ بەدەلى ءوسىپ، الگى حالىق اۋزىنداعى «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ بالاسى سويلەسىن» بولىپ تۇرعان تارازىداي قالت-قۇلت ەتكەن دۇربەلەڭ داۋرەن عوي. جەكە ادامنىڭ بەدەلى مەن مارتەبەسى بايلىعىمەن، ءتىپتى، قۇرمەتتى اتاق، مەملەكەتتىك ناگرادا قالتاسىنداعى اقشاسىمەن ولشەنەتىن تۇيسىگى مول، سانالى كىسىنىڭ تۇسىنۋىنە قيىن الماعايىپ كەزەڭ بولىپ تۇر. نەسىن جاسىرامىز، بۇل كۇندەرى اعايىن-تۋىستاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، دوس-زامانداستارى اراسىنداعى  سىيلاستىق اقشاڭا بايلانىستى. قازىرگى «جاڭا قازاقتار» «ساي سايعا، باي بايعا قۇيادى» دەگەن پرينتسيپپەن ءوزى ءتارىزدى قالتالى بايلارمەن ارالاسادى، سىيلاسادى، ءبىرى-بىرىمەن عانا سىرلاسادى.  

ماعان كەيدە قازىرگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن ءبىراز ەل-جۇرت تەرەڭ تۇسىنبەي جۇرگەن سياقتى بولىپ سەزىلەدى. اسىق ويناسا دا، كوكپار شاپسا دا، ايتىس وتكىزسە دە، جينالىپ الىپ كونتسەرت ۇيىمدىرسا دا، كىتاپ تۇساۋكەسەرى بولسا دا جانە ت.س.س. شارالاردى رۋحاني جاڭعىرۋ دەپ شاتاستىرىپ جۇرگەندەر جوق ەمەس. جاستار جاعى ەڭبەكتى قادىرلەمەي، سىيلاماي، جەڭىل-جەلپى سەلتەڭدەگەن ومىرگە اقساۋساقتىققا بەيىمدەلىپ بارا جاتقانداي. جاس بالاعا «كىم بولعىڭ كەلەدى؟» دەگەن سۇراق قويساڭ، «ءانشى بولامىن!» دەيتىندەرى كوبەيدى. ويتكەنى، تەلەديداردى قوسىپ قالساڭ «ساحنا جۇلدىزدارى، ياعني ەسترادا جۇلدىزدارى» جارىسىپ كونتسەرت بەرىپ جاتادى. سول «جۇلدىزداردىڭ» ءبىرازىنىڭ ءىلىپ الار جۇرەكتى ءلۇپ ەتكىزەتىن، سەزىمىڭدى ءدىر ەتكىزىپ وي سالاتىن كەرەمەت ءبىر ءانى جوق ەكەنىن، كوبىسىنىڭ «ءبىر كۇندىك ءان» ەكەنىن  ۇعاتىن كەز جەتتى ەمەس پە؟! وسىلاي نەنىڭ كۇل ەكەنىن، نەنىڭ گۇل ەكەنىن بىلمەي وتە بەرەمىز بە؟ شىندىققا كەلگەندە بۇل ءبىزدىڭ ساۋاتسىزدىعىمىز ەمەس پە؟ ەل قۇرمەتتەيتىن، ءتىپتى، كەيدە ءوزىمىز قوسىلىپ ايتاتىن سازدى، جۇرەك تەربەتەتىن ويلى اندەر قايدا كەتتى؟ سول «جۇلدىزداردى» اياقتارىن جەرگە تيگىزبەي تويدان-تويعا ارنايى شاقىرىپ، مىڭداعان دوللارعا جالداپ، ولاردى قومپيتىپ، بايىتىپ جۇرگەن ءبىز بەن ءسىز ەمەسپىز بە؟ قازىر جاقسى اۆتوكولىك مىنگەندەر دە، جەكە كوتتەدج ۇيلەرى بارلار دا، شەتەلدىك ايتۋلى كۋرورتتارعا بارىپ دەمالاتىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى دە الگى «جۇلدىزدار». سونى كورگەن جاستار اقشا تابۋدىڭ، بايۋدىڭ جەڭىل جولى ءان ايتۋ ەكەن دەپ ساناسىنا قۇيادى. ولاردىڭ اراسىندا شىن تالانتتار جوق ەمەس، بار. بىراق، فونوگراممامەن، كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن وتىرىك ءانشى بولىپ جۇرگەندەرى دە از ەمەس. ويلاناتىن جاي...

ەڭبەك - ادامنىڭ نەگىزگى كاسىبى. ادال نەسىپ – ادال ەڭبەكتە. ەڭبەك بولماسا ەكونوميكالىق احۋال، الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارادى دەۋ قيىن. ەڭبەكتىڭ قۇدىرەتىن ۇقپايتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدە وسى ماسەلە بۇركەلەنىپ، كولەڭكەدە قالىپ بارا جاتقانىن مويىنداعانىمىز ءجون. قاي ءوڭىردى الماڭىز، جۇمىس ىزدەپ، سارىلىپ جۇرگەن جانداردى كەزدەستىرەسىز. الىسقا بارماي-اق مىسالعا ءبىزدىڭ تاراز (بۇرىنعى جامبىل) قالاسىن الايىق. كەڭەس زامانىندا بۇل شاھاردا الىپ 3 حيميالىق زاۆود، «كوجوبۋۆكومبينات»، پوش ء(شۇن جۋ) فابريكاسى، «زاۆودزاپچاست» زاۆودى، رەزينا زاۆودى، شيشا زاۆودى، ەت كومبيناتى، ءسۇت كومبيناتى، سپيرت-اراق كومبيناتى، قانت زاۆودى، ءۇي-قۇرىلىس كومبيناتى، ەلەۆاتورلار جانە دە باسقا ونداعان مايدا-شۇيدە كاسىپورىندار اجەپتەۋىر قىزمەت ەتىپ تۇردى. ونىڭ ارقايسىسىندا بىرنەشە جۇزدەگەن، كەيبىرىندە بىرنەشە مىڭداعان جۇمىسشى-قىزمەتىشىلەر ەڭبەك ەتتى. قازىر سولاردىڭ اراسىنان بار بولعانى «قازفوسفات» بىرلەستىگى عانا «ءتىرى». باسقالارىنىڭ بارلىعى «جۇمعاننىڭ جۇدىرىعىندا، تىستەگەنىڭ تۇمسىعىندا» كەتتى. تىپتەن جويىلىپ، تىپ-تيپىل بولعاندارى دا از ەمەس. قالا تۇرعىندارىنىڭ ءبىرازى ناپاقاسىن تابۋ ءۇشىن قىر اسىپ، الماتى، استانا، اتىراۋ قالالارى مەن باسقا وبلىستارعا ۆاحتالىق ەڭبەككە «جەگىلدى»، ءتىپتى، بازبىرلەرى  رەسەي، كورەيا، گەرمانيا، اقش سىندى شەت ەلدەرگە كەتتى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تىرشىلىگى دە ءماز ەمەس، جاستار تۋعان اۋىلىن، اتامەكەنىن تاستاپ، قالاعا ۇدەرە كوشتى. ءتىپتى، دەپرەسسياعا ۇشىرىپ، «بولاشاعى جوق اۋىل» قاتارىنا قوسىلعاندارى دا بار. توز-توز بولىپ، ءبىر كەزدە گۇلدەنىپ تۇرعاندار اۋىل تىپتەن جوق بولىپ كەتكەنىن كىم ەسەپتەپ جاتىر. ءسويتىپ حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى كۇرت ناشارلادى، وتباسىلار كۇيزەلىسكە ءتۇستى. شەتەلدەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، بيلىك باسىنداعىلار «ءبىزدىڭ قوعام الەمدە بولىپ جاتقان ءۇردىس - ۋربانيزاتسياعا بەت الدى» دەپ ءماز-مەيرام بولىپ ءجۇر. بۇل دەگەنىڭ ءبىزدىڭ ەلگە، حالىققا كەرى اسەر ەتىپ جاتقانىن، اۋىل تىرشىلىگىن قۇردىمعا اپاراتىنىن ولار ۇعار ما ەكەن؟ قالاعا بارعان قازاقتى قاي كوكەسى قۇشاق جايىپ قارسى الادى؟ قالادا «جۇمىسسىز قازاق» سانىن كوبەيتكەننەن نە ۇتامىز؟ «قازاقستان – كەڭبايتاق: جەرىنىڭ استى دا ءۇستى دە باي» دەپ كەۋدە سوققانمەن، ەلىمىزدە نەگە جۇمىسسىزدىق جايلاپ بارادى؟ «قۇداي بەرەدى، ۇكىمەت ولتىرمەيدى» دەپ كوكتەن جاردەم، كومەك سۇراپ جۇرە بەرەدى ءبىزدىڭ تەپسە تەمىر ۇزەتىن قازىرگى جاستار؟ «ەڭبەك – ءبار قيىندىقتى جەڭبەك!» دەگەن قاناتتى ءسوز جەلگە ۇشتى ما؟ اتتەڭ... ساناڭا سالماق سالىپ كەيدە كۇيىنەسىڭ. ءبىز سونشا نەگە سورلى بولىپ بارامىز؟ جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي، مالايزيا مەن سينگاپۋر حالقى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ جاتىر. ءتىپتى، مىنا كورشى وزبەكستان قالاي جاعدايىن تۇزەپ كەلەدى؟ يا، ەل-جۇرت بولىپ بىزدە ويلاناتىن دۇنيە كوپ... ەڭبەك قاعيداسىن ومىرىمىزگە ەنبىزبەسەك، ەڭبەكقورلىقتى جاستاردىڭ بويىنا سىڭىرمەسەك كەلەشەگىمىزدەن ءۇمىت كۇتۋ بوس تىرلىك. «ۇلت رەتىندە الەمدىك قاۋىمداستىق كوشىنەن قالمايمىز دەسەك، سوزۋارلىقتان – ءسوز ۇعارلىققا، ەرىنشىكتىكتەن – ەڭبەكشىلدىككە كوشۋىمىز كەرەك» دەگەن بەلگىلى جۋرناليست، سەناتور نۇرتورە ءجۇسىپتىڭ ءسوزىن تولىق قولدايمىن. ادام ەڭبەكتەن باقىت تابۋى كەرەك. 

يا. قازىرگى قوعام تىم كۇردەلەنىپ بارادى. ادامداردىڭ پيعىلى وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. ەلىمىزدىڭ تەلەديدارىنا قۇلاق اسساڭىز، قارجىدان قينالعان قانشاما دىمكەس جاس بالالار ءتيىستى ەم الا الماي كوپشىلىككە قول جايادى؟ قانشاما كوپبالالى وتباسىلار، جالعىزباستى انالار، جەكە باستى قارتتار باسپاناسىز حالدەرى مۇشكىل جايدا قينالىپ، شىرعالاڭنان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەپ قابىرعالارى قايىسىپ، تاعدىرلارىنا نالىپ، «قان جۇتىپ» كۇيزەلىپ ءجۇر؟  بار جيعان-تەرگەن قارجىلارىن شەتەلدىك بانكتەردە مۇرتىن بۇزباي ساقتاپ وتىرعاندارى دا بار. دەمەۋشلىك دەگەن ءىستى ولار ۇعا بەرمەيدى، ءتىپتى، وزدەرىنەن قىزعانادى، بايۋدىڭ ۇستىنە باي بەرسەم دەگەن ويدان، پيعىلدان شىعا الماي ءجۇر. ونىڭ ورنىنا شەتەل اسىپ، دۋبايعا بارىپ تاۋلىگىنە 25 مىڭ دوللار تولەنىلەتىن تاڭعاجايىپ قوناق ۇيىنە ورنالاسىپ، نەمەسە تۋعان كۇندى شارتەرلىك ۇشاقپەن تاڭعاجايىپ تەڭىز جاعاسىندا دوستارىمەن وتكىزىپ، ادەمى دەمالىپ، جان راحاتىنا  باتقاندى ءجون سانايدى...  

ويدى-وي قۋادى. وسىندايدا ەرىكسىز تاياۋدا بولعان مىنا ءبىر وقيعا ەسكە ورالادى.  كورانوۆيرۋس دەگەن تاجال بۇكىل ادامزاتتى دۇرلىكتىرىپ جاتقان كۇندەرى گەرمانيادان جەكە ۇشاقپەن ءبىر توپ دوستارىمەن، جەكجاتتارمەن «قىدىرىپ» قايتقان الماتىلىق شينوۆنيك ءبىزدىڭ ەلگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كورونوۆيرۋستى الىپ كەلدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى ە.ءبىرتانوۆ پەن قىزمەتەرلەرى «وللاحي، بىللاحي، قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەم، ءبىزدىڭ ەل قاۋىپتى ۆيرۋستان تازا» دەپ 12.03.2020 ج. دەيىن  ەلدى وترىك اقپارمەن تىنىشتاندىرىپ كەلدى. «وتىرىك – ورعا جىعادى» دەيدى قازاق بابامىز. 13.03.2020 جىلى تاڭ اتىسىمەن «مىنە، كوپتەن كۇتكەن كورونوۆيرۋس تا بىزگە، قازاقستانعا كەلىپ جەتتى» دەپ ءسۇيىنشى سۇراعانداي الەمگە حابار تاراتىپ جىبەردى. ول ناۋقاستار 9 جانە 12 ناۋرىزدا گەرمانيادان ۇشاقپەن كەلىپتى. كۇندە تەلەديداردان جارىسىپ «بىزدە ەلدە الدىن الۋ شارالارى جوعارى دەنگەيگە قويىلعان، اەروپورتتاردا، ۆوكزالداردا قاتاڭ قاداعالانۋعا الىنعان» دەگەن جەلبۋاز سودەرى كىمگە كەرەك، ەگەر شەتەلدەن كەلگەن ادامداردى دەر كەزىندە قاداعالاۋعا الىپ، كوپشىلىكپەن بىردەن ارالاسپايتىن شەكتەۋ قويىلماسا؟ ەندى نە بولدى؟ قازاقتا «جاۋ كەتكەننەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەن ءادىل ايتىلعان ءسوز بار.  شۋىلداق دەنساۋلىق ساقتاۋ مينسترلىگىنىڭ قاي سوزىنە ەندى حالىق سەنەدى؟ جاۋاپكەرشىلىك كىمدە؟

رەتى كەلگەسىن ەموتسياعا بەرىلىپ كەتكەنىمدى بايقاماي قالىپپىن. نەگىزگى ءسوز وندا ەمەس، الگى جەكە ۇشاقپەن الەمدى كەزىپ جۇرگەن قاتارداعى شينوۆنيك ۇلكەن قارجىنى قايدان تاپتى ەكەن؟ ەگەر تازا، ادال ەڭبەگىمەن، ماڭداي تەرىمەن تاۋىپ جاتسا اڭگىمە جوق؟ «بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى، بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى» دەگەن وسىندايدا ايتىلعان بولار. يا، گاپ، سول بايلىق قانداي جولمەن كەلدى؟ وي تارازىسىنا ءبىر ءسات بولسا دا سالىپ كورەلىكشى. الگى بايلىق تازا ەڭبەكپەن، ماڭداي تەرمەن كەلىپ جاتسا اينالايىن عوي. ءىرى قىزمەتتە  وتىرىپ، قازىنان قارجىسىن قىمقىرىپ، بىرەنەن سوڭ ءبىر سوتتالىپ جاتقان اشكوز شەنەۋنىكتەر وزدەرىن باقىتتىمىن دەي مە ەكەن؟ بىرەۋدى ارباپ-الداۋمەن، ۇركىتىپ-قورقىتۋمەن كەلگەن اقشا الگىلەردىڭ شەكەسىن شىلق ەتكىزەر مە ەكەن؟ بۇگىن «باقىتتىمىن»، «بايمىن» دەپ ماي شايقاپ جۇرگەندە ەرتەڭ اياق استىنان ءسۇرىنىپ، زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلىپ، اباقتىعا توعىتىلىپ، ءبىر ساتتە-اق جيناپ-تەرگەن دۇنيەسى جەلگە ۇشۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە. ونداي وقيعالاردى مىنا دۇربەلەڭگە تولى سايقىماازاق ومىردەن كورىپ تە ءجۇرمىز عوي. ال ءبىزدىڭ بىلمەيتىنىمىز قانشاما... 

قۇداي، ءبىزدى سونداي تەرىس جولمەن، ارام پيعىلمەن جينالعان بايلىقتان ساقتاسىن. بارىمىزعا بەرەكە بەرىپ، پەيىلىمىزگە قاناعات ۇيالاپ، باسىمىزدان باق، ىرىس، ىنتىماق تايماسىن!

ساعىندىق وردابەكوۆ

Abai.kz