- مۇقان مىرزا، كۇنى كەشە قازاقستان پارلامەنتى «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ۇيىمدار تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. وسى جوباعا ەلدىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتىپ جۇرگەن ۇسىنىس-تالاپ ەنگىزىلدى دەپ ويلايسىز با؟

- جاڭا زاڭدا بىرقاتار ماسەلەلەر وڭ شەمىمىن تاپسا، ءبازبىر تۇيتكىلدى ماسەلەلەر كۇرمەۋى اعىتىلماعان كۇيى حالىق قالاۋلارىنىڭ سۇزگىسىنەن ءوتتى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2008 جىلى «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ قايتا قارالعان بولاتىن. وسى كەزدە پارلامەنتكە «مەملەكەتتىڭ زايىرلى ۇستانىمىن قايتا قاراۋ نەمەسە مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ باعىتتارى» اتتى تەزيستى ۇسىنعان بولاتىنمىن. سول تەزيستە زايىرلىلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جاساۋ ءۇشىن ءوز تاراپىمنان ون ەكى ۇسىنىس جاساعان ەدىم. سول ۇسىنىستاردىڭ ءبىرى رەتىندە - حانافيا مازحابى مەن حريستيان ءدىنىنىڭ پراۆوسلاۆيا باعىتىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كەرەكتىگى ايتىلعان بولاتىن.

- مۇقان مىرزا، كۇنى كەشە قازاقستان پارلامەنتى «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ۇيىمدار تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. وسى جوباعا ەلدىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتىپ جۇرگەن ۇسىنىس-تالاپ ەنگىزىلدى دەپ ويلايسىز با؟

- جاڭا زاڭدا بىرقاتار ماسەلەلەر وڭ شەمىمىن تاپسا، ءبازبىر تۇيتكىلدى ماسەلەلەر كۇرمەۋى اعىتىلماعان كۇيى حالىق قالاۋلارىنىڭ سۇزگىسىنەن ءوتتى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2008 جىلى «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ قايتا قارالعان بولاتىن. وسى كەزدە پارلامەنتكە «مەملەكەتتىڭ زايىرلى ۇستانىمىن قايتا قاراۋ نەمەسە مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ باعىتتارى» اتتى تەزيستى ۇسىنعان بولاتىنمىن. سول تەزيستە زايىرلىلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جاساۋ ءۇشىن ءوز تاراپىمنان ون ەكى ۇسىنىس جاساعان ەدىم. سول ۇسىنىستاردىڭ ءبىرى رەتىندە - حانافيا مازحابى مەن حريستيان ءدىنىنىڭ پراۆوسلاۆيا باعىتىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كەرەكتىگى ايتىلعان بولاتىن.

ال قابىلدانعالى جاتقان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ پرەامبۋلاسىندا مەملەكەتتىڭ «حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ جانە پراۆوسلاۆتىق حريستياندىقتىڭ تاريحي ءرولىن» مويىندايتىندىعى كورسەتىلگەن. بۇل ءبىر قاراعاندا ۇلكەن جەتىستىككە جاتادى. بىراق زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 3-ءشى تارماعىنداعى: «ەشبiر دiن مەملەكەتتىك نەمەسە مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيدى» دەگەن نورماسى ادەپكىدەگى «ءاپ-بارەكەلدىمىزدى» سيىرقۇيىمشاقتاتىپ جىبەردى. دەسەك تە، پرەامبۋلادا مەملەكەتتىڭ حانافي باعىتىنداعى يسلام جانە پراۆوسلاۆتىق حريستياندىقتى رەسمي تۇردە مويىنداۋى بولاشاقتا ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى وسى ەكى ءدىني باعىتتىڭ ايقىندايتىنىن اڭعارتادى.

تەزيستەگى تاعى ءبىر ۇسىنىستارىمنىڭ ءبىرى - ەلىمىزدىڭ دىنگە دەگەن ۇستانىمى كلەريكالدى سيپات الۋى ءتيىس دەگەن بولاتىنمىن. جالپى، الەمدىك تاجىريبەدە مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ مىناداي ءتورت فورماسى بار: ءبىرىنشى - ءدىن مەملەكەتتى باسقاراتىن جۇيە. مۇنى تەوكراتيالىق مەملەكەت دەپ اتايمىز. ەكىنشى - مەملەكەت ءدىندى باسقاراتىن جۇيە. بۇل ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان كلەريكالدى جۇيە بولىپ سانالادى. ءۇشىنشى - مەملەكەت پەن ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى بار جۇيە. عىلىمدا بۇل كونكورداتو دەپ اتالادى. ءتورتىنشى - مەملەكەت پەن ءدىن ءبىر-بىرىنەن بولىنگەن جۇيە. ياعني، بۇل وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ۇستانعان زايىرلىلىق ۇستانىمى.

- ال وسىنداعى ءسىزدىڭ ۇستانىمىڭىز قانداي؟

- مەن وسىنىڭ ىشىندە مەملەكەت ءدىندى باسقاراتىن نەمەسە مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىنىڭ باسىم بولىگى ۇستاناتىن دىنگە قۇقىقتىق تۇرعىدان باسىمدىق بەرەتىن كلەريكالدى جۇيەنى قولدايمىن. ياعني، جاڭا زاڭدا قازاقستاننىڭ كلەريكالدى جۇيەگە بىرتىندەپ كوشىپ وتىرعانىن بايقايمىز.

جالپى، ۇسىنىلعان زاڭدا سەنىم بوستاندىعىنا قاراعاندا، مەملەكەت مۇددەسى العا شىعارىلعان. ەلىمىزدەگى سوڭعى ۋاقىتتارى ورىن العان ءدىني ەكسترەميستىك دۇمپۋلەردى ەسكەرسەك، زاڭدا مەملەكەت مۇددەسىنىڭ جوعارى تۇرۋى قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا دۇرىس سياقتى.

- زاڭ جوباسىنىڭ جاسالۋىنا قازاقستان ءدىني باسقارماسى ارالاسقانى جونىندە حابارىڭىز بار ما؟ ادەتتە كەز كەلگەن زاڭ جوباسى سول سالاعا جاۋاپتى ورىنداردىڭ قولىنان شىعاتىن. ال ەستۋىمىزشە، وسى جولعى زاڭدى استانالىق ءبىر توپ شەنەۋنىك تۇزگەن كورىنەدى. زاڭنىڭ ولقى تۇستارىن جىلىكتەي وتىرىپ، اتاي الاسىز با؟

- قمدب-نىڭ وكىلدەرى زاڭنىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسقانىن تەلەديداردان كوردىم. بىراق زاڭ شىعارۋ پروتسەسىندە مۋفتيات نەگىزگى ءرول اتقارا المايدى. تەك مامانداردىڭ تالاپ-ۇسىنىستارى ەسكەرىلۋى ءۇشىن زاڭنىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە قاتىستىرۋعا بولادى. جالپى، زاڭنىڭ جوباسىن كىمدەردىڭ ازىرلەگەنىنەن حابارسىزبىن. ال زاڭنىڭ ولقى تۇستارىنا كەلەتىن بولساق، شەشۋىن تاپپاعان بىرقاتار ماسەلەلەر بار سياقتى.

وسى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدە كوپتەگەن ءدىني ۇيىمدار ءبىلىم بەرۋ، بيزنەس جانە وزگە دە سالالاردا ءدىني ميسسيونەرلىك قىزمەتىن ەمىن-ەركىن اتقارىپ كەلەدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى ءوزىنىڭ شىنايى بەينەسىن الاۋلاتىپ كورسەتكەن ەمەس. ءوزىنىڭ تۇپكى نيەتىن جاسىرىپ، قالىڭ ەلدىڭ ىشىنە سىنالاپ ەنىپ كەلدى. ءدىني ۇيىمداردىڭ جاسىرىن ميسسيونەرلىك قىزمەتى جالعاسپاس ءۇشىن زاڭنىڭ 8-بابىنىڭ 1- تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار ميسسيونەرلiك قىزمەتتi تiركەۋدەن وتكەننەن كەيiن جۇزەگە اسىرادى» دەگەن نورما قاراستىرىلعان.

ارينە، بۇل جاڭا زاڭنىڭ جەتىستىگى دەر ەدىم. دەسەك تە وسىعان قوسىمشا «ءدىني ۇيىمداردىڭ وزگە سالالاردا ءارتۇرلى قۇرىلىم قۇرىپ، ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقارعاندىعى اشكەرەلەنسە، ول ءدىني ۇيىم مەملەكەت اۋماعىنان الاستاتىلادى» دەگەن تارماقتى ەنگىزسەك، وسى نورما سانكتسيالىق سيپاتپەن تولىسقان بولار ەدى.

ەلىمىزدەگى ءدىن سالاسىنداعى سۇرقاي كورىنىستەردىڭ ءبىرى - ميسسيونەرلەردىڭ كوشە كەزىپ، كەز كەلگەن جەردە ءدىن ادەبيەتتەرىن تاراتاتىنى. جاڭا زاڭدا وسى جونسىزدىك رەتتەلگەلى وتىر. ياعني، زاڭنىڭ 9-بابىنىڭ 2- تارماعىندا «ءدىني ادەبيەتتى، ءدىني مازمۇنداعى وزگە دە اقپاراتتىق ماتەريالداردى، ءدىني ماقساتتاعى زاتتاردى تەك قانا عيبادات ۇيلەرىندە (عيماراتتارىندا), ءدىني ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا، سونداي-اق وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى ارنايى بەلگىلەگەن تۇراقتى ءۇي-جايلاردا تاراتۋعا جول بەرىلەدى» دەپ، ءدىني ادەبيەتتەر مەن اقپاراتتاردى تاراتۋدىڭ اياسىن شەكتەگەن. دەسەك تە، زاڭدا ءدىني ادەبيەتتەردى وندىرۋمەن اينالىساتىن باسپالار جونىندە ەشتەڭە ايتىلماعان. ەلىمىزدە ءدىني ادەبيەتتەردى بەلگىلى ءبىر ءدىني جاماعاتتار تۇرعىسىنان وندىرەتىن باسپالار دا، كوممەرتسيالىق ماقساتتا وندىرەتىن باسپالار دا بار. وكىنىشكە قاراي، زاڭدا وسى ماسەلەلەر ءبىر ىزگە تۇسىرىلمەگەن.

زاڭدا وڭ شەشىمىن تاپپاعان جايتتاردىڭ ءبىرى - ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قارجىلىق قورىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ جاساۋ جونىندە نورما قاراستىرىلماعان. مىسالى، ەل اۋماعىندا ميسسيونەرلىك قىزمەت ەتەتىن ءبازبىر ءدىني بىرلەستىكتەردى الەمنىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرى مۇناي-گاز سالاسىنداعى شەتەلدىك ينۆەستيتسيالىق كومپانيالار ارقىلى قارجىلاندىرادى دەگەن سىبىستى جۇرتتىڭ ءبارى ەستىگەن. بىراق جاڭا زاڭدا بۇل ماسەلەگە قاتىستى قۇقىقتىق رەتتەۋدى كورە المادىم. ءدىني ميسسيونەرلىك قىزمەتكە ساياسي كۇشتەر قارجى توكسە، «ءدىني بىرلەستىكتەر قايىرمال سۇراۋعا قۇقىلى» دەپ اۋا جايىلىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ زاڭنىڭ وسى تۇسى مەن ءۇشىن مۇلدە تۇسىنىكسىز.

جالپى، زاڭنىڭ تۇسىنىكسىز تۇستارى وتە كوپ. مىسالى، 3- باپتىڭ 8-تارماعىندا «ازاماتتاردى الداۋ جولىمەن ءدىني بىرلەستىككە تارتۋعا بولمايتىندىعى» ايتىلعانىمەن، بۇل جەردە الداۋدىڭ نە ەكەنى ايقىندالماعان. بۇل نورمانى «ارباۋمەن، الاياقتىقپەن، بوپسالاۋمەن، گيپنوز جاساۋمەن، ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتى وتەۋمەن، ت.ب. ادامگەرشىككە جاتپايتىن ءادىس-تاسىلدەرمەن ءدىني بىرلەستىككە تارتۋعا بولمايدى» دەپ كەڭەيتىپ كورسەتسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

- مەملەكەت دىننەن بولەك دەگەن ۇعىمدا جۇرگەن بۇقاراعا ارنايى زاڭ شىعارىپ، ونىڭ قايدا ناماز وقيتىنىن، قۇدايعا قالاي سىيىناتىنىن زاڭمەن شەكتەپ بەرۋگە بولا ما؟ كونستيتۋتسيا بويىنشا ءدىن مەن سەنىم بوستاندىعى انىق شەگەلەنىپ جازىلعان، ال جاڭادان قابىلدانعان زاڭ اتا زاڭدى دا اتتاپ وتەتىندەي قانشالىقتى قاۋقارى بار؟

- ءبارىمىزدى ۇلارداي شۋلاتقان 7-باپتىڭ 3-تارماعىنداعى قۇزىردى ورىنداردا قۇلشىلىق ەتۋ، ءدىني جورالاردى، راسىمدەردى جانە جينالىستاردى وتكىزۋگە، ميسسيونەرلىك قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋعا تىيىم سالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە مەملەكەت مۇددەسىنە باسىمدىق بەرىلۋىنەن. البەتتە، ادام قۇقىعى تۇرعىسىنان قاراساق، بۇل نورما سەنىم بوستاندىعىنا سەلكەۋ ءتۇسىرىپ وتىر. بىراق مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان كوز جۇگىرتسەك، بۇل قۇقىقتىق نورمانىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. قازىر نامازحانا دەگەنىمىز ءدىني يدەولوگيالىق ورىنعا اينالىپ بارادى. ال اسكەري قۇرىلىمدار مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنان ءدىني يدەولوگيالىق ورىن اشىپ بەرسەك، بۇل ەرتەڭ كەيبىر ەلدەردەگىدەي ءدىندارلاردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ وشاعىنا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

سوندىقتان بىزگە بۇل ماسەلەدە حالىقتىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە مۇددەسىنە قايشى كەلمەيتىن جول تابۋ كەرەك. مەن اتالمىش مەملەكەتتىك ورىنداردا ۋاعىز-ناسيحات ايتۋعا شەكتەۋ قويۋ شارتىمەن ءمىناجاتحانا اشۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ياعني، ءدىني ۇگىتكە شەكتەۋ قويساق، مەملەكەت مۇددەسى ەسكەرىلەدى، ال قۇزىرلى مەكەمەلەردەن ءمىناجاتحانا اشىپ بەرسەك، حالىقتىڭ دا سەنىم بوستاندىعى قاناعاتتاندىرىلادى دەپ ويلايمىن.

- بۇگىنگى قوعامدا ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى كوزقاراس تارتىس پەن داۋ-دامايعا ۇلاسىپ كەتكەنى اششى شىندىق. بۇرىن ءبىر قازاق ەدىك، ەندى ناماز وقيتىن، وقىمايتىن، حيدجاب كيەتىن، كيمەيتىن دەپ ەكىگە جارىلدى. ال سالافيت، ۋاھھابشى، كورانيد دەپ تاعى بولىنۋدە. وسىنداي ءبولىنىستىڭ كەسىرىنە اتالمىش زاڭ توقتاۋ بولا الا ما؟

- راس، ەسكى زاڭنىڭ سولقىلداقتىعى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ شيەلەنىسىپ كەتۋىنە اكەپ سوقتىردى. بۇرىن ءوزىڭىز ايتپاقشى ءبىر قازاق ەدىك. ارى كەتسە، رۋعا، جەرشىلدىككە بولىنەتىنبىز. «اۋىل ءيتىنىڭ اۋزى قانشا بولعانمەن، ءبورىنى كورگەندە بىرىگە كەتەدى» دەمەكشى، ورتاق مۇددەدە قازاق كوك بايراقتىڭ استىنا بىرىگەتىن. ەندى، مىنە، ءدىني الاجاڭقالىق ءبىر قازاقتى ءشىلدىڭ بوعىنداي شاشىراتىپ جىبەردى.

ءاسىلى، ءدىننىڭ وتى جۇرەكتى شارپىدى ما، ادام ءدىننىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ-تۇرادى. ەگەر «ءدىن ءۇشىن ءوز-وزىڭە قول سالىپ، جارىلىس جاسا» دەسە، ادام ونى جاساۋدان تايىنبايدى. سەبەبى اسىرە ءدىننىڭ فەنەمونولوگياسى ادامدى وسىعان باۋليدى.

ال ەلىمىزدىڭ ءدىن سالاسىن رەتتەۋدە تاجىريبەسى بولماعاندىقتان، ءبىزدىڭ بيلىك ورنى تولماس ولقىلىقتارعا جول بەردى. ءسىز ايتىپ وتىرعان سالافيت، ۋاھھابشى، كورانيد اعىمدارى دەسترۋكتيۆتى ءدىني جاماعاتتار سانالادى. ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ سان عاسىردان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان حانافيا مازحابىمەن اتالعان ءدىني جاماعاتتاردىڭ سەنىم ۇستىندارى مۇلدە قابىسپايدى. وسى قابىسپاۋشىلىق قوعامدا ءدىني دۇردارازدىقتىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولىپ وتىر. سوندىقتان مەن جوعارىدا ۇسىنعان تەزيستە «يسلامنىڭ اتىن جامىلعان كەز  كەلگەن جاماعات قمدب-نىڭ كەلىسىمىمەن عانا ءدىني قىزمەت ەتۋى ءتيىس» دەگەن نورمانىڭ قابىلدانۋىن ۇسىنعان بولاتىنمىن. ەگەر وسىلايشا قمدب-نىڭ قۇزىرەتىن كوتەرمەسەك، ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ شىعارعان شەشىمدەرىنىڭ قۇنى كوك تيىن. وزگە جاماعاتتار ءوز ۇستانىمدارىمەن جۇرەدى. ناتيجەسىندە، ءداستۇرلى يسلاممەن دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپ وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ ۇدەگەن ۇستىنە ۇدەي تۇسەدى.

بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى رەتتەۋ زاڭدا ناقتى قاراستىرىلماعان. دەسەك تە، 3-باپتىڭ 8- تارماعىنىڭ 10-تارماقشاسىندا «...ءدىني وشپەندiلiكتi نەمەسە الاۋىزدىقتى قوزدىرۋعا باعىتتالعان ءدىني بiرلەستىكتەر قۇرۋعا جانە ولاردىڭ قىزمەتiنە تىيىم سالىنادى» دەگەن نورمانى باسشىلىققا الىپ، ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىمىزدى جوققا شىعارىپ، قازاقتى «كاپىر»، «شالا مۇسىلمان» دەپ باعالايتىن ءسىز ايتىپ وتىرعان ءدىني توپتاردىڭ قىزمەتىنە توقتاۋ سالۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.

- وسى زاڭ تەك ۇلتتىق ساناسى ويانعان قازاقتى عانا اۋىزدىقتاپ ۇستاۋعا ارنالعان سياقتى ەمەس پە؟ ماسەلەن، قوعامداعى ازاماتتاردىڭ ساياسي ەركى مەن جىگەرى شەكتەلگەن قازىرگى كەزدە ولار اۋا قارمانىپ، ءوز كوزقاراستارىن بىلدىرەتىن مۇمكىندىك ىزدەيدى. سونداي مۇمكىندىكتى دىننەن تاۋىپ وتىر دەپ ويلامايسىز با؟

- ءبىر قاراعاندا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءدىني جول-جورالعى مەن قۇلشىلىق جاساۋعا تىيىم سالىنۋى، قازاققا قارسى جاسالعان شابۋىل سياقتى بولىپ كورىنەدى. سەبەبى وزگە دىندەردە يسلام دىنىندەگىدەي كۇنىگە بەس ۋاقىت ناماز وقۋ ءۇردىسى جوق. وسى سەبەپتەن دە، ءبىز 7-باپتىڭ 3-تارماعى مۇسىلمان جۇراعاتىنا، ونىڭ ىشىندە حاق ءدىندى ۇستاناتىن قازاققا قارسى جاسالعان قيانات دەپ ۇقتىق. دەسەك تە، جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم، قازىر قۇزىرلى مەكەمەلەردە نامازحانا اشۋ - توڭكەرىس وشاعىن اشۋمەن بىردەي بولىپ وتىر. ءسىز تىلگە تيەك ەتكەن جاڭاعى ۋاحاپشىڭىز بولسىن، ءسالافيتىڭىز بولسىن ءبارى ناماز وقيدى. بۇل جاماعاتتاردىڭ بيلىكتىڭ ءاربىر تەتىگىندە وكىلدەرى جۇمىس ىستەيدى. ولارعا ەرىك بەرسەڭ، ماڭايىنداعىلاردىڭ ءبارىن ءوز جاماعاتىنا تارتقىسى كەلەدى. سوندىقتان مەن ءوز باسىم مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىن ءجون كورەم. تەك بىزدە «شاش ال دەسە، باس الاتىن» شولاق بەلسەندىلەر كوپ. ەرتەڭ ناماز وقىعان ادامداردى تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ، جۇمىستان شىعارۋ ناۋقانى باستالىپ كەتە مە دەپ تە قورقام.

- تاۋەلسىز ءدىنتانۋشى مامان تەولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى يمامداردىڭ ءبىلىمى جوعارى ەمەس، قۇراندى جاتقا بىلمەيدى، ءجۇز-مىڭداپ حاديستەردى جاتقا ايتا المايدى، قۇران تاپسىرلەرىن جاقسىلاپ وقىماعان، اراب ءتىلىن ەركىن مەڭگەرمەگەن، جاماعاتتى ءىلىم-بىلىممەن وزىنە باۋراپ اكەتە الامايدى ەكەن. كەرىسىنشە، ۋاھھابيلىك، سالافيلىك، ت.ب. باعىتتاعى قازاق ازاماتتارى شەتەلدە ءدىني وقۋدى تەرەڭنەن تاۋىسقان، اراب ءتىلىن ءبىر كىسىدەي مەڭگەرگەن دەيدى. وسى پىكىرلەردىڭ دۇرىسى مەن بۇرىسى قايسى؟

- ايتىپ وتىرعانىڭىزدىڭ جانى بار. ەلىمىزدە بۇگىن 2500 مەشىت بار. سول مەشىتتەردە باس يمامنان وزگە نايب يمامدار مەن ازانشىلار جۇمىس ىستەيدى. جالپى، ۇزىن-ىرعاسى مەشىتتەردە 10000 مىڭداي ادام قىزمەت ەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءدىني ساۋاتتى دەپ ايتا المايمىز. شەتەلدەردەگى ءىرى ءدىني وقۋ ورىندارىنان سۋسىنداماعان.

بىزدەگى يمامداردىڭ كوپشىلىگى كورشى وزبەكستاننىڭ تاشكەنت، بۇقارا، قوقان، فەرعانا قالالارىنداعى قادىمي باعىتتاعى مەدرەسەلەردەن ءبىلىم العاندار. ال تۇركيانىڭ، مىسىردىڭ، ليۆيانىڭ، سيريانىڭ ءماشھۇر وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العانداردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىقتاي از. ءسىز ايتىپ وتىرعان ۋاھھابيلىك، سالافيلىك، تاكفيريلىك باعىتتاعى قازاق ازاماتتارىنىڭ اراب ءتىلىن ءبىر كىسىدەي مەڭگەرگەنىن جوققا شىعارا المايمىز.

بىراق ءدىن دەگەنىمىز تەك اراب ءتىلىن بىلۋدەن نەمەسە ءحاديستى جاتتاپ الۋدان تۇرمايدى. مىسالى، ۋاھھابيلىك، سالافيلىك، تاكفيريلىك باعىتتاعى باۋىرلارىمىز فيكح بويىنشا قۇران مەن سۇننەتتى عانا مويىندايدى. ال ءبىزدىڭ ءداستۇرلى يسلامىمىزدا ۇكىم بەرۋدىڭ قۇران مەن سۇننەتتەن وزگە يجما، قياس، يستيحسان، ماساللۋح-مۋراسالليا، ۋرف، يستيسحاب، ءساددي-زاريا، ساحابا ءسوزى، شاريعاتتان بۇرىنعى شاريعاتتار دەگەن قاينار-كوزدەرى بار. بۇل قاينار-كوزدەرمەن بەرىلگەن ۇكىمدەردىڭ ءبارىن تەرىسكە شىعارادى.

مىسالى، ۋرف دەگەن قاينار-كوز حالىقتىڭ عۇرىپتىق ولشەمدەرى نەگىزىندە پايدا بولعان. حانافيا مازحابى بويىنشا ءبىر حالىقتىڭ يسلامعا دەيىنگى سالت-داستۇرلەرى حاق ءدىننىڭ نەگىزدەرىنە قايشى كەلمەسە، وندا ول سالت-ءداستۇردى بەينە يسلامنىڭ ۇكىمدەرى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.

ءسىز ايتقان ۋاھھابيلىك، سالافيلىك، تاكفيريلىك باعىتتاعى قازاق ازاماتتار ارابشا بىلگەنمەن، ءداستۇرلى يسلامنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسىنان ماقۇرىم. سوندىقتان ولاردىڭ تاراتىپ جاتقان ءىلىمى وزەككە تۇسكەن قۇرت سەكىلدى ۇلت ءۇشىن اسا زياندى دەپ بىلەم.

- ءسىز ءدىندى جەتە زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن مامانسىز، جالپى دىنگە ەسسىز بەرىلۋ، جۇمىس ىستەمەي، وتباسىن اسىراۋدان باس تارتىپ، تەك قانا يسلام قاعيداسىن عانا ورىنداعان ادام عانا مۇسىلمان با؟ ولاي دەۋىمە سەبەپ - كوپتەگەن وتباسىنداعى ەر-ازاماتتار وسىنداي جولدى ۇستانادى.

- ءسىز بۇل ايىپتاۋلاردى تەك دەسترۋكتيۆتى ءدىن وكىلدەرىنە قاراتا ايتساڭىز ءجون بولار ەدى...

- ال ءدىن جولىنا تۇسكەن كوپتەگەن جىگىتتەر «تالاق» ايتىپ، ءبىر ايەلدەن سوڭ ءبىر ايەلگە ۇيلەنگەنىن دە ەستىپ جاتىرمىز. قوعامدا - يسلامدا بەلگىلەنگەن قاعيدا مەن شاريعات جولىن ءدىندى جاقسى بىلەتىن ازاماتتاردىڭ ءوزى بۇزادى، وعان نە دەر ەدىڭىز؟

- مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا، ايەل مەن ەركەكتىڭ تابيعي قاسيەتتەرىنە قاراي ءوز مىندەتتەرى بولدى. ەر ادام وتباسىنىڭ ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا الدى (22-تالاق 6-7). وتباسىداعى ەر ادامنىڭ ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىگى مىنا نەگىزدەردەن تۇردى: ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، تۇرعىن ءۇي، ءدارى-دارمەك جانە ەمدەلۋ. ءۇي جۇمىستارى كوبەيىپ، مورالدى سالماق تۇسەتىن بولسا، ءۇي قىزمەتشىسىن جالداۋ.

ال ايەل مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا ءوز تابيعاتىنا ساي، ءۇي تىرشىلىگىن، ياعني، اس ءپىسىرۋ، كيىم-كەشەكتى جۋ، ءۇيدى تازالاۋ، ساندەۋ، بالا-شاعاعا تاربيە بەرۋ سەكىلدى نازىك ىستەردى اتقارادى.

مۇسىلمان قۇقىعى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تاڭداۋدا قاتەلەسۋدىڭ جانە ءار-ءتۇرلى جاعدايدا كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بولاتىنىن ەسكەرىپ، وتباسىنىڭ بۇدان ارى قاراي ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بولماعان جاعدايدا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋىنا رۇقسات بەرەدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) مۇسىلمانداردىڭ مۇمكىن بولسا: «اللاھتىڭ جاقسى كورمەيتىن ءىسى اجىراسۋ» دەپ اجىراسپاۋىن ۇندەگەن. اجىراسۋ مۇسىلمان قۇقىعى تەرمينى بويىنشا «تالاق» دەپ اتالادى. مۇسىلمان قۇقىعىنداعى «تالاق» ەتۋدىڭ مىنانداي ەرەكشە نەگىزدەرى بار:

1. قۇران مەن سۇننەت تارتىبىنە قايشى نەگىزدەگى تالاق ەتۋ حارام (تىيىم سالىنعان).

2. ءتارتىبى مەن ءىس-ارەكەتىندە كىنارات بولماسا دا كەمشىلىكسىز ايەلدى تالاق ەتۋ ماكرۇھ (اللا سۇيمەيتىن، جاقسى كورىنبەگەن).

3. ىشكىلىك، قۇمار سياقتى حارام ىستەرمەن شۇعىلدانۋدان باس تارتپاعان ايەلمەن اجىراسۋ سۇننەت.

4. وتباسىلىق ومىردە حارام ىستەردى جاساپ، ءدىن بويىنشا پارىز بولعان امالداردى تارك ەتكەن ايەلدى تالاق ەتۋ پارىز. (5-359).

5. ارالارىندا ماحاببات بولماعان جانۇيالاردىڭ اجىراسۋى تۇرعىسىندا ءار ءتۇرلى كوزقاراستار بار. بۇل ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وزدەرىنە قالعان شەشىم.

مۇسىلمان قۇقىعى تالاق ۇكىمىن جانۇيانى بۇزۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا جانۇيانىڭ بەرىكتىگى ءۇشىن قولدانادى. ياعني، جۇبايلاردىڭ ۇيلەنبەستەن بۇرىن جىبەرگەن قاتەلىگىن نەمەسە جانۇيا بولعاننان كەيىنگى قاتەلىكتى تۇزەتۋ ءۇشىن تالاق ۇكىمى جۇزەگە اسىرىلادى. سونىمەن بىرگە، «تالاق» ۇكىمى ارقىلى تاراپتار كەش تە بولسا وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن تۇزەتىپ، ياعني اجىراسىپ، پسيحولوگيالىق نەمەسە ماتەريالدىق تۇرعىدا وزىنە تەڭ جار تابۋعا مۇمكىندىك الادى.

مۇسىلمان قۇقىعىندا «تالاق» ەتۋ قۇقىعى ەر ادامعا بەرىلۋىنىڭ سەبەبى - ەر كىسى ايەل پسيحولوگياسىنان ەرەكشە سالماقتىلىعى جانە شەشىم قابىلداۋدا بايسالدىلىعى نەگىزگە الىنعان. ال ءسىز ايتىپ وتىرعان كەلەڭسىز جاعداي شاريعات قۇندىلىقتارىن تەرەڭ بىلمەگەندىكتەن تۋىنداپ وتىر.

- رەسمي دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، قازاقستاندا 30 ۇلت وكىلىنەن قۇرالاتىن 11 ميلليون مۇسىلمان بار دەسەك، ونىڭ ءدىني ماسەلەسىنىڭ بارلىعى دا قمدب قۇزىرىندا دەپ پايىمداۋعا بولادى، ال كونستيتۋتسيا بويىنشا مەملەكەت ءدىني بىرلەستىكتەر ىسىنە كىرىسپەيدى، ال ءدىني باسقارما ميلليونداردىڭ سۇرانىس ۇدەسىنەن شىعىپ وتىر ما؟

- وكىنىشكە قاراي، وسى كۇنگە دەيىن قمدب-نىڭ قۇزىرەتى زاڭ الدىندا ون ادام بىرىگىپ قۇراتىن كەلىمسەك ءدىني بىرلەستىكتەرمەن تەڭ بولىپ كەلدى. ودان قالسا، بۇرىن كادر ساياساتىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋى، قارجى ماسەلەسىنىڭ شەشىلمەۋى سەكىلدى جايتتار قمدب-نىڭ قۇلاشىن جايىپ، جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى بولىپ كەلدى. سوڭعى ۋاقىتتارى عانا بۇل ماسەلەلەرگە مەملەكەت كوڭىل بولە باستادى. مىسالى، «سامۇرىق-قازىنانىڭ» جانىنان «يسلام ءدىنى مەن يسلام مادەنيەتىن قولداۋ قورى» اشىلىپ، مۇسىلمان جۇراعاتىنىڭ قارجىلىق ماسەلەسى شەشىلە باستادى. وسى جىلى قمدب-نىڭ قۇرامىنان «زەكەت قورى» اشىلدى. وسى قۇرىلىمدار دۇرىس جۇمىس ىستەسە، قارجىلىق قول بايلاۋ شەشىمىن تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

باقىتگۇل

ماكىمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 33 (116) وت 05 وكتيابريا 2011 گ.

ءبىزدىڭ انىقتاما

مۇحان يساحان بايمۇراتۇلى

1978 جىلى وقو، ورداباسى اۋدانىندا تۋعان. 2000 جىلى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ-ءنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن. 2002 جىلى حقتۋ-ءدىڭ قۇقىق ماگيستراتۋراسىن ۇزدىك اياقتاعان. 2003-2006 جىلدارى سىرتتاي اسپيرانتۋرا وقي ءجۇرىپ، حقتۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى» كافەدراسىندا وقىتۋشى، 2006-2007 جىلى حقتۋ-ءدىڭ «تەرمينولوگيا» بولىمىندە ءتارجىماشى بولىپ قىزمەت اتقاردى. 2007 جىلدان بەرى «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى، گازەتتىڭ تاريح، ءدىن، قۇقىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. «مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋ» اتتى تاقىرىپتا ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيانى جازعان. «622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا كونستيتۋتسياسىنىڭ» يسلام مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى جانە ورنى» اتتى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا جازىپ، «يسلام جانە كالامدىق مازحاپتار»، «يسلام جانە ساياسي مازحاپتار» جانە «يسلام جانە فيكح مازحاپتارى» اتتى مونوگرافيالار جازعان.

وتكەن اپتادا قر پارلامەنتى «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ۇيىمدار» تۋرالى جاڭا زاڭدى ماقۇلدادى. وسى زاڭ جوباسى قوعامنىڭ تالقىسىنا تۇسپەي، ەل ازاماتتارىنىڭ تالاپ- تىلەگى ەسكەرىلمەي، ءبىر توپ شەنەۋنىكتىڭ قولىنان شىققان دەگەن ءسوز بار. وسى ورايدا ءدىن زەرتتەۋشىسى، جۋرناليست مۇحان يساحان مىرزانىڭ اتالمىش زاڭعا قاتىستى ويىن وقىرماننىڭ سارابىنا ۇسىندىق.