پراگاعا كەلىپ  تۇرىپ، وسىنداعى الاشتىڭ  ايماڭداي ۇلى مۇحتار ماعاۋينمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرماۋ ەلدەن ەۋروپاعا قۇر انشەيىن ساياحاتتاپ كەلىپ، بوس قايتۋمەن بىردەي سەكىلدى ەدى. سويتسەم، مۇحتار ماعاۋين ەشكىمگە ينتەرۆيۋ بەرمەيتىن جازۋشى ەكەن. سويلەسە كەلە، كوز جەتكەن ءبىر جاي، جازۋشى قالامىنان تۋعان شىعارماسىنا عانا ەمەس، اۋزىنان شىققان ءار لەبىز­گە دە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن كورىنەدى. مۇحتار اعامەن اراداعى اڭگىمەمىز ەكى-ءۇش ساعاتقا سوزىلدى. ءبىز سونى ءبىراز ىقشامداپ، بۇگىنگى وقىرمانعا ەڭ ءبىر كەرەك-اۋ دەگەن تۇستارىن اڭگىمە-دۇكەنىمىزدە ۇسىنىپ وتىرمىز. جازۋشىنىڭ اۋزىنان شىققان ءار لەبىزدى قاز قالپىندا قالدىردىق. گازەت تىلىنە سالىپ، قارابايىرلاندىرىپ جىبەرۋدەن قاشقان جا­يىمىز بار. ماعاۋيننىڭ ءوز بەينەسى بار بولمىس-بىتىمىمەن كورىنىپ تۇرسا - ەڭبەگىمىزدىڭ تەككە كەتپەگەنى.

مۇحتار ماعاۋين كوركەم ءسوزدىڭ عانا ەمەس، كوسەمسوزدىڭ دە شەبەرى عوي. ءبىر كەزدە ول ءوزىن اقتوبەدەن جۇبانازار اسانوۆ دەگەن جىگىتتىڭ ىزدەپ كەلگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. ول كەزدە جازۋشىنىڭ اتاق-داڭقى الاشقا ءالى بۇگىنگىدەي ايگىلى بولا قويماعان. ىزدەپ كەلگەن جىگىتتىڭ ماماندىعى ماتەماتيك ەكەن. جازۋشىعا قاراپايىم وقىرمان رەتىندە ءتانتى بولعاندىقتان الىستان ات سابىلتىپ جەتىپتى.

- مەنى ەڭ العاش رەت ۇلى جازۋشى دەپ اتاعان سول جىگىت، - دەيدى مۇحتار اعا جىميىپ. كەيىن سول جىگىت مۇحتار اعامەن اراداعى اڭگىمەنى وبلىستىق گازەتكە جاريالاپ، ايدى اسپانعا ءبىر شىعارعان ەكەن.

پراگاعا كەلىپ  تۇرىپ، وسىنداعى الاشتىڭ  ايماڭداي ۇلى مۇحتار ماعاۋينمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرماۋ ەلدەن ەۋروپاعا قۇر انشەيىن ساياحاتتاپ كەلىپ، بوس قايتۋمەن بىردەي سەكىلدى ەدى. سويتسەم، مۇحتار ماعاۋين ەشكىمگە ينتەرۆيۋ بەرمەيتىن جازۋشى ەكەن. سويلەسە كەلە، كوز جەتكەن ءبىر جاي، جازۋشى قالامىنان تۋعان شىعارماسىنا عانا ەمەس، اۋزىنان شىققان ءار لەبىز­گە دە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن كورىنەدى. مۇحتار اعامەن اراداعى اڭگىمەمىز ەكى-ءۇش ساعاتقا سوزىلدى. ءبىز سونى ءبىراز ىقشامداپ، بۇگىنگى وقىرمانعا ەڭ ءبىر كەرەك-اۋ دەگەن تۇستارىن اڭگىمە-دۇكەنىمىزدە ۇسىنىپ وتىرمىز. جازۋشىنىڭ اۋزىنان شىققان ءار لەبىزدى قاز قالپىندا قالدىردىق. گازەت تىلىنە سالىپ، قارابايىرلاندىرىپ جىبەرۋدەن قاشقان جا­يىمىز بار. ماعاۋيننىڭ ءوز بەينەسى بار بولمىس-بىتىمىمەن كورىنىپ تۇرسا - ەڭبەگىمىزدىڭ تەككە كەتپەگەنى.

مۇحتار ماعاۋين كوركەم ءسوزدىڭ عانا ەمەس، كوسەمسوزدىڭ دە شەبەرى عوي. ءبىر كەزدە ول ءوزىن اقتوبەدەن جۇبانازار اسانوۆ دەگەن جىگىتتىڭ ىزدەپ كەلگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. ول كەزدە جازۋشىنىڭ اتاق-داڭقى الاشقا ءالى بۇگىنگىدەي ايگىلى بولا قويماعان. ىزدەپ كەلگەن جىگىتتىڭ ماماندىعى ماتەماتيك ەكەن. جازۋشىعا قاراپايىم وقىرمان رەتىندە ءتانتى بولعاندىقتان الىستان ات سابىلتىپ جەتىپتى.

- مەنى ەڭ العاش رەت ۇلى جازۋشى دەپ اتاعان سول جىگىت، - دەيدى مۇحتار اعا جىميىپ. كەيىن سول جىگىت مۇحتار اعامەن اراداعى اڭگىمەنى وبلىستىق گازەتكە جاريالاپ، ايدى اسپانعا ءبىر شىعارعان ەكەن.

سودان كەيىن ءبىزدىڭ باعىمىز جاندى. ويتكەنى جازۋشىنىڭ "ورتالىق قازاقستان" گازەتىنە دەگەن ءىلتيپات قۇرمەتى ەرەكشە ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىنبىز. ءبىزدىڭ گازەت پەن جازۋشى شىعارماشىلىعى اراسىنداعى بايلانىس سوناۋ 70-ءشى جىلداردان باستاۋ الادى. ماعاۋيننىڭ "تازىنىڭ ءولىمى" دەگەن پوۆەسىنە رەسپۋبليكادا ەڭ العاش­قى بولىپ، ويلى پىكىر بىلدىرگەن ءبىزدىڭ گازەت. ونىڭ اۆتورى ءوزىمىزدىڭ جەرلەسىمىز جازۋشى، مارقۇم اسان ءجۇمادىلدين...

1972  جىلى  32  جاسىندا:  "ماعان قارسى ادام - قازاق  حالقىنىڭ  جاۋى" دەپ جازعان ماعاۋين عوي بۇل! الاش يدەياسىن بۇكىل جان دۇنيەسىنە سىڭىرگەن قازاق قانا ايتا الادى مۇنداي ءسوزدى. سودان  بەرگى ۋاقىت  جازۋشىنىڭ ەرەكشە  دارىن  يەسى عانا ەمەس، ەرەن ازاماتتىعى مەن شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنىڭ  جۇلدىزدى ءساتىن دە پاش ەتتى. XY عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسىن جارىققا شىعار­عان جان قيارلىق ەڭبەگى شىعارماشىلىق ەرلىكپەن پارا-پار دەسە بولادى. وعان دەيىن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى حVIII عاسىردان - بۇقار جىراۋدان عانا باستالاتىن-دى. ماعاۋين ونى ءۇش عاسىر­عا تەرەڭدەتتى. ادەبيەت شەجىرەسىنە اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپانبەت، شالكيىز سىندى الەمدىك پوەزيادا بۇرىن-سوڭ­دى بولماعان ۇلى جىراۋلار كەلدى!

سودان بەرى مۇحتار ماعاۋين ىلعي تىڭعا تۇرەن سالىپ كەلەدى. ىلە-شالا ۇلتتىق  ادەبيەتىمىزدەگى  تاريحي رومانداردىڭ  ۇلگىسى سانالاتىن "الاساپىران" ديلوگياسى دۇنيەگە كەلدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاباعىنان قار جاۋىپ تۇرعاندا ماسكەۋدىڭ "سوۆەتسكي پيساتەل" باسپاسىنان ءالى اقتالماعان شاكارىمنىڭ ولەڭدەرىن شىعارۋى جازۋشىنىڭ اسقاق ازاماتتىق كەلبەتىن جالپاق جالعانعا جاريا ەتتى! كۇنى كەشە جارىق كورگەن "قىپشاق ارۋىنا" دەيىنگى ارالىقتا وقىرمان كوزايىمىنا اينالعان قانشاما ءىنجۋ-مارجانداي كوركەم دۇنيە ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ التىن القاسىنداي كوز جاۋىن الىپ تۇر؟!

ماعاۋيننىڭ ءاربىر شىعارماسى ادەبيەتىمىزدەگى ءىرى وقيعا دەسەك ارتىق ايت­قانىمىز ەمەس. ونىڭ ۇلتتىق قۇناردان قۋات الاتىن ءاربىر كوركەم دۇنيە­سىنەن بۇكىل ادامزاتتىق پروبلەمالار كورىنىس تاۋىپ جاتادى.

وسىدان 5 جىل بۇرىن قارقارالىعا كەلگەن ساپارىندا مۇحتار اعامەن قۇنانبايدىڭ مەشىتىنە قۇران وقىتىپ شىققانىمىز ەسكە تۇسكەن. مەشىتتەن شىعا بەرگەندە جازۋشى:

-             "اباي  جولىنداعى" قۇنانباي  بەينەسى بولەك  قوي، - دەپ ەدى.  - بىراق ونى بۇدان دا كەمەڭگەر، كەمەل، بىلگىر ادام رەتىندە سۋرەتتەپ شىعۋعا اۋەزوۆتىڭ دارىن قابىلەتى قاپتال جەتەتىن ەدى. ءوز زامانىنداعى مورالدى بەرىك ۇستان­عان كىسى رەتىندە قۇنانباي "اباي جولىنداعىدان" مۇلدە باسقا ادام بول­عان. ءبىر كەزدە يانۋشكەۆيچتىڭ  جازبالارى  جال­عاننىڭ  جارىعىنا  شىققاندا  قۇنانباي ءبىز ويلاعاننان بولەك ادام ەكەن عوي، زامانىنىڭ تۇلعاسى ەكەن عوي دەگەن اڭگىمەلەر شىققان. قازىر ۋاقىت وتكەن سوڭ ايتا بەرەمىز، بۇلاي  جازۋعا بولار ەدى، ولاي جازسا قايتەر ەدى دەپ... اۋەزوۆتىڭ زامانى ءبىزدى­كىنەن باسقا بولدى. اۋەزوۆ ونى سول قاتال قوعامنىڭ كەزىندە دە عارىشتىق بيىككە كوتەرىپ كەتتى عوي، - دەگەنىن ەسىنە سالدىم.

 

قۇنانباي قازاق تاريحىنداعى وزگەشە تۇلعا!

- قۇنەكەڭ  قازاق تاريحىنداعى وزگەشە ءبىر تۇلعا وسى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ باعاسىن، ورنىن الا الماي كەلە جاتقان. باسقانى بىلاي قويعاندا، ابايدىڭ اكەسى دەگەن اتاقتىڭ ءوزى قازاقتىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلۋعا لايىق. ال، اباي مەن قۇنانباي اڭگىمە بولعان كەزدە ءبىز ءبىر ماسەلەنى كوبىنە ەسكەرمەي ءجۇرمىز وسى ۋاقىتقا دەيىن. ول - قۇنانبايدىڭ، ياعني ابايدىڭ شىققان تەگى، اتا تەگى دەگەن ماسەلە. وسى تۇرعىدان الاتىن بولساق، ابايدىڭ تۋى - قۇنانبايدان تۋى، قۇنانبايدىڭ سونداي وزگەشە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس، ويتكەنى قۇنەكەڭ، دەمەك، اباي - ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ نەشە مىڭ جىلدىق تاريحىندا قالىپتاسقان، تۋراسىن ايتۋ كەرەك، اسىل تۇقىمىنان.

اتا تەگىنە كەلەتىن بولساق، ابايدىڭ جەتىنشى اتاسى، ياعني قۇنەكەڭنىڭ التىنشى اتاسى - سارى دەگەن كىسى. سارى ءوز زامانىندا ۇلكەن باتىر بولعان، ەڭسەگەي  بويلى ەسىم حاننىڭ زامانىندا قول باستاعان باتىر بولعان. سول كەزدەگى بۇلعاق زامانىندا اتاقتى قاتاعان تۇرسىن حاننىڭ قوڭىربيكە دەگەن قىزىن العان. قوڭىربيكەدەن كىشىك تۋعان، وسىدان بارىپ اباي تارايدى، ابايدىڭ  اۋلەتى تارايدى. ياعني وسى تۇرعىدان الاتىن بولساق، وندا ابايدىڭ اۋلەتى، قۇنەكەڭ - تۋرا قازاقتىڭ ءاز-جانىبەك حان، ودان ارى قاراي ورىس حان، ودان ارى جوشى حان، ودان ارى تۋرا شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي اۋلەتى بولىپ شىعادى. بۇل - ءبىر جاعى. ەكىنشى جاعى، جاڭا ايتتىق، سارى - قول باستاعان باتىر بولدى دەپ. ودان كەيىن بارىپ شىققان ىرعىزباي دا ءوز زامانىندا ۇلكەن، ءىرى باتىر بولعان. ىر­عىزبايدىڭ بايبىشەسى - ابىلاي حاننىڭ زامانىنداعى، حاننىڭ وڭ تىزەسىن العان اتاقتى كەرەي ەر جانىبەك باتىردىڭ قىزى، ياعني وسكەنبايدىڭ شەشەسى، قۇنەكەڭنىڭ اجەسى - ەر جانىبەكتىڭ قىزى.

وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ قانىندا عاسىرلار بويى جيناقتالعان وتە ءبىر اسىل قاسيەتتەر وسى اۋلەتتىڭ جەتەسىندە مول ەدى. سوندىقتان دا ابايدىڭ ءحىح عاسىردا تۋىن كەزدەيسوقتىق دەپ قاراۋعا بولمايدى. ال ەندى قۇنەكەڭنىڭ ءوز باسىنا كەلسەك، ەگەر ءبىر عاسىر بۇرىن جاساعان بولسا، ول ۇلىستىڭ بەگى، حاننىڭ باس اقىلشىسى بولاتىن ەدى، ابىلاي حاننىڭ زامانىندا. تاۋكە حاننىڭ زامانىندا تۋسا، "جەتى جارعىنى" شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى، قاسىم حاننىڭ زامانىندا تۋسا، "قاسقا جولدى" ۇستايتىن ۇلكەن، ءىرى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى بولار ەدى.

قۇنەكەڭ سول اعا سۇلتان بولعان كەزىن­دە دە، ودان بۇرىن دا، ودان كەيىنگى ۋاقىتتا دا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ساياسات جۇرگىزگەن. ابايدىڭ اكەسىن قالاي باعالاعانى ءوز شىعارمالارىنان كورىنىپ تۇر: "مۇقىم قازاق بالاسى، - تۇگەل اقىل سۇراپتى" - دەگەن. قۇنانباي ءوز زامانىنىڭ بارلىق دانالىعىن ويىنا سىڭىرگەن، قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتىن، ەسكى سوزدەرىن، جىراۋلار مەن بيلەردىڭ ناقىل تولعاۋلارىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسىن، دالالىق فيلوسوفيانى بويىنا سىڭىرگەن ادام. ابايدىڭ دۇنيە تانىپ، قالىپتاسۋىنا قۇنەكەڭنىڭ ورنى ايىرىقشا بول­عان. م.اۋە­زوۆ رومانىنداعى جاعدايلار ءوز كەزىندە زامان ىڭعايىمەن كەتكەن ماسەلە. قۇنانباي ەسكىلىكتىڭ بەينەسى سياقتى بولدى، اباي جاڭالىقتىڭ جارشىسى سياقتى بولدى. شىن مانىندە، تاريحي شىندىققا قايشى كەلەتىنى ءوز الدىنا، كوركەمدىك جاعىنان دا اۋەزوۆتىڭ ۇتىسى دەپ ايتۋعا بولمايدى.

تۋعاندا كىندىگى اباي توپىراعىنا ءتۇسىپ، اقىل-ەسى كىرگەننەن اباي رۋحىنا شومىلعان م.ماعاۋيننىڭ كوكىرەگى كوز جەتكىزسىز داريا، تىلسىم وي، تۇڭعيىق سەزىمدەرگە تولى. "جارماقتىڭ" سوڭعى نۇكتەسىن قويىپ، كوڭىلى جايلانعان اعا­مىز ەندى شىڭعىس حان تۋرالى رومانعا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتىپتى.

- بۇل باياعى بالا كەزدە كوڭىلگە ۇيالاعان وي عوي، - دەيدى ماعاۋين. شىڭ­عىس حان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەگەر شىڭعىس حان بولماسا، قازاق دەگەن حالىق تا بولماس ەدى.

مەن بىرىنەن-ءبىرى سۇيكىمدى 9 قىزدان سوڭ تۋعان، مويىنعا  بۇرشاق  سالىپ تىلەپ العان ەركەك كىندىكتى العاشقى نەمەرەمنىڭ  اتىن باتۋ قويدىم - شىڭعىس حاننىڭ سۇيىكتى نەمەرەسى، ءبىزدىڭ  ۇلى مەملەكەتىمىز التىن وردانىڭ نەگىزىن سال­عان باتۋ حاننىڭ  قۇرمەتىنە. باتىس ەۋروپادا تۋعان ەكىنشى ۇلدىڭ اتى - بايدار، شىڭعىس حاننىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى، 1241 جىلى 11-شi كوكەكتە لەگنيتسا تۇبىندەگى جويقىن ۇرىستا بۇكىل ەۋروپانىڭ بىرىككەن كىرەستشىلەرىن تال­قانداعان سايىپقىران بايدار سۇلتاننىڭ قۇرمەتىنە. سول ەكى ارالىقتا الماتىدا تۋعان نەمەرەنىڭ اتى - توعىم، قازاق ورداسىنىڭ قاھارمان حانى، ءوزىنىڭ "توعىز سارى" اتالاتىن توعىز ۇلىمەن قاتار سانى باسىم، بىرىككەن موعول-وزبەك اسكەرىنە قارسى سوعىستا، ءۇش قارقارا، كەگەننىڭ سىرتى - سان-تاش اڭعارىندا، 1537 جىلى، 27 شىلدە، جۇما كۇنى ءشايىت بولعان توعىم حاننىڭ قۇرمەتىنە قويدىم.

شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارىنان كەيىنگى ەڭ ءبىر ايقىن كورىنىس رەتىندە ءبىزدىڭ ۇلى مەملەكەتىمىز - تاريحتا قىپشاق ۇلىسى اتالعان التىن وردا قۇرىلدى. كۇش-قۋاتى الەمدى تىتىرەتتى. ءسان-سالتاناتى، جەر-جيھانعا جار بولدى. تاۋاريحتىڭ تاعى ءبىر تولقىنىندا ەجەلگى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ، ودان سوڭعى شىڭعىس حان ۇلىسىنىڭ، وعان جالعاس التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى - قازاق ورداسى بوي كوتەردى. شىڭعىس حان قالىپتاستىرعان مەملەكەتتىك جۇيە، جارعى، جورالار ىزىمەن موسكوۆيادان باستاۋ الاتىن ورىس مەملەكەتىنىڭ ءوزى شىڭعىس حان ۇلگىسىمەن قۇرىلعان بولاتىن. بۇگىنگى قازاق حال­قىنىڭ جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتپەي، ەل بولىپ، جۇرت بولىپ وتىرۋى - دۇنيە قايتادان بۇزىلعان الاعاي-بۇلاعاي زاماندا دەربەس تۋ كوتەرىپ شىققان وسى قازاق ورداسى دەيتىن مەملەكەتتىڭ ارقاسى. ال قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان كەرەي مەن جانىبەك - سول شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى.

ءبىزدىڭ تاريحشىلار 700 جىل بويى موڭعولدار بيلەدى دەيدى. ورىس تاريحشىلارىنىڭ ايتقانىن قايتالايدى. شىڭعىس حانمەن بولعان جويقىن سوعىس­تا، كەيبىر اعايىندار ايتىپ جۇرگەندەي، ءبىز وتىراردى قورعاعانىمىز جوق، جاۋدان بوستان قىلدىق. قىپشاق قاۋىمىنا، ياعني، بىزگە تيەسىلى وتىراردى ىلكىدە حورەزم باسىپ العان بولاتىن. ال ءبىز وتىراردى قايتارىپ الدىق. نەگە دەسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇراعان تۇرىك تايپالارى ەدى. سول كەزدە اتاعى شىققان زورلارى - كەرەي، نايمان، جالايىر، قاتاعان، قوڭىرات.

تاريحقا وي سالىپ قاراڭىز. پاتشادا ۇلت بولمايدى. ءتۇبىن قازساڭ، ورىس پاتشالارى تۇگەل نەمىس بولىپ شىقپاي ما؟ "الاساپىراندى" جازعاندا ءبىر بايقاعانىم، پولياك پاتشالارىنىڭ كوبى شۆەد ەكەن. 1646 جىلدان 1911 جىلعا دەيىن قىتايدى مانجۋرلەر بيلەدى عوي. ونى قىتايلار قايداعى ءبىر بوتەن بىرەۋ دەمەيدى، تسىن ديناستياسى دەيدى.

ەۋروپانى اياعىنان تىك تۇرعىزعان جۇرت، ەل ايتىپ جۇرگەندەي، قايداعى ءبىر مونعول-تاتارلار ەمەس - ءوزىمىزدىڭ قازاق ەكەن! ەندەشە، بىزگە ەلدىڭ قورى بولۋ - ۇيات! تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن العان قازاق ەلىنىڭ كۇندەردىڭ كۇنى وركەنيەت ورىنەن ويىپ ورىن الاتىنىنا بەك سەنىمدى ول!

جازۋشىلىق - ماعاۋيننىڭ ويىنشا، ادامتانۋ عىلىمى. ال بۇل ادامنىڭ ەڭ باستى قاسيەتى - اتا-بابانىڭ اق جولىنا بەرىكتىك. ياعني، ادامدىق نەگىزى جازۋشىنىڭ وزىنەن باستالۋعا ءتيىس. قالامگەرلىك ونەرگە "مولدانىڭ ىستەگەنىن ىستەمە، ايتقانىن ىستە" دەگەن قيسىن جۇرمەيدى. ءوزىڭ قانداي بولساڭ - جازۋىڭ دا سونداي بولماق.

"جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى، جاماننىڭ ارتىنان ءبوز ەرەدى" دەيدى قازاق. ۇزاق-سۇرەن اڭگىمەدەن ءبىر باي­قاعانىم، مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەلگە، جەرگە دەگەن وكپە نازى جوق، قايتا ماحاببات ءسۇيىس­پەنشىلىگى، ساعىنىش سەزىمى جۇرەكتى تەربەيدى. پراگاعا الاڭسىز جازۋ ءۇشىن بارعانى كورىنىپ تۇر.

- مىنا تەرەزەنىڭ الدىنداعى قاراعايدى كوردىڭ بە؟ - دەيدى مۇحتار اعا - قارقارالىنىڭ قاراعايىنا ۇقساي ما؟ جوق! ونىڭ بولمىس-ءبىتىمى بۇدان ەرەكشە...

جازۋشى ءۇي الدىنداعى باقشاسىن ارالاتتى. الما مەن شابدالى ءوسىپ تۇر.

- الماتىنىڭ الماسىنىڭ ءيىسى بولەك قوي! - دەيدى مۇحتار اعا تاعى دا تەرەڭ ويعا باتىپ.

تۋعان جەر، تۋعان توپىراققا تۇك جەتپەيتىنىن الىستا - ەۋروپادا جاتىپ، جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەنى بايقالادى. ءبىز ءوز ءۇيىمىز - ولەڭ-توسەگىمىزدە ءجۇرىپ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاپ ءجۇرمىز بە؟ الاش­قا ادامزاتتىڭ الىس تۇك­پىرىنەن كوز سالعان جازۋشىنىڭ جۇرەگىن نەبىر عاجا­يىپ سيقىر اۋەن جايلاپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. ەلگە دەگەن سارتاپ ساعىنىش سالقىن اقىلدىڭ تەزىنە تۇسكەن سايىن الاش جايلى التىن ويلار قورىتپاسى اقتارىلا بەرەتىندەي كورىندى ماعان...

اۋەلى "قوبىز سارىنى" مونو­گرافيا­سىندا، كەيىن "الداسپان" انتولوگياسىندا ءتۇپسىز تەرەڭ  تاريحىمىزدىڭ قويناۋىندا ۇمىت بولا جازداعان جىراۋلار پوەزياسىن ينەمەن قۇدىق قازعانداي زەرت­تەپ، ەرىنبەي زەردەلەپ، كوك تۇركىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ  يگىلىگىنە جاراتقان ەرەسەن ەڭبەگىن جازۋشىنىڭ ءوزى: "الداسپان" - تار زامانداعى قازاق رۋحىنىڭ قايتپاس قايقى قىلىشى ەدى. ءتاڭىرىنىڭ تاڭداۋىمەن ءبىزدىڭ قولعا بەرىلدى. نىق ۇستادىم، قولايىن تاپتىم، قيالاي شاۋىپ، قاپىسىز سىلتەدىم", - دەپ تەبىرەنەدى. ادەبيەت زەرتتەۋشىسى بولماسام دا، ءسوز قۇدىرەتىن ۇعاتىن ءبىر وقىرمان رەتىندە مۇحتار اعامدى الاشتىڭ رۋحاني الداسپانىنا تەڭەدىم سوندىقتان.

 

التىن وردانىڭ مۇراگەرىمىز

 

- تۇركىنىڭ قارا شاڭىراعى - قازاق! سوناۋ التىن وردا زامانىنداعى كوش-قون سالتاناتى، اتى اڭىزعا اينالعان كوك كۇيمە، اربانىڭ ۇستىندەگى كيىز ءۇي - تەك قازاقتا عانا ساقتال­عان. باسقا بىردە-ءبىر ەلدە جوق! كيىز ءۇيدى اربانىڭ ۇستىندە تىگۋ - كەرەي مەن نايمانداردان قالعان. سول ءداستۇر كەشەگى ون سەگىزىنشى عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. كوك كۇيمەنى ۇستاعان - ءبىزدىڭ قازاق!

ورتا ازيا تاريحشىسى رۋزبەحاننىڭ جازبالارىن اقتارىپ كوردىم. بۇل 1513 جىل­عا تيەسىلى دۇنيەلەر. پارسىشا جازىلعان. جاڭاعى كوك كۇي­مە­لەردىڭ ۇستىندەگى كيىز ءۇي­لەردى سول كىسى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاپ جازادى. "قىز ءجى­بەك" فيلمىندەگى كوشتى  كوردىك قوي. كوك كۇيمەلى كوش­تەردىڭ ءبىر ەلەسى بۇل.

ۆيزانتيانىڭ تۇركىلەرگە ءYى عاسىردا كەلگەن ەلشىسى زەمارح، ودان قانشا زامان كەيىن، XIII عاسىردا قاراقورىمعا كەلگەن كارپيني مەن رۋبرۋك ءوز جازبالارىندا قى­مىز تۋرالى باياندايدى. بيە سۇتىنەن اشىعان سۋسىن بولادى ەكەن. ونى قىمىز دەيدى ەكەن دەپ جازادى. ال قاراڭىز، مونعول تىلىندە، ەل ايتىپ  ءجۇر­گەن شىڭ­عىس حاننىڭ جۇرتىندا قىمىز دەگەن ءسوز بار ما؟! جوق قوي! مونعولدار دا قى­مىز اشىتادى. بىراق، ونى قىمىز دەمەيدى، "ايراق" دەپ ىشەدى. مەن دە ونىڭ ءدامىن تاتىپ كوردىم. قىمىز دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ قازاق تا عانا بار.

تۇركى جۇرتىنىڭ قارا شاڭىراعى - ءبىزبىز! التىن وردانىڭ جۇرتىندا ءبىز وتىرمىز! شىڭعىس حان تۋرالى جازۋ بالا كەزىمنەن ويىمدا بولعان نارسە. بىراق، ۇلكەن جوسپاردىڭ ىشىنە ەنگىزبەگەن ەدىم. ويتكەنى ول زاماندا شىڭعىسحان  تۋرالى ويداعىداي جازىپ، ونى  جارىققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مەن ياننىڭ "شىڭعىسحان" رومانىن ون جاسىمدا قازاقشا  اۋدارماسىن وقى­دىم. قازىر وعان جۇرتتىڭ كوڭىلى تولماي ءجۇر عوي. سولاي بولعانىمەن ياننان كوشپەندىلەر ءما­دەنيەتى، تاريحى ءجو­نىندە ماعلۇمات الدىق. كەيىنگى قىتاي تۇسىرگەن "شىڭعىسحان"  فيلمىنەن كەيىن ۇلى قاعانعا قارسى شابۋىل كوپ سايابىرلادى. ءفيلمدى كورگەن قازاقتار ءوز­دەرىنىڭ نايمان، كەرەي، قوڭى­رات، جالايىر سياقتى رۋلارىن تاۋىپ، تاريحقا باسقاشا قاراي باستاعانى بايقالدى. شىڭ­عىسحاننىڭ رۋى قيات. "قىرىق مىڭ ءۇيلى قيات" دەگەن قازاق ونى. پاتشا  قاي ۋاقىتتا  بولسىن قاتال. ءبىر  سوزبەن ايتقاندا،  ءار ءتۇرلى اڭگى­مە  شىققاننان كەيىن "شىڭعىسحاندى" جازۋ كەرەك بولدى.  كوپ كۇش كەتەدى. بىراق ەندى ءومىر بويى ويلانعانىمىز، ءومىر بويى جيناقتاعان ءبىلىمى­مىز وسى ارناعا قۇيىلادى عوي. ءۇش جىل كەتەتىن ءتۇرى بار.وتكەن جىلعى قاراشانىڭ 12-ءسى كۇنى باستادىم. بەس اي  رۋلاردى تۇگەندەۋمەن وتىرمىن.بارلىق رۋ ەمەس، شىڭعىسحان زامانىنداعى ۇلى دالادا، قا­زىرگى مونعوليا دەپ اتالعان جەردە تۇرعان، جاساعان رۋلاردى ايتامىن. مىنانى قاراڭىز، دەربەس قابىرعالى تايپالارمەن بىرگە ءوز اتتارىمەن ساقتالعان شانىشقىلى، تەلەۋ،  قيات،  تولەڭگىت، تاز، تاما، توقا رۋلارى بار. سىزدەردىڭ ەلگە ەتەنە  كارسون -كەرنەي، شانشار ىشىندەگى تاز قوڭى­رات، سارى ءۇيسىن، نايمان تايپالارىندا ۇشىراسادى. ال قاراكەرەي بايجىگىت ىشىندەگى توقاس، نايمان ىشىندەگى اق توقاس، ارعىن- قۋاندىق ءىشىن­دەگى  سارى توقا - ءبارى  سول ءبىر رۋ. ونى بىلاي دەپ جازدىم: ء"تاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن تاريح تاعدىرى ەجەلگى ءجۇز سان رۋدى شالقار دالاعا بۇرشاقشا شاشىپ جىبەرىپ، توبىمەن  تو­عىس­­تىرىپ، ابدەن ارالاستىرىپ بارىپ، قوينى-قونىشىن تولتىرا قايتادان جيناعان ەكەن"....

ارعى زاماننان داڭقتى اتالارىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن قازاق حال­قىنىڭ انا ءتىلىنىڭ بىرلىگى، ءتۇر تۇتاستىعىنىڭ ۇيلەستىگى، ادەت-عۇرپىنىڭ ورتاقتىعى جانە سوعان  وراي وزىندiك مەنتاليتەت وسى ۇلتتىق  ۇلىستار اياسىندا ۇيىسقان سان عاسىرلىق قالت­قىسىز ارالاس ۇرپاقتان ۇر­پاققا وتكەن تۋىستىق جالعاستىقتىڭ ناتيجەسى. بۇ­رىن دا ايتقانبىز، الەم تاريحىندا ءدال قازاق سياقتى ەجەلدەن-اق بەرىك قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس ۇلت نەكەن-ساياق، ءتىپتى جوق تا شىعار. ماقسات - قا­زاقتىڭ تاريحىن، اراداعى تاريحىن نەگىزدەي ءتۇسۋ.

اكادەميانىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، جاڭىلماسام الداجۇمانوۆ بولۋ كەرەك، ماعان قارسى ارىزعا ءوزى جازباسا دا قول قويىپ، "ماعاۋين قولدان تاريح جاساپ شىعارىپ وتىر، قوڭىرات، نايمان ەش­قاشان ول جاقتا بولعان جوق، سوندا ءبىز مونعول بولىپ كەتەمىز بە؟" دەپ ايتادى. ناداندىقتى قاراڭىز ەندى. ەۋروپا بۇدان 100 جىل، 200 جىل بۇرىن بۇلاردىڭ تۇركى تەكتەس رۋلار ەكەنىن، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى مونعول ەمەس، تۇرىك تەكتى ەكەنىن ايتقان، جازعان. ءبارى دالەلدەنگەن نارسە.

 

 

قازاق  - ءبىرتۇتاس جۇرت

- قازاقتىڭ سيمۆولى ءۇش بي ەمەس - ءبىر حان بولۋ كەرەك. حاننىڭ تۇلعاسىن قاسىنداعى قىرىق ءۋازىر جاسامايدى. قا­زىرگى زاماندى الساڭىز دا ەلدىڭ باسىندا جالعىز ادام وتىر عوي. ءۇش بي دەپ ءجۇرىپ قازاقتى ءۇش جۇزگە بولشەكتەپ الۋدان ساقتانۋىمىز كەرەك. قازاق حال­قى ءبىرتۇتاس بولعان. بارلىق ۋاقىتتا. بارلىق كەزەڭدە. بۇيرەكتەي بولىنبەگەن.

تاريحتا سەپەراتيزم دەگەن بولعان. بۇل ءبولىنۋدى كوزدەي­تىن، ءوز بيلىگىن كوبىرەك ويلايتىن كۇيكى ويدان شىعاتىن كەلەڭسىزدىك.

تۇلعالاردىڭ ءرولى وزگەشە بولادى. شىڭعىسحان بولماسا، ۇلكەن يمپەريا قۇرىلمايتىن ەدى. ابىلاي قازاقتى قايتا ءتىرىلتتى، قايتا كوتەردى. بىتىراپ كەتكەن قازاقتىڭ باسىن قوستى. قازاقتىڭ بىرتۇتاستىعى مەن ۇلتتىق ماسەلەسىن اندا-مۇندا تارتۋعا بولمايدى. بىرەۋلەر ابىلايعا ءتيسىپتى، جازىپتى دەپ ەستىگەم، بۇل ەندى زاماننىڭ ازىپ-توزعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى عوي.

ابىلايدىڭ بۇكىل ءومىرى كۇرەسپەن ءوتتى. مەن ول تۋرالى جازعام. ابىلاي جونىندە دە ارنايى رومان جازۋ جوسپاردا بولعان. بىراق جازاتىن نارسەم وتە كوپ بولدى. زامانىندا وتكىرىن ەمەس، وتەتىن تاقىرىپتى امالسىز الىپ وتىردىم. سونىڭ وزىمەن ايتاتىنىمىزدى  ايتىپ قالدىق. ابىلاي زامانى بۇرىننان زەرتتەپ، تانىپ جۇرگەن رەسەي مەن قىتاي مۇددەلەرى قارپىساتىن وتە كۇردەلى كەزەڭ. الگى سوعىمنان كەيىن ۇزىنسارى جاقىنداعاندا كەبەجەنىڭ تۇبىندەگى مىقتى مۇشەلەر تۇگەندەلەدى عوي. ارينە، كەبەجە تۇگەسىلگەن جوق، بىراق ۇساق-تۇيەكتەردى تۇگەندەپ الايىق دەپ 5-6 جىل  اڭگىمەلەر جازدىم.

قىتايمەن سوعىس تاريحىندا ابىلاي قىتايلاردان جە­ڭىلدى دەپ جازادى. 100 مىڭ اسكەرمەن كەلە جاتقان قى­تايعا توسقاۋىل قويۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق ابىلاي دۇرىس ءتاسىل قولدانعان. جان-جاقتان ۇتىلاي ۇرىپ، ءتيiسىپ شەگىنىپ  دالاعا قاراي الىپ كەلگەن عوي. سودان يمپەراتور تسيانلۋن ەكى قولباسشىسىن حاداحا مەن داردانانى گەنەرال اتاقتارىنان ايىرىپ، قاتارداعى جاۋىنگەر قىلىپ ايداپ جىبەرگەن. ال ەندى ابىلاي جەڭىلگەن بولسا، قىتايدىڭ ەكى گەنەرالى اتاق-ابىرويدان نەگە جۇرداي بولادى؟ قىتاي العاشقى جورىقتا قازىرگى اياگوز قالاسىنا دەيىن كەلگەن. كەيىن دە اسكەرلەر جىبەرگەن.

قازاقتا كوتەش  دەگەن ءشايىر بولعان. باياناۋىلدىڭ تۋماسى. وتە دارىندى اقىن ەدى ءوزى. سول كەزدە ۋىزداي جاس - ون سەگىزدە. تۇرمىسى دا ناشار ەكەن. سول اقىن ابىلايعا ءتىل تيگىزەدى. كەيىن ءبىر جامان بايتالعا ءمىنىپ كەلە جاتقاندا  قاراقشىلاردىڭ قولىنان وپات بولادى. ونى ابىلاي قارعاعان جوق شىعار. ءتىپتى، وعان نازار دا اۋدارماعان بولۋى مۇمكىن. بىراق، قازاقتىڭ ۇلى حانىنا، ءبىر تۋار تۇلعاسىنا ءتىل تيگىزگەنى ءۇشىن ءتاڭىرى ونىڭ سىباعاسىن بەردى.

مەن ءوزىم ارۋاققا سەنەتىن اداممىن...

 

 

"تازىنىڭ ءولىمى"

- مەن ونى 29 جاسىمدا جازىپ ەدىم. "ورتالىق قازاق­ستان­عا" دەگەن ءىلتيپاتىم نەگە ەرەكشە دەيسىز عوي؟ مەنىڭ شىعارماشىلىعىما ادەبي ورتا ءمان بەرمەي، ءۇن-ءتۇنسىز قالعان كەزدە اسان ءجۇمادىلدين دەگەن جازۋشى اعامىز "تازىنىڭ ءولىمى" تۋرالى ىستىق لەبىزىن وسى گازەتتە جاريالادى. مەن كۇتپەگەن وقيعا بولدى. ادەبي ورتاداعى تانىس-بىلىستەرىم ۇندەمەي قويعاندا، قاراعاندىدان بۇرىن بەت-ءجۇزىن كور­مەگەن ادامىم وسىنشاما اعى­نان جارىلىپ، ماراپاتتاي قويادى دەپ ءۇش ۇيىقتاسام ويىما كىرمەگەن ەدى.

سودان بەرى قىرىق جىلداي ۋاقىت ءوتتى-اۋ دەيمىن. تاياۋدا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە ءبىر جازۋشى قىز "تازىنىڭ ءولى­مىن" تالداپ شىعىپتى. بۇل - قازاق حالقىنىڭ تراگەدياسى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىنىڭ اياق-استى بولىپ بارا جاتقانى، توتاليتارلىق رەجيم، رەپ­رەسسيا - مۇنىڭ ىشىندە سول زاماننىڭ زاۋالىنىڭ ءبارى بار ەدى. جاڭاعى جاس قىز سونى تەرەڭ تالداپتى. اسان ءجۇمادىلدين بىلە تۇرا، تۇسىنە تۇرا كوپ ويىن ىركىپ قالعان، مىنا بالا ويىنداعىسىن جا­يىپ سالىپتى. ەندى ول ۋا­قىتىنا بايلانىستى سەبەپ-سالدارلار عوي. سول تۇستا ءوزى­مىز تاربيەلەپ وسىرگەن ءبىر سىنشى جاس جىگىت: ء"سىزدىڭ نە جازىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز!", دەپ ءدوڭايبات جاساعان. ونداعىسى مەنىڭ سوۆەتتىك مالاقايلاردىڭ ورنىنا تۇلكى تىماقتى دارىپتەگەنىمنەن ۇلتشىلدىق ىزدەگەنى عوي. "تازىنىڭ ءولىمى" - ۇلتتىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جويىلعانى تۋرالى حيكايا ەدى. سوندا دا جاريالانىپ كەتتى. سول سياقتى باسقا دا كوپ دۇنيەلەردى وتكىزە الدىق. ء"بىر اتانىڭ بالالارى" دەگەن پوۆەسىم كوممۋنيستىك ادەبيەت سىنشىلارىنىڭ اۋزىنا ىلىگىپ، ماقتالعان جالعىز شىعارمام بولدى كەزىندە. ۇنامدى، ۇنامسىز كەيىپكەرلەر ارقىلى ءبىرتۇتاس سوۆەت ادامىنىڭ وبرازىن جاساۋ مىندەتى قويىلدى عوي. بۇل شىعارمامدا قازاقتىڭ  باۋىرمالدىلىعى، كەڭدىگى سۋرەتتەلەدى. سولاي بولا تۇرا قاتتى كەتكەن ءبىر جەر بار. كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن فاشيستىك يدەولوگيانىڭ ايىرماسى جوق دەيتىن بار. سول شىعارمامدا ياكوۆ دەگەن بالانى تۇسىندە نەمىستىڭ اسكەري ۇشاعى قۋادى. ول ماڭدايىندا بەس بۇرىشتى قىزىل جۇل­دىزى بار اكەسىنە اينالىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ جاتادى دا ارتىنان قىزىل جۇلدىز فاشيس­تەردىڭ كرەسىنە اۋىسىپ، اقى­رى جالعىز كوزدى جالماۋىز تۇرىنە ەنەدى. شەبەر جازۋشى قىسىمدا جۇرسە دە ويىن ءوت­كىزە الادى. قازىر تسەنزۋراسىز زامان بولعان سوڭ ەركىنىرەك جازاسىڭ. ال ەركىن جازعاننىڭ ءبىر پايداسى، ءبىر زيانى بار. پايداسى - قاي تاقىرىپ بولسىن جازاسىڭ، ايتاتىن ءسوزدى ايتاسىڭ. ەكىنشى ماسەلە - جايداقتانىپ كەتۋى مۇمكىن. يدەيانىڭ استىندا كوركەم بەينە قالىپ قويۋى كادىك. ال جالاڭ ۇران ەشقاشان كوركەم ادەبيەتتى كوتەرمەيدى.

"تازىنىڭ ءولىمى" جازىل­عالى 40 جىل ءوتتى. جوعارىدا ايتقان ەكى ادامنان باسقا شىعارمانى تالداعان بىردە-ءبىر ادەبيەتشى بولعان جوق. مىنە، ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋدىڭ ورەسى مەن دەڭگەيى.

 

شاعىن  اڭگىمە

- شاعىن اڭگىمەنى جازۋ - قيامەت- قايىم دۇنيە. ەكى ەسە ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. كەيدە ءبىر كۇن، كەيدە ەكى-ءۇش كۇن جازاسىڭ. ەندى قاراڭىز، ون اڭگىمەڭ ءبىر روماننىڭ كولەمىنە جەتپەيدى. بىراق وعان كەتكەن ەڭبەك ون ەسە دەپ ايتپايىن، ەكى-ءۇش ەسە كوپ بولادى. ايتكەنمەن، قالام ۇستاعان 50 جىلدا جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ ءوزى ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش تومعا تولدى.

مەنىڭ جازۋىمنىڭ ءوز رەتى بار. اسىعىپ، اپتىعىپ جازبايمىن. بىراق كۇن سايىن، ءتورت-بەس ساعاتتان. بالا كەزىمنەن قالىپتاسقان وسىلاي. جۇمىس ءراسىمىم. كۇندىز-ءتۇنى، جانتالاسىپ جازاتىن جازۋشىلار دا بار. ءولىپ-تالىپ، ۇيىقتاماي وتىرىپ جازادى. بۇلاي جازۋعا بولمايدى. بۇل قالامگەردىڭ جازۋ كاسىبىنىڭ، پروفەسسيونالدىق  دەڭگەيى­نىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.

ءبىر جازارماندار ايتادى: كۇزدە جازعان جاقسى، كوكتەمدە جازعان، قىستا جازعان جاقسى دەپ... مۇنىڭ ءبارى جازۋ كاسىبىن يگەرمەگەندىكتىڭ سالدارى. ءتورت ماۋسىمنىڭ ءبارى جاقسى.

اسپيرانتۋراعا تۇسكەن كەزدەن باستاپ قالامۇشپەن جازدىم. مەن ءومىر بويى عى­لىمي ەڭبەكتەرىمدى، ادەبي سىن ماقالالارىمدى، كەيىنگى كو­سەمسوزدەردىڭ بارلىعىن ماشينكامەن جازدىم. تاعالاعان ات سياقتى تىق-تىق ەتىپ ويىڭدى جەتەلەيدى دە وتىرادى. "ۇلتسىزدانۋ ۇرانى", اباي جونىندەگى ەڭبەكتەرىم وسىمەن جازىلدى. پروزانىڭ ءجونى بولەك. ويتكەنى وتە نازىك نارسە عوي. عىلىمي زەرتتەۋدە، كو­سەمسوزدە، ادەبي سىندا باستىسى وي بولسا، پروزادا وي دا كەرەك، بىراق باستىسى - بەينە. "مەن" شىعارمامدا جازعان بوز قالام بولدى، مىناۋ پراگاعا اكەلگەن سۇر قالام. بۇقار اتامىز ايتقان "اق پەن قارا تانىتقان، ءداۋىت پەنەن قالامداي" دەگەندەي داۋىتتەن كوللەكتسيا جيناپ ءجۇرمىن. وسىندا تۇرعان "تۇلپار" دەگەن ءداۋىت پەن وسى سۇر قالاممەن "جارماقتى"  18  كۇندە جازدىم. "الاساپىران" 2 جىل 3 اي، ياعني  27 ايدا جازىلىپ بىتكەن.  "شىڭعىسحاندى" ماشينكامەن جازىپ جاتىرمىن.كەيىن كومپيۋتەرگە تۇسەدى عوي. ماشينكامدى 1963 جىلى ساتىپ العام. 46 جىل بولدى. قازىر ونىڭ لەنتاسى تابىلمايدى. قۇدايعا شۇكىر، بىرەر ءجۇزىن الىپ، كەۋىپ قالماسىن دەپ مۇزداتقىشقا سالىپ قويعام. ەندى جەتەتىن شىعار.

 

اۋەزوۆ  الەمى

- مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىربايانىن نەگە قايتا-قايتا جازدى؟ سول زاماندا ابايدىڭ باسىن داۋ-شاردان اراشالاپ الۋ وڭاي بولعان جوق. سوۆەتكە بودان كەزىمىزدە الاشتىڭ ابايدان ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان ونى ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسىن ۇس­تان­عان اقىن رەتىندە الىپ شىعۋ كەرەك بولدى. سول كەزدەگى ورىس ادەبيەتى، شىنىندا دا وزىق ادەبيەت ەدى. اباي پۋشكيندى اۋدارعان، لەرمونتوۆتى اۋدارعان دەدىك. وتار ەل بول­عاننان كەيىن قوجايىننىڭ كوڭى­لىنەن شىعۋ كەرەك بولدى. ءشا­كارىمدى اقتار الدىندا ول پۋشكيندى تارجىمالاعان دەدىك. بىراق بۇل ونىڭ نەگىزگى ەڭبەگى ەمەس ەدى عوي.

مۇحتار اۋەزوۆ ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالعانىمەن تۇبىنە جەتە العان جوق. اباي ءتۇپسىز مۇحيت قوي. اباي تۋرالى رامازان توقتاروۆ تا رومان جازدى. ول كەزدە مەن "جۇلدىزدا" باس رەداكتور ەدىم. ول مەنىڭ ورىنباسارىم.  ونىڭ نە جازىپ جۇرگەنىن بىلگەم جوق. ءبىر كۇنى ءداۋ قولجازبانى الىپ كەلدى. "مەن اباي تۋرالى رومان جازدىم" دەدى. «اباي جونىندە اۋەزوۆتىڭ جازعانى از بولدى ما؟!» دەدىم مەن.  «بالزاك ءجو­نىندە پالەنباي رومان جازىلعان عوي» دەدى ول. «ءبىز ءۇشىن فرانتسۋز ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيى باسقا. فرانتسۋزداردىڭ تاريحي تانىمى ورنىندا، سوندىقتان قالاي جازسا دا بولادى. ال بىزدە ەڭ ۇزدىك شىعارما - «اباي جولى». ودان باسقا تاقىرىپ تابا المادىڭ با؟!» دەدىم. " مەن باسقاشا جازدىم" دەدى ول. "باسقاشا جاز­عان جوقسىڭ. زامان وزگەردى. كوزقاراس وزگەردى. سونى عانا شي­ىرلادىڭ. كەنەسارىنى قوس­قان شىعارسىڭ؟"  دەدىم.  "ەڭ قۇرماسا، وقىپ كورشى؟" دەدى رامازان. " وقىمايمىن!". قولىما دا ۇستامايمىن! مە­نىڭ اتىمدى اۋەزوۆتىڭ قۇرمەتىنە مۇحتار دەپ ۇلكەن اتام قويعان.  وقىمايمىن! ودان وزىپ، ەشتەڭە ايتقان جوقسىڭ!" دەدىم.

بىزدە اۋەزوۆتىڭ بەدەلىن كەمىتكىسى كەلەتىن، ونىڭ ورنىنا تالاساتىن  ءبىر پەندەلەر بار. ادەبيەتتە بىرەۋدىڭ ورنىنا بىرەۋ وتىرمايدى. اركىم ءوز ورنىنا وتىرادى. سول مۇحاڭمەن باق سىناسقاندار رامازاندى كوتەرمەلەپ اكەتتى. سىيلىققا ۇسىنىپ، ماقتاپ-ماراپاتتاپ جاتتى...    سودان كەيىن ءوزى ايتا المايدى. ول كەزدە بىزدەن جۇمىستان كەتتى پەنسياعا. سىيلىققا ۇسىنىلعان سوڭ ورتاداعى ىنىلەرىن سالىپ، قولداي ما ەكەن دەگەن اڭگىمە ايتىپتى. ەندى مەن ايتتىم: رامازان جاقسى نارسەلەر جازدى، ناشار نارسە دە جازدى. كەز كەلگەن جامان رومانىن ۇسىناتىن بولسا، مەن كوڭىل ءۇشىن، اعايىندىق ءۇشىن داۋىس بەرەر ەدىم. بىراق مىناعان قارسى داۋىس بەرەمىن، - دەدىم. قىسقاسى رامازان الدى بايگەنى.

مۇحاڭ ءوز ورنىندا تۇرادى، قالاي بولعاندا دا. باسقا جازاتىن نارسە كوپ قوي. ەكىنشى ماسەلە - زەرتتەۋ ەڭ­بەك­تەرى بولسا، قۇنەكەڭ تۋرالى، اباي تۋرالى. باسقاشا دۇنيە. ەندى مەن ءوزىم دە جازدىم. مىسال ءۇشىن ايتايىن. ابايدى سۋرەتتەگەن ەسسە. ول كىتاپ  شاعىن نارسە. ءجۇز بەتكە تولا ما، تولماي ما؟ قۇداي-اۋ ءوزى نەشە جىل  جازدىم. 3  جىل ما، 4 جىل جازدىم عوي. از-ازدان. بىرتە-بىرتە. ابايعا بارۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تىلەيدى ادامنان. ابايدى العاش شىعارۋدا، ابايتانۋدا اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگى جوعارى بولدى. نەگىزى ابايدى زەرتتەپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس قوي. اۋەزوۆ  ابايدى زەرت­تەۋ تارابىندا نەگىزىن سال­عانمەن جەرىنە جەتە العان جوق. ابايداي مۇحيتتىڭ تەرەڭىنە جەتۋ ءۇشىن زامان كەرەك.

مىسال ءۇشىن، مەن ءوزىم اباي جونىندە جازۋعا قورقامىن. مۇنى بۇرىن ايتقانمىن. ءوزىڭنىڭ دەڭگەيىڭنىڭ ءبارى كورىنىپ قالادى. ابايدى تالداماي-اق، ابايمەن سالىستىرماي-اق، سول ءوز بەتىڭمەن جۇرە­تىن بولساڭ، كىشكەنە ابىرويلىراق بولاسىڭ. ابايدىڭ تەرەڭدىگىنە  ءبىز ءالى جەتكەنىمىز جوق. مەن ءبىر جازعانىمدا ايت­قام: "مەن ابايدىڭ تىزەسىنە جەتكەن كەزدە  بۇرىن-سوڭدى قازاقتا قالام ۇستاعان جۇرت­تىڭ بارلىعى مەنىڭ توبىعىمدا قالادى" دەپ.

ابايدىڭ سۋرەتىن جازۋ كەرەك بولدى. ويتكەنى مەنىڭ ابايدى تانۋىم باسقاشا. مۇ­حاڭ ايتقان زامان باسقا بولدى. كوبىنەسە ول ايتا الماي كەتتى. سونان سوڭ ايتىلا الماي قالعان نارسەلەر بار. ءبىزدىڭ اۋىل - اباي اۋىلى عوي. ابايدى كوزى كورگەن شالداردى مەن كوردىم. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ۇلكەن اكەم ابايدىڭ الدىن كورگەن.  ماقامىنا دەيىن ايتاتىن. قالاي سويلەگەنىن، قالاي وتىراتىنىن، ابايدىڭ مىنەز-قۇلقىن. اريستوكرات بولعان، وتە تاكاپپار ادام بولعان. ەندى قالاي، ءوزى اباي بولسا، ءوزى قۇنانبايدىڭ بالاسى بولاتىن بولسا. ونى ەندى ارتىق دەموكرات جاساۋعا بولمايدى. بەكزاتتىق، اقسۇيەكتىك مىنەزى بار ەدى قارادان شىقسا دا.

 

جازۋشىلىق  پەن  شەشەندىك

- بىزدە شەشەندىك تۋرالى ۇعىم مۇلدە تەرىس. بۇكىل قازاق دەمەيىن، قاۋىمنىڭ پىكىرى تەرىس. جۇرتتىڭ ۇعىمىنشا جيىندا ەلىرىپ، كوتەرمەلەپ سويلەيتىن بولسا، ءبىزدىڭ جازۋشىلار ورتاسىندا دا، سولاردى شەشەن ەكەن دەيدى. شەشەندىك - ماعىنالىلىق جانە اسەرلىلىك. ماعىنالى سويلەسە، جۇرتتىڭ كوڭىلىنە اسەر ەتەتىن بولسا، سول - شەشەندىك. قازاقتىڭ ارعى زامانىنداعى  شەشەندىكتىڭ ءار ۋاقىتقا  ساي ءار ءتۇرلى سيپاتى بولدى. ول زاماندا بەينەلەپ سويلەدى. ەجەلگى تۇرىك، شىڭعىسحان زامانىنان كەشەگە دەيىن سولاي بولىپ كەلدى. ال بۇگىنگى ءسوز ءتىپتى باسقاشا. ماقالداپ-ءما­تەلدەپ ءسوي­لەگەن ءجون. بىراق ءسوز ءوت­كىرلىگى مەن ماعىنالىق اسەرىنەن ايىرىلىپ قالماۋعا ءتيىس.  جازۋ مەن سويلەۋ ەكى ءتۇر­لى ءنار­سە شىندىعىندا. ماسەلەن، لەپىرىپ سويلەۋشىنىڭ ءسوزىن حات­قا ءتۇسىرىڭىزشى سول بەتىندە. ول انشەيىن نارسە بولىپ شىعادى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. كوبىنە جازۋ دەگەندى ءبىر قا­لىپ­قا تۇسكەن سحەما دەپ ۇعاتىن ادامدار بار. ولاي ەمەس، جازۋدىڭ ءوزى سويلەۋ تىلىنەن شىققان. مەنىڭ پروزامنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - قازاقتىڭ سويلەۋ ۇلگىسىن وتە قاتتى پايدالانام.

ال ءيسى قازاقتا اۋەزوۆتەي شەشەن كىسى كورگەم جوق. مەن ءبىر كەزدە قازاق ۋنيۆەرسي­تەتىن­دە وسى عۇلامانىڭ ءدارىسىن تىڭداعان شاكىرتىمىن. "ابايتانۋ" كۋرسىنان لەكتسيا وقى­دى. ول مىنبەنى پايدالانبايتىن. كادىمگى ستول باسىنا وتىراتىن. مەن ءدال سونداي ەكىنشى ستولدى تىرەپ قويىپ وتىراتىن ەدىم. كەۋدەسى زور، يىعى كەڭ، سوعان قاراماستان شىقشىتتى،   ماڭدايلى باسى تىم ۇلكەن كو­رىنەتىن. كوزى ويلى، مۇڭدى ەدى. وڭ جاق شەكەسىندە، ساماي ءۇس­تىندەگى قارا- قوڭىر مەڭى ءالى كوز الدىمدا. مۇحاڭ لەكتسيا بارىسىندا لەپىرىپ، جەلپىنىپ تە سويلەمەۋشى ەدى. اسپاي-ساسپاي، اندا-ساندا ءسال-ءپال جوتكى­رىنىپ تاماعىن كەنەپ قويىپ، بىرقالىپتى قوڭىر ۇنمەن، ءوز ويىن مانەرلەپ، ورايلى ءسوز­بەن ۇتىمدى جەتكىزەتىن. كەيدە بايسال اققان دارياداي توگىلىپ كەتەدى. مۇحاڭنىڭ لەپەسى -  ويلى، ماعىنالى، قازاقى شەشەندىكتىڭ وزگەشە ۇلگىسى ەدى. كەيبىر ساتتەردە قۇران ماقامى انىق اڭدالاتىن. تەرەڭ ماعىنا مەن سىرلى اۋەز، كوركەم وي مەن تىڭ تولعامدار - مۇحاڭنىڭ ءاربىر ساباعىن  شىعىستىڭ سيقىرلى ەرتەگىسىنە ۇقساتار ەدى.

مىقتى جازۋشىنىڭ ءبارى بىردەي شەشەن بولماعان. ءتىپتى، سويلەي المايتىندارى دا بار.  ماسەلەن -  گوگول. بۇگىندە ءبۇ­كىل دۇنيەجۇزى ونىڭ ەكى ءجۇز جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ جاتىر عوي. سول زاماندا اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ادەبيەتى ءوز بيiگىندە تۇر ەدى. بىراق، ەۋروپادا گوگولگە تەڭ كەلەر پروزاشى بولعان جوق. گوگول - ورىس پروزاسىنىڭ كوش باسىنىڭ ءبىرى، ءھام بiرەگەيى.

سول گوگول ءاۋ باستا تاريحشى مۇعالىم بولعان. ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق  بەرگەن ەكەن. سويلەي الماعاندىقتان اقىرى مۇعالىم بولا الماي كەتىپ قالعان...  ال، ەندى، گوگولدىڭ جازۋى عاجايىپ جازۋ عوي.

 

 

"تولعاۋى

توقسان  قىزىل  ءتىل"

- مەن اۋەزوۆتىڭ ماقتانعانىن كوردىم. ونى مەنەن باسقا ەستىگەندەر بولعان شىعار، جازىپ  قالدىرعان مەنمىن. ءبىر لەكتسياسىندا ابايدى تالداپ وتىرىپ، "مەنىڭ تىلىمدە اباي ءتىلىنىڭ مادەنيەتى بار" دەدى. بۇل بىرىنشىدەن، ابايدى قانشالىقتى ءپىر تۇتقانى، ەكىنشىدەن، ءوزىن ۇلىقتاعانى، ۇشىنشىدەن، شىندىق قوي.

مەنىڭ تىلىمدە اباي ءتىلىنىڭ جانە مۇحتار اۋەزوۆ ءتىلىنىڭ، بۇكىل قازاقتىڭ وتكەن حالىق ادەبيەتىنىڭ ءتىلى بار. سونىمەن قوسا قازاق اۋىز ادەبيەتىن، ورتا عاسىرلىق تۇرىك ءتىلدى ادەبيەتىن، مادەنيەتىن بويىما ءسىڭىردىم. مىسالى، اباي ءتى­لىندە ورتا عاسىرداعى تۇرىك پروزاسىنىڭ، بابىرنامانىڭ حيكاياشىل ۇلگىسى بار. كەيىنگى ادەبيەتتە ول قولدانىلماعان، قولدانىستان شىعىپ قالعان.

ءتىل دەگەن ءبىر ورىندا تۇر­مايدى.  ءتىل داميدى. مىسالى، ورىس ادەبيەتىنىڭ ءتىلى، نە­مىستىڭ، اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ ءتىلى كوپ وزگەرگەن. ۇلكەن قۇرىلىمداردى، كۇردەلى قۇرىلىمداردى جازۋشىلار جاسايدى. حالىقتىڭ ءتىلىن دامىتاتىن سول حالىقتىڭ ىشىندەگى ءسوز قادىرىن بىلەتىن ادامدار. قازاقتا - بيلەر. دامىعان دەگەن ەلدەردىڭ وزىندە ادەبيەتشىلەر ءتىلى بىرقالىپتى بولماعان. ورىستىڭ  لومونوسوۆ، دەرجاۆين زامانىنداعى ادەبيەتتىڭ ءتىلى ءبىر باسقا، ءتىپتى پۋشكين كەزىندە ءبىر باسقا دا، تول­س­توي، دوستوەۆسكي،تۋرگەنەۆ، گوگولدەن  باستاپ كۇردەلىلەنەدى. مەنىڭ تىلىمدە باتىستىڭ ۇلكەن پروزاسىنىڭ دا ۇلگىسى بار. ول  ۇلگىنى قالاي الۋ كەرەك. ول  ۇلگىنى ءتىلدىڭ ۇلتتىق تابيعاتىنا ىڭعايلاپ تاڭداپ الۋ كەرەك. سودان كەيىن ءبىزدىڭ سويلەم قۇرىلىسىمىز مۇلدە باسقا عوي. مۇلدەم باسقاشا. وي اعىمى دەگەن بار. ادام قالاي ويلايدى، قالاي ءسوي­لەيدى. مەن سويلەمنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ ەجەلگى تابيعاتىنا سايكەستەندىرىپ، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا قاراي قۇرامىن. اباي اتام ايتقان عوي:

الىستان سەرمەپ،

جۇرەكتەن تەربەپ،

شىمىرلاپ بويعا  جايىلعان;

قيۋادان شاۋىپ،

قيسىنىن تاۋىپ،

تاعىنى جەتىپ، قايىرعان -

تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل،

سويلەيمىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل.

تاعى دەگەن جابايى جىل­قى. كادىمگى پرجەۆالسكي جىلقىسى. كەرەمەت جۇيرىك بولعان. قازاقتىڭ ءتىلى تۋرالى بۇل. قازاقتىڭ ءتىلى سونداي ءتىل. (قاراڭىز: ابايدىڭ 2005 جىل­عى شىعارمالار جيناعىنىڭ 2 تومدىعىندا  «تاعىنا» دەپ قاتە باسىلعان. 1 -توم،  87-بەت. «جازۋشى» باسپاسى. اۆتور). سوندىقتان مەن وتە قاتتى ءمان بەردىم تىلگە. وي اعىمىنا سايكەس، كوڭىل-كۇيىنە سايكەس قازاقتىڭ سويلەمىن تۇگەلدەي باسقاشا قۇردىم.

مەنىڭ كۋرچاتكين دەگەن دوسىم "الاساپىراندى" اۋ­داردى. ورىستىڭ ۇلكەن جازۋشىسى. موسكۆاعا ءبىر بارعانىمدا ءبىر سويلەمدى اۋدارا الماي وتىر. مەن باسىندا ايت­قام، سويلەمدى سويلەم قالپىندا اۋداراسىڭ دەپ. قىسقا سويلەمدى قىسقا. ءبىر ءسوز بولسا، ءبىر ءسوز. كوپ ءسوزدى كوپ ءسوز قالپىندا دەپ. سويتسەم ءبىر بەتتىك ۇزاق سويلەمدى اۋدارا الماي وتىر ەكەن. مەن ايتتىم: سوندا تولستوي مەن تۋرگەنەۆتىڭ ءتىلى مەنىڭ تىلىمە جەتپەي وتىر ما، الدە سەنىڭ ءتىلىڭ جەتپەي وتىر ما؟ مىنانى ءتۇ­گەل اۋدار، بۇزباي،- دەدىم. ول بۇزباي اۋدارىپ وتىردى. قۇرمالاس سويلەمنىڭ، ۇزاق سويلەمنىڭ ءمانىسى قۇرىلىمىندا. مىسالى، كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىمى بىرەۋ-اق قوي. ۋىعى بار، كەرەگەسى بار، بىراق بىرەۋ-اق. سول سياقتى سويلەم دە جينالىپ كەلىپ بىرەۋ-اق بولۋ كەرەك. جاڭاعى كۋرچاتكين "الاساپىراندى" ءسوي­لەم­نەن سويلەم شىعارىپ وتى­رىپ، بىرمە-ءبىر اۋدارىپ شىقتى. ورىسشا اۋدارماسى قازاقشا تۇپنۇسقادان كىتاپقا باسقاندا 5 باسپا تاباققا، 100 بەتكە كوبەيىپ كەتتى. ول اڭى­رىپ قالدى. سودان مەن ايتتىم، ورىس تىلىنەن قازاقتىڭ ءتىلى الدەقايدا باي، يكەمدى، ىرعاقتى، ماعىنالى، اسەم، ىق­شام، اۋەز­دى، ەكى ءتىلدى سالىستىرۋعا بولمايدى، قاي جاعىنان ال­عاندا دا، ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ارتىق. مەن قازاقتىڭ سويلەمىن تۇگەلدەي، قازاقتىڭ جازۋ مادەنيەتىن مۇلدەم باسقا ساتىعا كوتەر­دىم. مەن جازعاننان كەيىن قا­زاقتىڭ ءتىلى بۇرىنعىدان ەكپىن­دى بولدى، بۇرىنعىدان وتكىر بولدى جانە بۇرىن­عىدان كەڭ بولدى، بۇرىنعىدان تەرەڭ بولدى دەپ. ول - راس نارسە. قازاق ءتىلىن تەك قانا اراب ءتىلى­مەن سالىستىرۋعا بولادى. جالپى ارابتىڭ ءتىلى الەمدەگى ەڭ باي، ەڭ ورالىمدى، ەڭ ادەمى ءتىل. ال قۇ­رىلىمى جونىنەن العان كەزدە قازاق ءتىلى سونداي دارەجەدە.

ەندى قازاق كوركەم ادەبيەت ءتىلىنىڭ تاريحى ورىس ادەبيەت ءتىلى  تاريحىنان دا، اعىلشىن ادەبيەت ءتىلى تاريحىنان دا ارىدا. ورحون-ەنيسەي جازباسىن قاراڭىز. ءبىزدىڭ، قاراڭىز، قازاق تiلiنiڭ قازiرگi جازۋ ۇلگىسى. ورىس­تىڭ XII  عاسىرداعى "يگور پولكى تۋرالى جىر" دەگەن جالعىز شىعارماسىن قازىرگى ورىس تۇسىنبەيدى عوي اۋ­دارماسىز. ال بىزدە V-VIII  عا­سىرلاردا تاسقا قاشالعان ۇلى، عاجايىپ مۇرالارىمىز  بار. كۇلتەگىننىڭ، بىلگە قاعاننىڭ، تونۇكۇكتىڭ  باسىنداعى جازۋ، مويىن شور جازۋى. ول كەزدە بۇكىل ەۋروپادا جوق، ونداي ەسكەرتكىش، مادەنيەت.

قازاقتىڭ ءتىلى سول ءوزىنىڭ قالپىندا. قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ تۇرپاتى وتە جوعارى. قازاقتىڭ ءتىلى - ادەبيەتتىڭ، مادەنيەتتىڭ ءتىلى. ال ساياساتتىڭ ءتىلى، ول ەكىنشى باسقا ماسەلە. مىناداي ۇلكەن ادەبيەت جاساعان ءتىل، قانشاما حالىق سويلەپ وتىرعان ءتىل قور بولمايدى. ەكىنشى ماسەلە، ۇكىمەت سويلەمەيدى ەكەن دەپ مەن قازاقتىڭ تىلىندە جازباي قويامىن با؟

 

 

ءتاڭىردىڭ بەرگەن ونەرى

- ەگەر ءتاڭىرى سىزگە قۋات بەرگەن بولسا، دارىن بەرگەن بولسا، كوكىرەگىڭىزگە ءبىر ساۋلە قۇيعان بولسا، ونى ايالاپ ۇستاعان ابزال. بۇل دارىن از با، كوپ پە - سەن ونى ەشكىمنەن تارتىپ العان جوقسىڭ. بەرسە - ونى ساعان اللا بەردى.

باسقا سالانى ايتپاي-اق قويايىن، وزىمىزگە ەتەنە تانىس جازۋ-سىزۋ توڭىرەگىنە وي سالساق، ءتاڭىرى اقىن بولسىن، جازۋشى بولسىن دەپ ءبىر پەندەسىن تاڭدادى. كوكىرەگىنە ساۋلە قۇيدى. مەنىڭ سەرىك باۋىرىم سياقتى. اللا ساۋلەسىن اقىن اقسۇڭقارۇلىنىڭ كوكىرەگىنە قۇيدى! ونىمەن قاتار، قانجىعالاسا تۋعان بالالارعا ونداي قاسيەت بەرگەن جوق.

دارىن - قارىزعا العانداي نارسە. ەندى سول اللانىڭ امانات ەتىپ تاپسىرعان قابىلەت-تالانتىن ورنىمەن جۇمساۋ - ادامعا مىندەت، پارىز. ءتاڭىرى تاڭداعان سوڭ ساعان پارىز، مىندەت بولىپ ءتۇستى. ەگەر ادام ءتاڭىرى بەرگەن سول دارىندى سىيلاماسا، تراگەديالىق جاعدايعا ۇشىرايدى. ادەبيەت تاريحىندا مۇنداي مىسالدار كوپ.

اللا تاعالا ءاۋ باستا كوكى­رەككە ءبىر ساۋلە ءتۇسىرىپ، ءبىر مىندەت ارتسا، سونى اتقارىپ شىعاتىنداي ۋاقىت تا بەرۋ كەرەك.

 

 

ەۋروتسەنتريزم

ەزۋلەپ تۇرعان كەزەڭدە

- ەۋروتسەنتريزم دەگەن ءبىر اعىم بار. بۇل - يندو-ەۋروپا، باتىس حالىقتارىنىڭ وركەۋدە ۇستەمدىگىن ايگىلەيتىن ءبىر ءىلىم. مىنە، بەس ءجۇز جىل بولدى، اسىرەسە، سوڭعى ءۇش عاسىردا ادامزات مادەنيەتىنە ايتارلىقتاي زياندى ىقپالىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ولاردىڭ ويىنشا، بۇلاردىڭ ۇلگىسى - الەمدەگى ەڭ وزىق ۇلگى دەپ ەسەپتەلەدى. قالعان جۇرتقا مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايدى.

مەنىڭشە، ءاربىر حالىقتىڭ ادەبيەتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇ­رىنە ساي، ۇلتتىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ۇلتتىق ادەبيەت، ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋى كەرەك. سوڭعى رەت مەنىڭ "شاحان شەرى" دەگەن رومانىم 1986 جىلى ورىس تىلىنە ءتارجىمالاندى. سودان بەرى جيىرما شاقتى جىل ءوتتى. مەنىڭ بىردە-ءبىر شىعارمام ورىسشا شىققان جوق.

لەۆ تولستوي دۇنيە ءجۇزى ءۇشىن ەمەس، ورمانداي ورىس جۇرتى ءۇشىن جازدى. جاپون جازۋشىسى جاپون حالقى ءۇشىن جازادى. ەۋروپانىڭ نەگىزگى تىلدەرىندە جازعان جازۋشىلاردىڭ بارلىعى جالپاق جۇرتقا ءماشھۇر بولادى. بۇل ولاردىڭ دارىن قابىلەتىنىڭ مىقتىلىعىنان ەمەس.

مەنى ءبىر ورىس نەمەسە نە­مىس وقىماسا قويسىن، قازاق وقىسا - جەتەدى! ءبىزدىڭ قازاقتىڭ پروزاسىنىڭ بۇگىنگى دەڭگەيى - ەۋروپانىڭ ەڭ وزىق پروزاسىنىڭ دەڭگەيىمەن بىردەي.

 

 

ستەندال جانە بەكەجان   تىلەگەنوۆ

- فرانتسۋزدىڭ ستەندال دەگەن جازۋشىسى بولعان. "قى­زىل مەن قارا" دەگەن ايگىلى روماننىڭ اۆتورى. سونى زامانداستارىنان ەشكىم تۇسىنبەگەن. وقىماعان. ءتىپتى، مەنسىنبەگەن  دەۋگە بولادى. سول ستەندالدى سول كەزدە ءۇش ەلدەن ءۇش-اق ادام باعالاعان كورىنەدى. كىم دەيسىز عوي؟ فرانتسيادا - بالزاك، گەرمانيادا - گوتە، رەسەيدە - پۋشكين! ستەندال بۇل دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن جيىرما جىل وتە جازۋشى رەتىندە مو­يىندالا باستادى. ەلۋ-ءجۇز جىل وتكەندە ۇلى جازۋشى اتاندى. بۇل بىزدەن گورى مادەنيەتى جوعارى فرانتسيادا بولعان جاعداي.

ەندى بىزگە كەلەيىك. بەكەجان تىلەگەنوۆ دەگەن تالانتتى ءبىر جازۋشى باعالانباي بارادى. ونىڭ كلاسسيكالىق ەكى رومانى بار. بىرەۋى - "قارا جەل" دەپ اتالادى. انا سەمەيدەگى پوليگون تۋرالى. ەكىنشىسى - "1986 جىل". بۇل  1986  جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى ەمەس، بۇل پارتنومەنكلاتۋرا تۋرالى. ءوزى 4-5 جاس ۇلكەن  بول­عانمەن ءبىز ءبىر بۋىنبىز عوي.  مۇنداي زاماندىق تاقىرىپقا ارناعان  بۇنداي شىعارما جاز­عان ەشكىم  بولعان جوق. مەن وسى تۋرالى ارناپ ماقالا دا جازدىم. بىراق، ساناعا ءسىڭىپ قالعان، كوپ ەشكىم مويىنداي قويمادى. وزىنە ستەندال تاعدىرىن ايتقام.

بەكەجان  قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، وتە ۇلكەن جازۋشى. ءبى­راق ەشكىم ەلەپ-ەسكەرىپ وت­ىر­عان جوق. ايتپايدى دا. مەن جازعام، ءبىزدىڭ قازاق حالقى ۇلكەن حالىق بولاتىن بولسا، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ادەبيەتى ۇلكەن ادەبيەت بولاتىن بولسا، پوليگون سياقتى قاسىرەت اتاۋسىز قالماۋ كەرەك دەپ. پوليگون ۇلكەن قاسىرەت بولدى عوي. ءبىر ۇلكەن جازۋشى  جازۋ كەرەك دەپ. ال بەكەجان سول مىندەتتى اتقارىپ شىقتى. حالىق الدىندا. " قارا جەل" - عاجايىپ  رومان. مەن بىردەن الا سالىپ، جۋرنالعا باستىم. ول كەزدە ءالى دۇنيەنىڭ وزگەرمەگەن كەزى بولاتىن. ءوزى قالاي بولار ەكەن، نە ايتار ەكەن دەپ ويلاپ ءجۇ­رىپتى. سول قالپىندا "جۇلدىز­عا" باسىپ شىعاردىق. ەكىنشى رومانى 1986 جىلدىڭ 1  قاڭتارىنان باستالىپ، جەلتوقسانمەن اياقتالادى. مۇندا بۇكىل ءبىزدىڭ پارتيالىق باسشىلاردىڭ مىنەزى، قۇلقى، بەينەلەرى، پروتوتيپتەرى دە بار، ارينە. بۇل رومانداردىڭ كەيىنگى تاعدىرى ستەندالدىكىندەي بولسا، جاقسى عوي.

 

 

 

سۋرەتكەر

- مەن ساياساتكەر ەمەسپىن - سۋرەتكەرمىن. ساياساتكەر ەل ىشىندە بولۋ كەرەك. ەلدىڭ ءتىر­شىلىك قارەكەتىنە بەلسەنە ارالاسۋعا مىندەتتى. جازۋشىعا ەل ىشىندە وتىرۋ شارت ەمەس. وسىدان 60-70  جىل بويى ەلدەن جيناعان رۋحاني قازىنا جۇرەك تۇبىندە جاتىر. ەندى سونى جال­عاننىڭ جارىعىنا شىعارىپ كەتسەك... ونى الماتىدا وتىرىپ جازاسىڭ با، امەريكادا وتىرىپ جازاسىڭ با - ماسەلە مۇندا ەمەس، قالامىڭنان تۋعان تۋىندىلارىڭ تۋعان ەلىڭە جەتىپ جاتسا بولعانى.

تۋرگەنەۆ بارلىق دۇنيەسىن شەتەلدە ءجۇرىپ جازدى. گوگولدىڭ ءوزى رەسەيگە الىستان بارىپ كوز سالعان. گەرتسەن عۇمىر بويى شەتەلدە ءجۇرىپ ەڭبەك ەتتى.

 

 

چەحيا

- بۇل ءوزىنىڭ ەلدىگىن ساقتاپ، ەۋروپالىق بولمىسىن ايقىنداپ وتىرعان كىشكەنتاي عانا ەل. اۋەل باستان ەل بولۋدىڭ دۇرىس جولىن تاڭداي بىلگەن جۇرت. سوتسياليستىك ەلدەردىڭ ىشىندە ەكونوميكاسى كۇيرەمەي، ەل-جۇرتى كۇيزەلمەي، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ بازارىن بازارلاپ جۇرگەن مەملەكەت وسى.

ەڭ عاجابى، مۇندا الاڭسىز تىرلىك ەتىپ، كوسىلە جازۋعا مۇمكىندىك مول. بىرەۋدە بىرەۋ­دىڭ جۇمىسى جوق. وسەك-اياڭ، قاڭقۋ ءسوز ەستىلمەيدى. جازۋشىعا كەرەگى وسىنداي جانىنىڭ تىنىشتىعى عوي.

ماعاۋيا   سەمباي.

(قاراعاندىلىق قالامگەر ماعاۋيا سەمبايدىڭ پراگادا تۇرىپ جاتقان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار ماعۋينەمەن اڭگىمەسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان).