قاي زاماندا بولسىن قوعام مەن مەملەكەت تىعىرىققا تىرەلگەندە توتە، ەرەكشە جول تابۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. 30 جىلدىق «وتپەلى كەزەڭ» ارتتا قالدى دەپ ەسەپتەپ، جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋى – ۋاقىت تالابى. ول ءداۋىر مەن ءوزىم «ۇلتشىلدار» بيلىككە كەلگەندە باستالادى دەپ سانايمىن. بيلىككە كەلمەس بۇرىن دايىندىق كەرەك، بۇل جايلى ءار ماقالا سايىن ايتساق ارتىق بولمايدى. «بيلىككە كەلگەندە نەدەن باستايمىز؟» دەگەن سۇراققا ءاربىر ۇلتشىل ازامات «ەكى جەردە ەكىڭ – ءتورت!» دەگەندەي سارت ەتكىزىپ جاۋاپ بەرە الاتىن بولۋى ءتيىس. سول كەزدە جۇزەگە اسىرىلۋى اۋاداي قاجەت ءبىر جاقسى جوبا جايلى سىزدەرمەن وي بولىسپەكشىمىن. شىنىنا كەلگەندە، ونىڭ «پيلوتتىق جوباسى» ىسكە اسىپ، سىناقتان ءوتىپ قويعان، جينالعان ازدى-كوپتى تاجىريبە بار دەۋگە بولادى. ول ءۇشىن الدىمەن اۆتوردىڭ، باۋرىمىز اۋىت مۇقيبەكتىڭ اۋزىمەن كىشكەنتاي ليريكالىق شەگىنىس جاساپ الايىق.

«…ەسەنعالي – كادىمگى اقىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «جازۋشى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ەسەنعالي راۋشانوۆ. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اقىن اعامىز قىتايدان كوشىپ كەلگەن سەرىك اتتى جىگىتپەن تانىسادى. سەرىك شيەتتەي ءۇش بالانىڭ اكەسى ەكەن. ايەلىمەن ءبىر وتباسىندا بەس-اق جان. قويشىلىقتى ارعى اتالارىنان بەرى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان قاراتاباننىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. اقىن اعاسى ءوز ادەتىمەن قانداسىنىڭ حال-جاعدايىن سۇراي كەتەدى. سويتسە، سەرىك ءباھادۇرىڭىز ارعى بەتتەگى ازىن-اۋلاق مالىن، باسپاناسىن، تيەسىلى جەرىن ساتقان دا، قازاقستانىم قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىرعان. كەلگەسىن الماتىنىڭ ماڭايىنداعى اۋىلداردىڭ بىرىنەن قولدا بار قاراجاتىنا مال قامايتىن قورا-قوپسىسى بار ءۇش بولمەلى جەر ءۇي ساتىپ الادى. كوشى-قون جاعىنان بەرەتىن كۆوتاسىن اپەرەم دەگەن دەلدالدار مىڭ دوللارىن الىپ، الداپ كەتەدى. ارى قارايعى جەردە تىرشىلىگىنىڭ تۇرالاڭقىراپ تۇرعانىن ايتادى. ءسوزى پىسىق، جانارى وت شاشقان، ەڭسەگەي بويلى جىگىتكە قاراپ، جانى اشىڭقىراسا كەرەك، ەسەنعالي اعا ءبۇي دەيدى:

-سەرىك باتىر، سەن ساسپا، بىلاي ىستە: مەن ساعان ەلۋ باس قازاقى ساۋلىق الىپ بەرەيىن. سەن سونى باق، تۋدىر. ءۇش جىلدان كەيىن سول ەلۋ قويىمنىڭ باسىن ءدىن-امان وزىمە قايتارساڭ بولعانى. ال، وسى ارالىقتا وسەتىن ءتولىن ءوزىڭ پايدالان. جاقسى باقساڭ، ءبىر قورا قوي ايداپ شىعا كەلەسىڭ ءالى-اق!

ەسەپتەپ كورسە، ەلۋ قويدىڭ قۇنى ەسەنعالي اعانىڭ شەتەلگە، ايلاپ جۇرگەننىڭ وزىندە، ەكى-اق رەت شىعىپ كەلۋىنە كەتەتىن سوما ەكەن.

ۋادە ورىندالادى. اياق استىنان ەلۋ قويلى بولعان سەرىك ەكى ءناسىلدى قوشقار ساتىپ الادى. كەلەسى كوكتەمدە ەلۋ ساۋلىق جالقىلاتىپ، ەگىزدەتىپ تۇگەل قوزىلايدى. ەركەگىنىڭ ءبارىن ساتىپ، سويىپ، تۇرمىسىتىق قاجەتىنە جۇمسايدى. اسقان تيىن-تەبەنىنە انالىق الىپ، قوراسىنا قوسادى. ەكىنشى جىلى 70-80 باس تولدەيدى. سوڭعى جىلى ءجۇزدىڭ ۇستىندە ساۋلىق قوزى ەرتەدى. كانىگى مالشى مال باسىن ۇيرەنشىكتى ادىسپەن رەتتەپ وتىرادى… وسىلايشا، ءۇش جىل وتكەن سوڭ، ءدال قوڭىر كۇزدە ءىنىسى ەساعاسىنا:

– اعا، كەلىپ قويلارىڭىزدى الىپ كەتىڭىز. – دەپ تەلەفون سوعادى.

ەسەنعالي بارسا، ءبىر تۋ قويدىڭ باسى كەسىلىپ، قازانعا بىلقىتىپ ەت اسىلعان. سول ماڭداعى كورشى-قولاڭ تايىل-تاياعى قالماي تۇگەل جينالعان. ەسىك الدىنداعى اعاش كولەڭكەسىنە كىلەم جايىلىپ، كورپە توسەلىپ، قوس-قوستان قۇس جاستىق قويىلعان. ات شاپتىرىم ەتىلىپ، اسپا-توك داستارقان جايىلعان…

قاراسا، ەسەنعاليعا دەپ بولىنگەن مالدىڭ قاراسى ەلۋ تۇياقتان الدەقايدا كوپ. كورسەڭ، كوزىڭ تۇناتىن كىلەڭ ءبىر ارقارداي  ساۋلىقتار، ەلىكتەي توقتىلار. ماڭىنا جۋىتپاي، اسپانعا سەكىرەدى.

سويتسە، سەرىگىڭ دە اعاسىنا تارتقان ەردىڭ ەرى ەكەن. ءار جىلى تۋعان تولدەن ون بەسىن ارنايى ىرىكتەپ الىپ، بولەك ەن سالىپ، ەساعاسى بەرگەن ەلۋ قويعا قوسىپ وتىرعان. ءسويتىپ، ەسەنعاليدىڭ ەلۋ قويى مەجەلى مەزگىلدە توقسان بەس باس بولىپ قايتارىلماقشى ەكەن.

ءدال وسى تۇستا سەرىكتىڭ ۇيىندەگى ەساعاڭنىڭ كەلىنى تۇرىپ:

– ءاي، سەرىك، بىلە بىلسەڭ، ەسەنعالي اعا بىزگە اتاجۇرتتا اللا جولىقتىرعان قىدىر بابا بولدى عوي! ول كىسى نۇرمۇحامەت دەگەن جيەن ۇلىم بار دەگەن وتكەندە. سوعان اتاپ تاعى بەس توقتىعا ەن سال. سونىمەن دوڭگەلەك ءجۇز باس ەتىپ، راحمەتىمىزدى ايتىپ، قايتارايىق اعاعا. ءوز مالىمىز دا، قۇدايعا شۇكىر، جۇزدەن اسىپ جىعىلدى عوي، انە!» –  دەپتى.

مىنە، قىزىق! «الاعان قولىم – بەرەگەن»، «بىرەۋدىڭ جاياسىن جەسەڭ، ءوزىڭنىڭ ۇشاڭدى سايلا» دەگەندى زەردەسىنە توقىپ وسكەن ناعىز قازاق وسىنداي بولادى!

قوجايىننىڭ ارتىق مال المايمىن دەپ ازار دا، بەزەر بولعانىنا قويشى جىگىت ءتىپتى كونبەيدى.

قانداسىنىڭ قوراسىنا مال ساپ بەرەم دەپ جۇرگەندە، ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ ءوزى، ويلاماعان جەردەن، 100 قويدى ايداپ شىعا كەلەدى.

سودان نە ىستەدى دەيسىز عوي؟

باسقا باتانى جاسايدى. ەتتەن اسايدى. ەرسىلى-قارسىلى ىستىق لەبىزدەر، اق تىلەكتەر ايتىلادى. سوسىن سول سەرىككە بەرگەن شارتپەن 100 باس قويىن سوندا كوشىپ كەلگەن ەكى قانداسىنا ەلۋ-ەلۋدەن تاعى ءبولىپ بەرەدى دە، الماتىعا قايتادى. ارادا زىمىراپ جانە ءۇش جىل وتە شىعادى. بۇل جولى بارسا، باياعىداي ەمەس، ەكى جەردە قازان اسىلىپ، ەكى توردە داستارقان جاسالعان. قويشىلاردىڭ قوراسىندا ەسەنعاليعا دەپ ءبولىپ قويعان ەكى ءجۇز تۇياق تۇر دەيدى ماڭىراسىپ.

ەندى نە ىستەدى دەيسىز عوي ەساعا؟

ەندى 200 قويدى ەلۋ-ەلۋدەن تورتكە ءبولىپ، باياعى ادىسپەن جاڭا كوشىپ كەلگەن ءتورت وتباسىنا ساناپ وتكىزەدى دە، بۇيىرعان دامنەن اۋىز ءتيىپ، جولعا تۇسەدى…

– جاقىندا بارىپ، كورىپ كەلدىم. كەلەسى جىلى، اللا امانشىلىعىن بەرسە، سول ەكى ءجۇز ساۋلىق ءتورت ءجۇز بولىپ قايتقالى تۇر. مەن ول مالدى قايدا اپارام، قيدىم سول اعايىندارعا. باسقاسىن قويشى، شەتتەن كەلەتىن تۋىستاردىڭ ەڭبەككەرلىگى، توزىمدىلىگى ءوز الدىنا، ادالدىعىنا، كىسىلىگىنە، جومارتتىعىنا ءدان ريزا بولدىم. مالشىنى جانە تاۋىپ قويدىم، ەندى سەگىز وتباسىعا تاعى ءبولىپ بەرەم سول ءتورت ءجۇزدى. باعام دەسەڭدەر، اۋىتجان، مىنا بىلىسبەك ەكەۋىڭە دە ەلۋدەن قوي بەرەيىن. -دەيدى ەساعام ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتە كۇلىپ…»

اۋىلدا 5 ميلليون قازاق بار دەيىك. ورتا ەسەپپەن 1 ميلليون وتباسى. سونىڭ ىشىندە «مەملەكەت 50 قويدان بەرۋگە دايىن» دەسەك، الەۋمەتتىك احۋالى ونشا ەمەس 40 مىڭ وتباسى قۇلشىنىپ، «ءبىز ءوسىرىپ، باعۋعا دايىنبىز» دەيتىن شىعار-اق. 50 قوي ورتا ەسەپپەن 40 مىڭ تەڭگەدەن بولعاندا 2 ملن.تەڭگە بولادى. ياعني، 80 ملرد.تەڭگە نەمەسە 0,18 ملرد.دوللار. قوي سانىن ەسەپتەسەك، 2 ملن.قوي. ءۇش جىلدان كەيىن 40 مىڭ وتباسى مەملەكەتكە، سەرىك سەكىلدى 100 بەس باس ەتىپ قايتارماي-اق، 50  قويدان قايتارسا دا جەتەدى.

سول 50 قويدى قازاقتىڭ سول اۋىلدارىنداعى مىناداي بەرەكەلى، قايىرىمدى ءىستى ىستەۋگە بولادى ەكەن-اۋ دەگەن تاعى ءبىر 40 مىڭ وتباسىعا بەرمەيمىز بە؟ ەسەنعاليدىڭ 50 قويى 6 جىلدىڭ ىشىندە 350 بولىپ، 7 بىردەي وتباسىعا ىرىس-نەسىبە بولىپ بارعان جوق پا؟ سوندا ۇكىمەتتىڭ، 2020 جىلى دەيىك، 80 ملرد.تەڭگە نەمەسە 0,18 ملرد.دوللار جۇمساپ العان باستاپقى 2 ميلليون قويى 6 جىلدا – مەملەكەت تاراپىنان باسقا ەشقانداي شىعىنسىز! – 14 ميلليون باسقا اينالماي ما؟ تاعى 3 جىل وتكەندە وعان 16 ملن.قوي قوسىلىپ، 30 ميلليون قوي بولسا، قازاقتىڭ اۋىلداعى 1 ميلليون وتباسىنىڭ 50 قويى بار وتباسى سانى 9 جىلدان كەيىن 520 مىڭ وتباسىعا اينالسا، بۇل ءبىزدىڭ تاقيامىزعا تار كەلە مە؟

ءابىش كەكىلباەۆ اعامىزدىڭ «ۇركەرىندە» ءماتىبيدىڭ: «قوي – وننان، تۇيە – بىردەن، جىلقى – بەستەن!» دەگەن ءسوزى ءبىر. ءبىر قويدىڭ ءتولىن سويماي-ساتپاي باقساڭ،  گەومەتريالىق پروگرەسسسيامەن ءوسىپ، تەز  كوبەيەتىنى سونشالىق، ول ون جىلدا مىڭ (1000!) قوي بولادى ەكەن. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ارىپبەك اعام دا «ۇيىڭدەگى قويىڭدى 25-كە جەتكىزىپ الشى، سوسىن ونى قانشا سويساڭ دا، ساتساڭ دا جەتەتىن بولادى» دەيدى.

جانە قازاقتا «ەشكى ەگىز تۋىپ قويدان كوپ بولمايدى، يت سەگىز تۋىپ مالدان كوپ بولمايدى» دەگەن ءسوز بار. ءدىني اڭىزداردا قويدى جۇماقتان كەلگەن مال دەپ تە ايتادى. قويدىڭ كوپ بولاتىنىن تاڭسارىدەگى نەسىبەسىن تەرىپ جەيتىندىگىمەن بايلانىستىرادى. شىنىندا دا، قوي بالاسى تاڭ الدىنداعى قاراڭعىلىقتا ەشكىمنىڭ ورىسكە شىعارعانىن كەرەك ەتپەي، ءوزىنىڭ ءورىپ كەتەتىن قاسيەتى بەر. «تاڭعى نەسىبە – تاڭىردەن، ول بەرەكەلى نەسىبە، قوي سول سەبەپتى جەر بەتىندەگى  ەڭ باسى كوپ تارالعان مال» دەپ تۇسىندىرەدى قازاق. «ال، يت تۇنىمەن قاڭعىپ كەلەدى، تاڭ الدىندا كەلىپ قۇلايددى، تاڭعى نەسىبەسىنەن ءسويتىپ قۇر قالادى، سول سەبەپتى ونىڭ باسى كوبەيە المايدى» دەگەن ءسوز بار.

ونىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا، قازاقى قويدىڭ ەتى مەن مايىنىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەر پايداسىنىڭ وراسان زور ەكەنىن تامىرىنان اجىراپ قالعان قازاق بۇگىن قايتادان ءبىلىپ، جاڭالىق اشقانداي بولىپ، جوعالتقان قۇندى زاتىمەن قايتادان قاۋىشىپ جاتىر. شىنىندا دا، قويدىڭ قاتىعىن ءبىر رەت ىشكەن ادام ونى اڭسايتىن دا تۇراتىن بولادى.

ءبىزدىڭ ەلدە وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءادھام شىلتەرحانوۆ ەسىمدى ابىز اتامىز ومىردەن ءوتتى. سول كىسى قاراتاۋدىڭ بويىندا كوپ جىل، ءوزىنىڭ قىزمەتى اگرونومدىق بولسا،  اڭشىلىقپەن اينالىسقان ەدى. «ءبىر رەت قايناعان شىلدەدە ەرەكشە شوپانمەن كەزدەسىپ، تانىسقانىم بار، – دەدى ادەكەڭ ءبىر وتىرىستا. – ەرەكشەلىگى ونىڭ جازدىڭ كۇنىندە قاراتاۋدىڭ جەلى مەن ىستىعىنا قارايىپ توتىقپاعاندىعىندا، ەكى بەتىنىڭ قانى تامىپ تۇرعاندىعىندا ەدى. مەن شىداماي، «بۇنىڭ سىرى نەدە؟» دەپ سۇرادىم. سوندا شوپان اعامىز: «شىراعم، مەن قىسى-جازى ەرىنبەي قوي ساۋدىرىپ، قويدىڭ ىرىمشىگىن جەيمىن. ودان دا بۇرىن جىل ون ەكى اي قويدىڭ قاتىعىن سۋسىن ەتەمىن» دەدى».

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن كوكشەتاۋ-قىزىلوردا پويىزىمەن ءبىر كەيۋانامەن كۋپەلەس بولىپ قالدىم. سوزدەن ءسوز شىعىپ، «كەمپىر شەشەمنىڭ قويدىڭ سۇتىنەن ەرىنبەي جاسايتىن ىرىمشىگىنىڭ ءدامى اۋزىمنان كەتپەيدى، ونداي ىرىمشىك جەمەگەلى دە جارتى عاسىر بولدى» دەگەنىمدە، سىردىڭ بويىنا كەلىن بوپ تۇسكەن، جاسى جەتپىستىڭ جۋان ورتاسىنداعى ارقانىڭ قىزى: «قويدىڭ سۇتىنەن دە ىرىمشىك جاساي ما؟» دەپ، تاڭعالىپ ەدى…

بۇل جازعانىمىز – «ەسىڭ كەتسە ەشكى جي، ەشكى جي دا ەسىڭ جي» دەگەن كونە قازاق دانالىعىنداي، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى بىرنەشە ەسە باعاسىن ارتىق تولەپ، قۋانا-قۋانا ساتىپ الاتىن ەكولوگيالىق تازا تاعامدى شىعارۋ ارقىلى، قازاقتىڭ ەرتەرەك قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن ورالتۋ جايلى وي عوي. گازەتتىڭ ءار ءنومىرى سايىن وسىنداي وي-جوبالارمەن ءبولىسىپ وتىراتىن بولامىز…

ومىرزاق اقجىگىت

دەرەككوزى: qazaquni.kz

Abai.kz