(امانحان ءالىمۇلى رۋحىنا)

وكشەسىن باسىپ «اعالاعان» الاش زيالى قاۋىمىن جاتىرقاماي باۋىرىنا باساتىن امانحان ءالىمۇلىنىڭ جاقسىلىعىن كورىپ، ايالى الاقاننىڭ تابىن سەزىنگەن جاننىڭ ءبىرى بولعاندىقتان كەزىندە جازىلىپ، بىراق جارىق كورمەگەن جازباممەن ونەر سۇيەر قاۋىممەن ءبولىسۋدى حوش كوردىم. بىردە وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن امان اعا ۇيالىما قوڭىراۋ شالىپ، «جاس الاش» گازەتىنىڭ 2019 جىلعى 26 ناۋرىزداعى №24 سانىنا شىققان «رەكۆيەم («جانازا» كۇيى)» تۋىندىسىن وقىعان وقىماعانىمدى سۇرادى. وقىعانىمدى ايتتىم. اڭگىمە سونىمەن ءۇزىلدى. اعانىڭ قوڭىراۋ شالعانىنان كەيىن اتالعان ولەڭ جايلى تومەندەگى ماقالا ومىرگە كەلدى. ونى جازعانىمدى مەن ايتپادىم، اعا ولەڭى تۋرالى ماقالا جازۋىمدى سۇرامادى. 

ادەبي دارىندىلىقتىڭ تابيعاتى ىلكى زاماننان-اق وزىنە زور قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ، ەجەلگى گرەكتەر ونى (نەۆروزدان پسيحوزعا دەيىنگى ارالىقتا وتە باي رەڭكتەر بوي كورسەتەتىن) «ەسسىزدىكپەن» تەڭەستىردى. اقىن دەگەنىمىز – ول جۇرتتىڭ بارىنەن ەرەك بىردە وزگەلەردەن كەمشىن تۇسەتىن، ەندى بىردە ولاردان ءبىر ساتى جوعارى تۇراتىن «جىن بۋعان» جان.  ونىڭ وسى «بەيساناسىزدىعى» ءبىر مەزەتتە ءارى اقىل-پاراساتتىڭ ەڭ تومەنگى، ءارى ەڭ جوعارى ساناتى بولىپ تابىلادى.

ەسكىدەن قالعان جادىرگەرلەرگە زەر سالار بولساق، ودان كەيىنگى ءداۋىر مۇرالارىنا وي جۇگىرتەتىن بولساق، وندا ءالى كۇنگە دەيىن سانامىزعا ورنىققان دۇنيە اقىن الدەنەسىن جوعالتىپ، ونىڭ ەسەسىنە ايىرىقشا قابىلەت-دارىنعا يە بولعان جان رەتىندە تانىلادى. سونىمەن قازىرگى زامانالىق ۇلتتىق ادەبي پوتسەستە الدەسىن جوعالتقاندار دا، الدەسىن جوعالتپاعاندار دا اقىن اتانىپ ءجۇر. 

كوركەم ادەبيەتى كوبىنە ءسوز ونەرى دەپ اتايدى. قاي دامىعان تىلدە بولماسىن «ونەر» ۇعىمىن ەكى ءتۇرلى تۇسىندىرۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى  ادام قولىنان تۋىنداعان كەز كەلگەن شەبەرلىكتى، ۇقساتىمدى ۇقتىرسا، ەكىنشىسى رۋحاني مادەنيەت سالاسىنداعى ءىس-ارەكەت ءتۇرىن تۇسىندىرەدى. 

وسىدان شىعارىپ ايتارىمىز، «ءسوز ونەرى» ءوزىنىڭ ءبىرىنشى مانىندە ءتىلدىڭ مايىن تامىزاتىن شەشەندىك ونەردى تانىتسا، ەكىنشى ماعىناسىندا ادەبيەت – كوركەم ونەردەگى وزىندىك ءبىر ءتۇر ەرەكشەلىگى رەتىندە مۋزىكا، سۋرەت ت.ب. سياقتى كوركەمدىك قىزمەت اتقاراتىندىعىن بىلدىرەدى. وسى ەكەۋىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە تۇيىستىرە بىلگەندەر اقىندىق الەمىندەگىلەر اراسىندا وتە سيرەك. 

ادام تىرلىگى قايتالانباس دەربەس كەلبەتتى ءومىردىڭ ەكى قىرى: «مەن» جانە «الەمنەن» تۇرادى. كوركەم تۇتاستىقتىڭ ەستەتيكالىق اياقتالىمى ءبىرىن ءبىرى جەكەلەپ، بايلانىستىرىپ تۇراتىن كوپ قاتپارلى شەكتەردەن تۇزىلەدى. سونىمەن ەستەتيكالىق مادەنيەت دەگەنىمىز – ادام مەن ونىڭ الەمىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى مادەني شەكاراسى.

تۋىندىنىڭ كوركەم بولۋى ارالاس نەمەسە رۋحتاندىرۋشى ت.ب. بولىپ كەلۋشىلىكتى ءبىلدىرىپ، ەڭ ەرەك دەگەندەرىنىڭ ءوزى الدەبىر تيپكە جاتىپ، كەز كەلگەن ونەر تۋىندىسى بەلگىلى ءبىر كوركەمدىك مودۋسىمەن (زاڭدىلىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ امالدارىمەن) سيپاتتالادى. زامانالىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا «مودۋس» ۇعىمىن كوركەم جانە ادەبي تيپتەردىڭ جالپىەستەتيكالىق اراجىگىن اشپاي ن.فراي ەنگىزدى [عالىم ەڭبەگىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىن قارا: زارۋبەجنايا ەستەتيكا ي تەوريا ليتەراتۋرى ءحىح-حح ۆۆ. – م.، 1987. – س. 232-263.].

كوركەمدىك مودۋستەر (لات. modus – ولشەم، امال-ءتاسىل) دەگەنىمىز – ونەر زاڭدىلىقتارىن وزەكتەندىرۋدىڭ امال-تاسىلدەرى. ەگەر ادەبي داۋىرلەر مەن باعىتتارداعى امالياتتىق ورىن الۋشىلىقتى كوركەمدىك پاراديگما (گر. Παραδειγμα، «مىسال، ۇلگى، نۇسقا») سيپاتتاسا،  كوركەمدىك مودۋستەرى وزىندىك تارانستاريحي سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى. قاھارماندىق، تراگەديالىق، كومەديالىق، يديلليالىق، ەلەگيالىق، درامالىق، يرونيالىق مودۋستەر وزدىگىنەن ەستەتيكالىق سانانىڭ تيپولوگيالىق ءتۇر وزگەرۋشىلىكتەرى بولىپ تابىلادى. قازىرگى (بۇرىنعى) قازاق ادەبي پروتسەسىندە ومىرگە كەلىپ جاتقان كەز كەلگەن تۋىندى وزدەرىنىڭ كوركەمدىك قۇندىلىقتارىنا قاراماي ەستەتيكالىق مودالدىلىققا يە شىعارمالار.

ادەبيەت تەورياسى سالاسىنداعى كوركەمدىك مودۋستارى كوركەم مازمۇننىڭ (يدەيالىق-سەزىمدىك باعالاۋشى پافوس تۇرلەرى مەن اۆتور ەموتسيونالدىعى تيپتەرىنىڭ) تۇلعاتتىق جاعىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، جاعدايات، قاھارمان تيپتەرىنە، وقىرماندىق قابىلداۋ جاپسارلارىنا (تۇلعات-نىشانات-قابىلداۋشى//سۋبەكتى-وبەكتى-ادرەسات) دا قولدانىلادى.

زەرتتەۋشىلەر ءار كوركەمدىك مودۋس وزدىك ىشكى ءبىرتۇتاس جۇيەلىك قۇندىلىق پەن وعان ساي كەلەتىن شارتتى ۋاقىت پەن شارتتى كەڭىستىكتى، موتيۆتەر جۇيەسىن، «ىشكى (جان) داۋىس» جۇيەسىن، ءماتىننىڭ ىرعاقتى-ەكپىندىك ءتۇزىلىم قۇرايتىن پوەتيكاعا يە دەپ ۇيعارىم جاساپ ءجۇر. كوركەم-ەستەتيكالىق جۇيەنىڭ ءتىنى «تۇلعالىق ديادا//قوسارلىق» جانە وعان قارسى تۇراتىن سىرتقى الەم: «مەن سوندامىنان» تۇرادى. 

ەندى كوركەمدىكتىڭ ەلەگيالىق ءمودۋسىن جەكە قاراستىراتىن بولساق. كوركەمدىكتىڭ ەلەگيالىق ءمودۋسى يديلليالىقپەن بىرگە جەكە تىرلىكتىڭ ىشكى وقشاۋلانۋىن ەستەتيكالىق يگەرۋدىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى. بۇرىندارى كەڭەستىك داۋىردە، ودان كەيىنگى كەزدەرى دە كوپكە دەيىن وسى ەلەگيالىق ءمودۋستىڭ ورنىنا تۋىندىداعى باستان دەربەس كۇي كەشۋدەگى كوڭىل جاراسىن ونشا اشپايتىن جارتىكەش تەرمين «ليريزم» قولدانىلىپ كەلدى. ءالى دە وسى تەرميندى وڭدى-سوڭدى قولداناتىن ادەبيەتتانۋشىلار كەزىگىپ تۇرادى. 

سونىمەن ەلەگيالىق «مەن» دەگەنىمىز – دۇنيەدەن باز كەشىپ، ءبار ساتتىك ومىردەن تۇڭىلۋشىلىكتىڭ كورىنىس بەرۋى.

مەزىلسىز الما ءۇزىلدى ۇسىك شالعان،

قۇرىققا تاي ءسۇرىندى ءتۇسىپ قالعان.

قاقالىپ بۋرا قالدى كوبىگىنە،

العاندا تىرسەگىنەن كۇشىك جالعان.

رەكۆيەم («جانازا» كۇيى) امانحان ءالىمۇلى "جاس الاش" گازەتى، №24 /26 ناۋرىز/ 2019 جىل

ەلىمىزدە ازاتتىق جىلدارى ورىن العان كەلەڭسىز وقيعالارعا قاتىستى اقىن ءوز جان داۋىسىن وسىلايشا ەستىرتە وكسىتە سىرتقا شىعارادى.

بوداندىق داۋىردەگى ماعجاننىڭ رەۆانشيستىك جىرلارىندا دا ەلەگيا كورىنىس تاپتى.

وسى ارادا ماعجاننىڭ كۇيىنىشتى «ءتاڭىرى» ولەڭىنەن ءۇزىندى بەرە كەتەلىك.

جىبەردىڭ باسقا جۇرتقا

جولباسشىلار،

ءار جۇرتتىڭ جولباسشىمەن

كوزىن اشىلار.

نە ەلشى، نە جول سىلتەر

كىتابىڭ جوق،

الاشقا الدە جازعانى بار دا

شىعار؟ – دەگەنى  قاسيەتتى كىتاپتىڭ بىرىنشىلىگىن اۋدارما ارقىلى يەلەنىپ، وزدەرى،  ءالى كۇنگە سودان جاپا شەگىپ جۇرگەن جويىتتەر (ەۆرەيلەر) – قاسيەتتى كەرەي تاڭباسىن (سۆاستيكانى) ءداۋىت جۇلدىزىنا ايىرباستاپ، ءبىرىنشى ادامنىڭ ەسىمىن – قۇمانى ايەلگە (حاۋاعا) تەلىپ جىبەرگەنى از جازىلعان جوق. (تۇركى الەمىندە ەرەكشە قادىر تۇتىلاتىنى قازىرەتى قىزىردىڭ ءتاڭىرىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ادامزاتقا جىبەرگەن جاراتقاننىڭ ەلشىسى بولعانىنان جانە اسپاننان قۇداي كىتابى تۇسكەن ءبىرىنشى حالىق تۇركىلەر ەكەنىن بۇرىنىراق جازىلعان ءبىر ماقالامىزدا دالەلدەگەن ەدىك. – ءا.ءا.ءا.)

لاتىندا  ادامنىڭ ەسىمى قۇبا ميفولوگيالىق تۇسىنىگىمەن استاسىپ، حومو دەپ اتالادى. ونىڭ جاقسى سيپاتىن  humanus//گۋمانيست، ادامزات ىزگىلىگىن – humanitas//گۋمانيزم سوزدەرى بىلدىرەدى. قىپشاقتاردى ريمدىكتەردىڭ – «قۇمان» دەپ اتاۋلارىنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە كوپ ءمان جاتىر. قۇمان لاتىنشا – ادام اتانىڭ ۇرپاعى دەگەن ميفتەمەنى بىلدىرەدى. 

الەمدىك دەڭگەيدەگى ەلەگيالىق جىرلاردىڭ قازاققا تانىلۋىندا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءرولى اسا زور. ونى مىنا اۋدارمادان كورە الامىز.

ەلەگيا

ەسالاڭ ءومىردى ويلاپ قىزىعى وشكەن،

كىسىدەي اۋىرلايمىن شاراپ ىشكەن،

قايعىسى وتكەن كۇننىڭ – ءتاتتى اراقتان

ۋ جانعا قانشا توزسا، سونشا باتقان.

جولىم مۇڭ: كەڭ تەڭىزى كەلەشەكتىڭ

سياقتى قايعى، بەينەت ەلەستەتكەن.

دوستارىم، بىراق مەنىڭ كەلمەيدى ولگىم;

تۇرۋعا وي-ازاپپەن بار تىلەگىم.

ىشىندە داۋ-جانجالدىڭ، قايعى-اۋرەنىڭ

بارلىعىن راحاتىمنىڭ قۇپ بىلەمىن:

كەي-كەيدە سۋسىندايمىن ءتاتتى كۇيدەن،

كوزىمنىڭ جازۋىما جاسىن توگەم،

بالكىم بەيۋاق كەشىنە ءومىرىمنىڭ

قوش دەپ كۇلىپ ماحاببات شاشار نۇرىن.

(ا. س. پۋشكيننەن اۋدارعان ءىلياس جانسۇگىروۆ)

سونىمەن ەلەگيالىق كاتارسيس (ونەر ارقىلى يماني تازارۋ) «جوعالعان دۇنيەگە قارا جامىلىپ قايعىرۋدى» تانىتادى. باستان حال كەشۋشى «مەن» انتيديلليالىق دۇنيە سەزىنىمگە بوي الدىرتادى. قۇدايدان جۇرت بەزىنگەن تۇستا مۇقاعالي كەرىسىشە كۇي كەشكەنىن مىنا ولەڭنەن اڭعارامىز. 

جارىنىڭ جارىق دۇنيەگە پەرزەنت اكەلگەنىن ەستىگەن مۇقاعالي بىلاي جىر تولعايدى:

ءيا، اللا بەردىڭ بە، 

بەرمەدىڭ بە؟!

ءيا، جاراتقان كوردىڭ بە،

كورمەدىڭ بە؟!

شىرىلداعان ۇنىڭنەن 

اينالايىن،

شىنىمەنەن ومىرگە 

كەلگەنىڭ بە؟

قىزىم بولساڭ – 

قىرىمدا قۇرالايسىڭ،

ۇلىم بولساڭ – 

ۇلى ءبىر مۇرادايسىڭ.

ەستىدىڭ بە ەسى جوق، ەي دۇنيە،

مەنەن نەگە ءسۇيىنشى

سۇرامايسىڭ؟!

جالعىز ەدىم تاستا وسكەن

شىرشادايىن،

جابىرقاۋشى ەم داۋىلدا

سىنسا قايىڭ.

سۋ بوپ كەتپەي نەگە تۇر

قوس جانارىم،

نۋ بوپ كەتپەي نەگە تۇر

قۋ سامايىم؟!

ءيا، اقىن ءۇشىن بۇل ولەڭنىڭ باسپا بەتىن كورۋى شارت ەمەس، تەك اللادان الىستاعان جۇرتتى وعان جاقىنداماعانى ءۇشىن «ءوزى ارقىلى وزگەنى مەڭزەۋ» ستيليستيكالىق ءادىسى ارقىلى كوزگە شۇقۋى بار. ويتكەنى، قۇدايسىز – كوپشىلىك ءبىر جاق. اللاسىن اۋزىنان تاستاماعان اقىن – قوعامنان بولىنگەن كىسىكيىك. 

ەندى مۇقاعاليدى اڭساۋعا ارنالعان ەلەگيالاردىڭ بىرىنە كەزەك بەرەيىك. 

مەدەت دەمەجاننىڭ “مۇقاعالي” ولەڭىنە ەلەگيالىق مودۋس بويىنشا پايىمداما جاساپ كورەيىك. ءبارىمىز بىلەمىز “قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ” بارلىعى تەك پوەزيالىق ءماتىن تۇرىندە ۇشىراسادى. نەگە؟ وسىنىڭ جاۋابىن بارشا پايعامبارلارىمىز مەن نابيلەرىمىزدىڭ جيىنتىق ءپروتوتيپى شوعىرلانعان “مۇقاعالي”  وبراز-سيمۆولىنان تابامىز:

مۇقاعالي

ءتاڭىرىم جەر بەتىنە جىبەرگەن ەلشى ەدى،

ول مىنا تىرلىكتە تاسكەرەڭ، ازالى،

ءومىرىن ولەڭمەن عانا ولشەدى. 

 

تالانتتى ەشكىمدە مويىندامادى،

الاسۇرىپ بويىندا قانى.

قۇسادان ءىشىپ كەتتى،

تالكەكتى تاعدىرىنا توزە الماي...

 

پوەزيا پىراعىنا ءمىنىپ ۇشىپ كەتتى،

ەرتەڭگى جارىقتان كوز الماي.

ەرتەڭگى جارىق دەگەن ءسوز شتريحتىڭ استارىندا بوداندىقتان قۇتىلۋ يدەياسى جاتىر.

ول ولگەن جوق،

ولەڭ قالدى سوڭىندا باستى قۇنى.

جىرلارىن ىزدەپ ءجۇرىپ

سۇراپ وقيتىن بولدى.

 

تىعىپ قويىپ باسىنا جاستىعىنىڭ،

قىزدار جىلاپ وقيتىن بولدى.

ۇلتتى “تانىمال تۇلعانىڭ” وبرازى ارقىلى وتارشىلىدىقتان ەر مىنەزىنەن ايىرىلىپ، “قىز قىلىقتى” بولا باستاعان قازاق جىلاپ وتىرىپ، ءوز پايعامبارلارىمەن تابىساتىن بولادى دەگەن ويدى سانامىزدا تاڭبالايدى.

ءيا، مۇقا،

ءبىز سەنەن اسا الماي ءجۇرمىز.

سەن ويقاستاپ وتكەن اق پاراقتى،

جۇرەكسىنىپ باسا الماي ءجۇرمىز.

 

قالام ۇستاۋعا دا كەيدە قينالامىن،

كوڭىلىمە ۇيات مەكەندەپ.

ولەڭ وقىپ بەرىپ ەم سۇيىكتىم ءماز

«مۇقاعاليدىڭ جازعانى سياقتى ەكەن» دەپ.

تاڭىرشىلدىك رۋحتىڭ مۇسىلماندىق رەڭكىندەگى قازاق ءابسۋرديزمى ۇزاق تا، تولعاقتى-تولعاۋلى كەزەڭدى باستان كەشىپ ۇلتىنا ورالۋعا ءتيىستىن. وسى ءبىر ۇلتتىڭ جاھۇت ادەبي-مادەني قازىناسى ءوزىن عاسىرلار توزاڭىنان ارشىپ، زامانعا ساي جۇتىندىرىپ، الاش جادىسىنا قايىرا ورالتاتىن جاندى تەك ەگەمەندىك جىلدارى كەزىكتىردى. قازاق ءابسۋرديزمى جاستار ارقىلى ادەبيەت ەسىگىن اراعا مىڭجىلدىقتار سالىپ جاڭارعان سيپاتپەن قايىرا اتتادى. سول ءابسۋرديزمدى ۇلتىمىمىزعا قايىرا ورالتقانداردىڭ ىشىندەگى داراسى – ازامات تاسقارا ەدى. بۇل دارالىق ونىڭ قازىرگى ادەبي پروتسەستە شىعارماشىلىقتارىمەن جۇرتقا تانىلىپ، ءونىمدى ەڭبەك  جۇرگەن وزگە اقىنداردان الا بوتەن شەتىندىك (ابسۋردتىق) ستيلىنەن تانىلادى. ازامات تاسقارانىڭ الوگيزمدىك ءسوز ساپتاۋعا نەگىزدەلگەن جىرى بارماق ولشەمىن شارتتى تۇردە ساقتاپ، ۇيقاستىق بىرىزدىلىكتى كەرەك ەتپەيتىن ستيلدىك ەرەكشەلىككە يە. ول بۇكىل ولەڭ بويىندا نە ەكىلىك، نە ۇشەمدىك ۇعىم-تۇسىنىككە اۆتورلىق اكتسەنت ءتۇسىرىپ، بارلىق ايتپاق ويىن سولاردىڭ توڭىرەگىنە جيناقتاپ، وقىرمانىمەن مىسىق پەن تىشقاننىڭ ادەبي ويىنىن وينايدى.

ەندى اقىننىڭ «ءتۇن سەزبەيدى: عاسىر، عاسىر، عاسىرلار...»  اتتى ولەڭىندە اقىن ۋاقىت مەزگىلى ء(تۇن) مەن جىل ماۋسىمىنا (كۇز) بارلىق ويىن توپتاستىرىپ، جولدىڭ شەتىندە اسىقپاعان اربانىڭ دوڭعالاعىن ارقالاپ، سيزيفتىك تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ جالعىزدىعىمەن مۇڭداسىپ، اقىن جانە پەندە رەتىندە قاققا جارىلىپ قۇلازىعان باستان حال كەشۋ اۋانىندا ايدىڭ جۇپ-جۇقا تىلىنەن تامشىنىڭ اق دۇعاسىنىڭ قۇلايتىن سەبەبى:

بۇل كۇرسىنىس ازاماتتىق شىنىمەن،

مىنا كۇز دە – تاسقاراۇلى ماۋسىمى، دەپ اتى-ءجونىن ولەڭنىڭ فينالدىق سوڭعى تارماقتارىنىڭ قاۋزىنا سىيدىرىپ، اقىندىق «مەنىن» پاش ەتەدى.

بۇل اقبەرەن ەلگەزەك تە:

قايدان كەلدى، بىلمەيمىن، بۇل ۇيعارىم،

بىرەۋدىكى – وكسىگىم، جىميعانىم.

قاراشىقتىڭ تۇبىنەن وقتا-تەكتە

وقىلادى دىبىسسىز جىر-يمانىم،- تۇرىندە بەرىلەدى دە، اقىن بابالاردىڭ جوعالعان وركەنيەتىن وكسي وتىرىپ، ەل بولىپ قايىرا ءتىرىلتۋىمىزدى ەسكە سالادى. اڭداعان ادامعا “وقىلادى دىبىسسىز جىر-يمانىم” دەگەن جول اۆەستا گيمندەرى مەن بابىل قىش جازۋلارىنىڭ ۇلتىمىزعا جەتپەۋىن مەڭزەيدى. ۇلتتىڭ ولگەن ءمانىن ءتىرىلتۋ قوس اقىننىڭ شىعارماشىلىق كرەدوسى مەن اقىندىق ميسسياسىنا اينالعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز.

احمەد ياسساۋي تۇركى دۇنيەسىنە سوپىلىق اعىمدى تارتۋ ەتسە، ءححى عاسىردا قازاققا ءابسۋرديزمدى سىيلاعان ازامات تاسقارا اراسىندا رۋحاني بايلانىس جوق دەگەندى استە ايتا المايمىز. ول قاراپايىم ادامعا تۇسىنىكسىز احمەد حيكمەتتەرىن زامانا قالىبىنا سالىپ، جاڭاشا قىرىنان قۇدايدان الىستاعان الاشىنا تانىتۋ ءۇشىن سونى قادامعا بارىپ وتىرعان اقىن.

وسىلايشا، اقىندارىمىز ەلەگيالىق ءمودۋستى باعدارشام ەتكەن ءوز تۋىندىلارى ارقىلى ۇلت جادىندا ءوز قولتاڭبالارىن قالدىرا الدى. ازاماتتىڭ شىعارماشىلىعىن تۇركى سوپىلىق ادەبيەتىنىڭ زايرلىلىقپەن استاسىپ حالىققا قايىرا جول تارتۋى دەپ تە باعالاۋعا بولادى. ەكى ءداۋىردىڭ مارقاسى ءبىرى – تۇركىلەر ءۇشىن سوپىلىق ادەبيەتتىڭ ەسىگىن اشسا، ەكىنشىسى – الاشى ءۇشىن ەلەگيالىق ءابسۋرديزمنىڭ شىمىلدىعىن ءتۇردى. 

اسەت نايمانباەۆتىڭ دەمەجان ولىمىنەن كەيىنگى “قارا اعاشقا” مۇڭ شاعۋىن زامانىنا ساي ترانسفورماتسيالاعان داۋلەتكەرەي كاپۇلىنىڭ “كەكىلىگىنە” اينالۋىنىڭ ادەبي كەسكىندەلۋىنە قالامگەر قولدانعان ەلەگيالىق مودۋس ارقىلى كۋا بولامىز. وسى مودۋس ماحامبەتتىڭ قىزعىشىن داۋلەتكەرەيدىڭ كەكىلىگىنە اينالۋعا سەپتەستى:

تاستان دا تاسقا سەكىرىپ،

تاۋدا ءبىر وينار كەكىلىك.

ءبىزدىڭ ەلدە جالعىز عانا جەتىم ۇلت،

سەن، ەشكىمگە ايتپا، كەكىلىك! 

 

كەكىلىن سامال سۇيگەن قۇس،

تاۋ تۇعىرىندا بيلەر قۇس.

بۇراتانالار – حان ۇلىنداي شىرەنگەن،

مەن  قازاق بوپ قالدىم – يمەنگىش،- دەۋىندە سانانى سارسىلتقان سۇمدىق زارەڭدى ءزار تۇبىنە جىبەرەتىن وي جاتىر.

«سۋرەتكەر دەگەنىمىز (دەيدى فرەيد) – و باستا شىندىق بولمىستى قاز قالپىندا قابىلدامايتىندىقتان ونىڭ شارتتىلىعىن دا كاپەرگە المايتىن جان بولعاندىقتان، تۋا بىتكەن ىلكى تۇيسىكتىك ويانىمنىڭ قۇرساۋىندا قالىپ، ءوزى تۋىنداتقان تىلسىمدى الەمىندە پاتشالىق قۇرىپ، ەروتيكالىق ءام وزىمشىلدىك تىلەك-قالاۋىنا ەرىك بەرەدى. سولاي بولعانىمەن دە، ول اسپانان جەرگە ءتۇسىپ، قايىرا شىندىق بولمىسقا ورالادى; ءوزىنىڭ اسقان دارىندىلىعى ارقاسىندا ءوز قيالىن شىندىق بولمىسپەن استاستىرىپ، ماڭىنداعىلاردى ونىڭ شىنايى الەم ەكەنىنە قۇلاي سەندىرە الادى. ونىڭ ويعا العان ارمان-تىلەگى وسىلايشا جۇزەگە اسىپ، ەندىگى جەردە ول قاھارمانعا، پاديشاھقا، تۋىندىگەرگە، ەل اۋزىنداعى جانعا اينالادى. وسى باعىتتا ول ەشبىر اينالما جولدى تاڭداعان جوق، قايتا ءوز تاتىم-تالعامىن ىشكى الەمنىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەي ءبىلدى».

وسىلايشا، اقىن دەگەنىمىز – ءوزىن وزدىك ءومىر ءسۇرۋىن قوعامعا تانىتا بىلگەن ارمانشىل جان. ءومىردى قاز قالپىندا ەمەس، ءوز قيالىنىڭ بەسىگىندە تەربەتۋشىلىك ونىڭ تىرلىگىنىڭ باستى شارۋاسى.

ءبىز كەلتىرگەن ءار داۋىردەگى ەلەگيالىق كوركەمدىك ءمودۋسىنىڭ مىسالدارى اقىن وقشاۋلانۋى مەن اۋلاقتانۋىنىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە كەلەتىن جان داۋىسىنىڭ پوەتيكالىق ايشىقتالعان ءتۇرلى قىرىنان حابار بەرەدى.

ەلەگيالىق حرونوتوپ دەگەنىمىز – وزگەلەردەن نە ۋاقىتتىق، نە كەڭىستىكتىك اۋلاقتانىپ، ءوزىنىڭ مۇڭدى الەمىنە بوي جاسىراعان شىعارماشىلىق ادامى ءوزىنىڭ «قايعى الەمىندە» دەربەس تىرشىلىك كەشۋى. بۇل ادەبيەتتانۋشىلىق پروبلەما ۇلتتىق عالىمدارىمىز اراسىندا ەندى-ەندى قولعا الىنىپ، ءار قيلى جاپساردا قاراستىرىلىپ جاتىر. ءبىز تەك سونىڭ كەيبىر تۇستارىن شيىرلاپ قانا وتتىك.

ءيا، اعامىزدىڭ «رەكۆيەم («جانازا» كۇيى)» تۋىندىسىندا ءومىردىڭ بايانسىزدىعى «مەزگىلسىز ۇسىك شالعان الما»، «قۇرىققا تۇسكەن تاي» «كۇشىك جالعان تىرسەگىنەن العاندا كوبىنە قاقالاتىن بۋرا» تۇرىندە ۇلتتىق كولوريتپەن بەرىلەدى. اقىننىڭ مۇڭدى الەمىنىڭ ىشكە بۇككەن سىرىن ۇعىنۋ مەن ۇعىنباۋدىڭ اراسىنداعى كورىنبەس پەردەنى اشۋ مەن اشپاۋىمىز ۋاقىت ەنشىسىندەگى دۇنيە. 

بالكىم اعامىز بۇل تۋىندىسىن ومىردەن وتەرىن ەرتەرەك ءبىلىپ، جازدى ما ەكەن دەگەن ءدۇدامال ساۋال كوڭىل تۇپكىرىندە قىلاڭدايدى. جانە اعامىزدىڭ ارتىندا قالدىرعان مول ادەبي مۇراسىنىڭ جاس ادەبيەتتانۋشىلار تاراپىنان ءوز باعاسىن الاتىن كۇندە الىس ەمەس. ءبىز سونىڭ العاشقى قادامى رەتىندە امانحاننىڭ ەلەگيالىق كاتارسيسىنە قاتىستى اياق باسار شولۋ عانا جاسادىق.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz