تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)
2.
جول ۇستىندە تۇتقىندالعان حالەل احمەتجانۇلى عابباسوۆ قىزىلوردا قالاسىنا اكەلىندى. 1928 جىلى 10 قاراشا كۇنى تەرگەۋشى ولشانسكي قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58 بابىنىڭ 13,17 تارماقتارى بويىنشا ايىپ تاعىپ، جاۋاپقا تارتقان. سول ۇيعارىم بويىنشا وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا وكىلدەرى ساەنكو مەن پەتروۆتان عابباسوۆتى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى كەلىسىم سۇراعان. 15 قاراشا كۇنى رەسمي تۇردە تۇرمەگە قامالدى. تۇتقىنداۋ تۋرالى ۇيعارىمىندا حالەل عابباسوۆقا:«قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قاساقانا اۋىلىنا باردى»، - دەگەننەن باسقا ايىپ تاعىلماعان. ال جوعارعى سوتتىڭ انىقتاماسىنا جۇگىنسەك:
«1927 جىلى دالادا (؟) قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى دەپ تاعىلعان ايىپ تا ەشقانداي دالەلسىز. بۇل دا ادىلەۆتىڭ جالاڭ سوزىنە قۇرىلعان داۋرىقپاسىنا عانا نەگىزدەلگەن. بۇل ماسەلە جونىندە جاۋاپقا تارتىلعان دۋلاتوۆ تا، بايتۇرسىنوۆ تا، ەسپولوۆ تا، عابباسوۆ تا جانە باسقالارى دا مويىنداماعان، ولار قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋدى ماقسات ەتپەگەن. ولار ەلدەرىنە ءوز ومىرلەرىن ساقتاۋ ءۇشىن عانا كەتپەك بولعان، سەبەبى: سسسر مەن انگليانىڭ اراسىنداعى جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى ەكى ارادا سوعىس باستالادى، سوندىقتان دا بۇلاردى بۇرىنعى الاشورداشىلار رەتىندە قۋعىنداپ، قىسىمعا الادى دەپ ويلاعان».
2.
جول ۇستىندە تۇتقىندالعان حالەل احمەتجانۇلى عابباسوۆ قىزىلوردا قالاسىنا اكەلىندى. 1928 جىلى 10 قاراشا كۇنى تەرگەۋشى ولشانسكي قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58 بابىنىڭ 13,17 تارماقتارى بويىنشا ايىپ تاعىپ، جاۋاپقا تارتقان. سول ۇيعارىم بويىنشا وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا وكىلدەرى ساەنكو مەن پەتروۆتان عابباسوۆتى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى كەلىسىم سۇراعان. 15 قاراشا كۇنى رەسمي تۇردە تۇرمەگە قامالدى. تۇتقىنداۋ تۋرالى ۇيعارىمىندا حالەل عابباسوۆقا:«قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قاساقانا اۋىلىنا باردى»، - دەگەننەن باسقا ايىپ تاعىلماعان. ال جوعارعى سوتتىڭ انىقتاماسىنا جۇگىنسەك:
«1927 جىلى دالادا (؟) قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى دەپ تاعىلعان ايىپ تا ەشقانداي دالەلسىز. بۇل دا ادىلەۆتىڭ جالاڭ سوزىنە قۇرىلعان داۋرىقپاسىنا عانا نەگىزدەلگەن. بۇل ماسەلە جونىندە جاۋاپقا تارتىلعان دۋلاتوۆ تا، بايتۇرسىنوۆ تا، ەسپولوۆ تا، عابباسوۆ تا جانە باسقالارى دا مويىنداماعان، ولار قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋدى ماقسات ەتپەگەن. ولار ەلدەرىنە ءوز ومىرلەرىن ساقتاۋ ءۇشىن عانا كەتپەك بولعان، سەبەبى: سسسر مەن انگليانىڭ اراسىنداعى جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى ەكى ارادا سوعىس باستالادى، سوندىقتان دا بۇلاردى بۇرىنعى الاشورداشىلار رەتىندە قۋعىنداپ، قىسىمعا الادى دەپ ويلاعان».
ءار ءسوزى - اسا ماڭىزدى تاريحي وقيعالاردىڭ استارىن اشىپ بەرەتىن حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋاپتارىن رەت سانىن ساقتاي وتىرىپ كەلتىرەمىز. سونداي-اق 1926 جانە 1928 جىلدارى ح.عابباسوۆتىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان ەكى انكەتانى سالىستىرا پايدالانعانىمىزدى ەسكەرتە كەتەمىز. ويتكەنى بۇل ادام تۋرالى ماعلۇماتتى ەل-جۇرت تولىق بىلە بەرمەيدى.
«انكەتا: 1. مەكەمەنىڭ اتى جانە اتقاراتىن قىزمەتى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ فينانس-ەكونوميكا سەكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. 2. اكەسىنىڭ، ءوزىنىڭ اتى-ءجونى - حالەل عابباسوۆ احمەدجانۇلى. 3. جاسى - 40-تا (1888 جىلى تۋعان). ۇلتى - قازاق. 5. قانداي ەلگە، قاي رۋعا جاتادى - رۋىم توبىقتى. بۇرىنعى شىققان تەگى مەن دارەجەسى - مالشى سەمياسىنان شىققان. 7. مەكەن-جايى ء(ومىرىنىڭ كوبىن وتكىزگەن جەرى) - سەمەي گۋبەرنياسى. 8. تۇراعى (قازىرگى) - قىزىلوردا. 9. سەميالىق جاعدايى، ءوزىنىڭ قاراماعىنا قارايتىن سەميا مۇشەلەرى، ەڭبەككە جارامدىسى قانشا، جارامسىزى قانشا - ايەلىم، بالالارىم بار. (ەكەۋ - بىرەۋى 12 جاستا، ەكىنشىسى 2-دە), 14 جاسار ءىنىم بار. 10. ءبىلىم دارەجەسى - 1915 جىلى موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم.11. ماماندىعى - 12. قاي تىلدە سويلەپ، جازا، وقي الاسىز - ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە. 13. فەۆرال رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن نەمەن شۇعىلداندىڭىز (ەگەر قىزمەت ىستەسەڭىز - قايدا جانە قانداي قىزمەتتە بولدىڭىز) - رەۆوليۋتسياعا دەيىن سەمەيدەگى ۇساق كرەديت مەكەمەلەرىندە ىستەدىم. رەۆوليۋتسيادان كەيىن 1918 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن گۋبرەۆكومنىڭ توراعاسى، وبلىستىق جەر ءبولىمىنىڭ توراعاسى، وبلىستىق قازاق ءبولىمىنىڭ توراعاسى مىندەتىن اتقاردىم. قازىر ساۋدا جانە كووپەراتسيا جۇيەسى بويىنشا قازاق مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسىمىن. 14. رەۆوليۋتسياعا دەيىن مەنشىگىڭىزدەگى قوزعالمايتىن قانداي بايلىعىڭىز بولدى (ونىڭ قايدا بولعانىن كورسەتىڭىز) - قىزمەتكەر بولدىم. قوزعالمايتىن بايلىعىم (بۇل - ارادا - ءۇي، زاۆود ت. ب. ايتىلىپ وتىر - ت.ج.) بولعان جوق. 15. قازىرگى دۇنيە-مۇلىكتەرىڭىز - اقساق توقتىم دا جوق.16. پارتياعا قاتىسىڭىز جانە قاي جىلدان مۇشەسىز - مۇشە ەمەسپىن. 17. باسقا پارتيادا مۇشە بولدىڭىز با، قانشا ۋاقىت بولدىڭىز جانە ودان شىعۋ سەبەبىنىز - «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا قاتىستىم. 18. قانداي دا ءبىر كاسىپتىك وداققا مۇشە بولدىڭىز با جانە قاشاننان - (انىق تانىلمادى - اۆت.) دا مۇشە بولدىم، قازىر دە مۇشەمىن.19. يمپەرياليستىك سوعىسقا قاتىستىڭىز با - جوق. 20. ازامات سوعىسىنا قاتىستىڭىز با - جوق. 21. سوتتالدىڭىز با - جوق.. تەك 1919 جىلى اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىندا ەكى كۇن قاماققا الىندىم. نە ءۇشىن ەكەنىن بىلمەيمىن. مەنى بولشەۆيك دەپ ايىپتادى، بىراق مەن بولشەۆيك بولعان ەمەسپىن. 22. ادرەسىڭىز - قىزىلوردا، سوۆەتتەر ءۇيى، I. 23. اكت تولتىرىلعان كۇن - 1926 جىلدىڭ 15 مارتى. قولى.
بارلىق تۇتقىنداردىڭ العاشقى جاۋابى ومىرباياندىق شولۋ سيپاتىندا بولعان. ال كەيىنگى تەرگەۋلەر ناقتى ءبىر ماسەلەنىڭ اينالاسىنا قۇرىلعان. سۇراق-جاۋاپتار ۇنەمى قايتالانىپ، تاپتىشتەلىپ وتىرعاندىقتان دا قايتالاۋعا ۇرىنباس ءۇشىن تەرگەۋ بارىسىن بارىنشا قىسقا ءارى ناقتى، «ايىپتالۋشىنىڭ» وي جۇيەسىنە نۇقسان كەلتىرمەي سىعىمداي مازۇنداپ بەرۋگە تىرىسامىز. سونىمەن، ح.عابباسوۆتىڭ 1928 جىلى 28 قازان كۇنگى ءبىرىنشى كورسەتىندىسى ەكى بولىمنەن تۇرادى:
ءبىرىنشى «جاۋاپ: مەنىڭ اتا-انام مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ شاعان بولىسىندا ولاردىڭ اۋەلىدە داۋلەتتى جەكە شارۋاشىلىعى بولدى، كەيىننەن تاركىلەنىپ، كەدەيگە اينالدى. ارعى اتا-تەگىم - تاتار، ۇستا بولعان. وسىدان 200 جىل بۇرىن شاعان بولىسىنا كوشىپ كەلگەن. عابباسوۆتاردى توبىقتى رۋىنا قارايتىن ادامدار تولەڭگىت ەسەبىندە كىرمە ەتىپ العان. تولەڭگىت - بۇل قوعامدىق جىك، سۇلتاندار مەن تورەلەردىڭ قىزمەتشىسى رەتىندە قالىپتاسقان. مەنىڭ اتا-بابام سونداي كىرمە دارەجەسىندە ءومىر ءسۇردى. 1898 جىلى سەمەي قالاسىنداعى مەكتەپكە الىندىم. 1901 جىلى گيمنازيانىڭ 1 سىنىبىنا ءتۇسىپ، ونى 1909 جىلى كوكتەمدە ءبىتىرىپ شىقتىم. اتا-انا تاراپىنان قارجىلاي كومەك العامىن جوق، گيمنازيا ديرەكتورىنىڭ ۇسىنۋىمەن گۋبەرناتور تاعايىندايتىن قازاق بالالارىنا بەرىلەتىن ستيپەنديانى الىپ تۇردىم. گيمنازيانى بىتىرگەننەن كەيىن وقۋدى جالعاستىرۋعا قاراجاتىم بولماعاندىقتان دا سەمەي ۋەزىنىڭ سەيسەن بولىسىندا وقىتۋشىلىق ەتتىم. 1912 جىلى كۇزدە ماسكەۋگە بارىپ، العاشىندا ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە، سودان كەيىن فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىدىم. اۋىسۋىمنىڭ سەبەبى، زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇسكەندىكتەن دە جالپى زاڭگەر اتاۋلىعا كۇدىكتەنە قارايتىن گۋبەرناتور: رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ ىقپالىندا كەتەدى دەگەن قاۋىپپەن مەنى ستيپەنديادان ايىردى. بۇل نەگىزسىز دە ەمەس ەدى. سول جىلدارى جاقىپ اقباەۆ رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستارعا بەلسەنە قاتىسىپ جۇرگەن. سونىمەن قاتار ماسكەۋدە بالالاردى وقۋعا دايىنداۋمەن دە شۇعىلداندىم. اۋىسقاننان كەيىن قازاق بالالارىنا بەرىلەتىن ستيپەندياعا يە بولدىم. ايتپاقشى، 1914 جىلى مۋروۆشىلار مەن تولستويشىلاردىڭ شەرۋىنە قاتىسقانىم ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعارىلدىم دا، 1914 جىلى كۇزدە قايتادان ءتۇسىپ، ونى 1919 جىلى ءبىتىردىم. اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سەمەي قالاسىندا كرەديت سالاسىندا ىستەدىم.
سودان كەيىن قازاق ءبولىمى مەنى گۋبەرنيالىق قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى (توراعاسى ر.مارسەكوۆ), كەيىن جەر باسقارماسىنىڭ باستىعى ەتىپ سايلادى. وسى ەكى ارالىقتا مەن ورىنبور قالاسىندا وتكەن جالپىقازاق قۇرىلتايىنا سەمەيدەن وكىل بوپ قاتىستىم، سول قۇرىلتايدا «الاشتىڭ» كەڭەس مۇشەسى بولىپ سايلاندىم. قۇرىلتايدا مەن ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى جانە تاعى ءبىر كوميسسيانىڭ، اتىن ۇمىتتىم (اسكەري كەڭەس - ت.ج.) مۇشەسى بولدىم. قۇرىلتايدا «الاشوردا» ۇكىمەتىن جاريالاۋدىڭ مەرزىمى تۋرالى ەكىۇداي پىكىر تالاسى ورىن الدى. ح.دوسمۇحامەدوۆ دەرەۋ اۆتونوميا جاريالاۋدى، ءدىني ءمۇفتيات قۇرۋدى تالاپ ەتتى. مەن ۇكىمەتتى ورىس شارۋالارىنىڭ ساياسي جاعدايى انىقتالعان سوڭ جاريالاۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولدادىم. سەمەيدەن ەرمەكوۆ جانە تاعى ءبىر ادام (اتىن ۇمىتتىم) بولدى».
حالەل عابباسوۆتى «تاعى ءبىر كوميسسيانىڭ، اتىن ۇمىتتىم، مۇشەسى بولدىم»، - دەپ وتىرعانى «الاشتىڭ» ۇلتتىق جاساعى جونىندەگى كوميسسيا ەدى جانە ونىڭ ەرەجەسىن سول جازدى. «الاشوردانىڭ» قۇرىلىمدىق جوباسىن جاسادى. جالپىقازاقتىق ءى قۇرىلتايدا سايلانعان اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەسى رەتىندە - حالىق ميليتسياسىن قۇرۋ تۋرالى بايانداما جاسادى. قۇرىلتايدا قاتتى قاداعالانىپ، قاراما-قايشى پىكىرلەر ايتىلىپ، ۇزاق تالقىلانعان ماسەلە - اۆتونوميا، ميليتسيا، كەڭەس وكىمەتى قاقىندا بولدى. وندا: ورىنبورداعى قازاق اسكەرىنىڭ وكىلى مەنشين اۆتونوميانى قولداي وتىرىپ، انارحيادان قۇتىلۋ ءۇشىن «الاشوردا» وڭتۇستىك شىعىس وداعىنا قوسىلسىن دەدى، ال م. شوقاەۆ قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءبىر اۆتونوميا قۇراپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا كىرۋىن ۇسىندى. حالەل عابباسوۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىندا:
«وكتيابر ايىنا دەيىن حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بوپ، بيلەپ كەلگەن ۋاقىتشا وكىمەت قۇلادى. روسسيا مەملەكەتى ۇكىمەتتەن ايىرىلدى. بەلگىلى ۇكىمەتكە باعىنباي اركىم وزىنشە بيلىك ەتسە، ازامات سوعىسىنىڭ تۇتانىپ كەتۋى مۇمكىن. انارحيا تولقىنى بۇكىل مەملەكەتتى، ۇلكەن قالالاردى دا، كىشى اۋىلدى دا جايلاپ بارادى. ول قازاقتار تۇراتىن وبلىستارعا دا تاراپ، حالىقتىڭ ءومىرى مەن دۇنيە-مۇلكىنە قاۋىپ-قاتەر ءتوندىردى. ولار قورعانسىز قالدى. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى - قازاق بولىستارى تۇگەل مويىندايتىنداي مىقتى ۇكىمەت قۇرۋ كەرەك. ەكىنشى: مەملەكەت قازىر ءوز باسىنان ۇلكەن كۇيزەلىستەردى كەشىرىپ وتىر: جاپپاي قۇلدىراۋ مەن انارحيا ءورىس الىپ، كىسى ءولىمى كوبەيدى. بۇل انارحيانىڭ زاردابى قازاق وبلىستارىنا تاراۋ قاۋپى دە ءتوندى. قالىپتاسقان توتەنشە جاعدايعا - ارپالىسقان انارحياعا قازاق حالقى ەنجار قاراي المايدى. بۇل انارحيا قازاق وبلىستارىندا بۇرق ەتە قالسا، ەشقانداي قورعانىشى جوق قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا الاسۇرىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان انارحيادان ەل-جۇرتتى امان ساقتاۋ ءۇشىن، حالىق جاساعىن قۇرۋ كەرەك»، - دەپ ۇسىنىس جاسادى.
ح.عابباسوۆتىڭ جوباسى بويىنشا قۇرىلتا مىناداي شەشىم قابىلدادى.
«قاۋلى: تومەندەگى ەرەجەلەرگە سايكەس شۇعىل تۇردە حالىق جاساعى (ميليتسيا) قۇرىلسىن:
I. ميليتسيا قاتارىنا جاسى 20 مەن 35-ءتىڭ اراسىنداعى، قىزمەتكە جارامدى ەر ادامدار قابىلدانادى. II. ميليتسيا قاتارىنا ءوزى ەرىك بىلدىرگەندەر الىنادى، ال بەلگىلى مولشەردەگى سانعا ەرىك بىلدىرۋشىلەردىڭ سانى جەتپەگسن جاعدايدا، وندا كىمنىڭ قىزمەت ەتۋى جەرەبە ارقىلى شەشىلەدى. ءىىى. ءوز ەركىمەن نەمەسە جەرەبە ارقىلى قىزمەتكە الىنعان ميليتسيونەرلەرگە ۇلتتىق فوندىنىڭ ەسەبىنەن جالاقى بەرىلەدى، ال جالاقىنىڭ كولەمىن جەرگىلىكتى جاعدايدىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ جەرگىلىكتى ۇيىمداردىڭ ءوزى، نە ميليتسيا مەكەمەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تولەيدى. IV. ءار وبلىسقا بەلگىلەنگەن ميليتسيونەرلەردىڭ سانىن وبلىستار ۋەزدەرگە، ۋەزدەر بولىستار مەن اۋىلدارعا بولەدى. V. وبلىستىق مەكەمەلەردىڭ ۋەزدەرگە بەلگىلەنگەن مولشەردەگى ميليتسيالاردىڭ تولىقتاي جينالۋىنا ۋەزد مەكەمەلەرى جاۋاپتى. VI. جەرەبە بويىنشا ميليتسيا قاتارىنا الىنعان ادام ءوزىنىڭ ورنىنا 20-35 جاستاعى باسقا بىرەۋدى جىبەرۋگە قاقىسى بار. VII. ەگەر دە جەرەبە ءبىر ۇيدەگى بىرنەشە ادامعا قاتار تۇسكەن جاعدايدا ولاردىڭ بىرەۋى عانا الىنادى. جاساقتاردىڭ سەميا جانە باسقا دا جاعدايىنا بايلانىستى جەڭىلدىك جاساۋعا جەرگىلىكتى مەكەمەلەر مىندەتتى. VIII. العاشقى كەزدە ءاربىر اۋىلداعى قاۋىمدار وزدەرىنەن الىنعان ميليتسيونەرلەردى اتپەن، ەر-تۇرمانمەن جانە كيىممەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. IX. جاساقتارعا قاجەتتى مىلتىق، وق-ءدارى مەن قىلىشتار "الاشوردانىڭ" ۇلتتىق قورىنىڭ ەسەبىنەن ساتىپ الىنىپ، جەر-جەرگە ءبولىنىپ بەرىلەدى. X. ميليتسيونەرلەردى جاتتىقتىرۋ ءۇشىن وفيتسەرلەر مەن ينسترۋكتورلار - 100 ميليتسيونەرگە 1 وفيتسەردەن, 50 ميليتسيونەرگە 1 ينسترۋكتوردان كەلەتىندەي مولشەردە قابىلدانادى. XI. وفيتسەر كادرلارىن دايارلاۋ ءۇشىن ءوزى تىلەك بىلدىرگەن ادامدار ورىنبورداعى كازاك-يۋنكەر ۋچيليششەسىنە ورنالاستىرىلادى. XII. بوكەي، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارى بويىنشا جالپى ميليتسيونەردىڭ سانى 13.500 بولۋى كەرەك، ال وبلىستار بويىنشا بىلاي ءبولىندى: بوكەي - 1000, ورال - 2000, تورعاي - 3.000, اقمولا - 4.000, سەمەي - 1.500 جانە جەتىسۋ - 2.000 ادام»
„الاشوردا" ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى وتان تاريحىنداعى نازار اۋدارارلىق ماڭىزدى وقيعا بولعاندىقتان دا، سالىستىرا تۇجىرىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن دايەكتەمەلەردى نازارعا ۇسىنامىز. ونسىز ايعاقتاماداعى جايلاردىڭ استارىن تەرەڭ سەزىنۋ نەعايبىل.
ح.عابباسوۆ (جالعاسى): «شامامەن 1918 جىلدىڭ اقپانىنىڭ سوڭىندا، ناۋرىزدىڭ باسىندا سەمەيدە پارتيادا جوق جۇمىسشى-شارۋا كەڭەسى قۇرىلىپ، مەن تەڭ توراعالىققا سايلاندىم. تاعى ءبىر قازاق سايلاندى، ونىڭ اتىن ۇمىتتىم. 1918 جىلدان باستاپ بارلىق ۇلتتىق بولىمشەلەر جويىلدى، سونىڭ ىشىندە قازاقتارعا ەرەكشە قىسىم كورسەتىلدى. بوكەيحانوۆقا سەمەيگە كەلۋ قاۋىپتى ەدى، ول ورىنبور ماڭىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن بولاتىن. بۇل جونىندە ورتالىق ۇكىمەتكە شاعىم تۇسىردىك. ماسكەۋمەن، ستالين جولداسپەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى سويلەستىك. وندا مەن جەرگىلىكتى سوۆدەپتەردىڭ قىسىمىن ايتا وتىرىپ، كەڭەس وكىمەتى جاريالاعان ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى انىقتاۋ جانە باسقارۋ تۋرالى ۇندەۋىن تەزدەتىپ جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتتىم. ول پىكىرىمدى مەن 14 باپتان تۇراتىن، نەگىزىنەن قازاق مەكەمەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ، كەڭەستىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميا قۇرۋ، قازاق قايراتكەرلەرىن تۇرمەدەن شىعارۋ تۋرالى بولدى. ستالين جولداس بۇل ۇسىنىستى قولدادى. ول: اۆتونوميا جاريالاۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە قۇرىلتاي شاقىرۋدى ۇسىندى. ورىنبورداعى بۇكىلقازاق قۇرىلتايى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلت ساياساتىنا ساي كەلەتىنى، وبلىستىق كەڭەسكە ۇلت ەركىندىگى مەن اۆتونوميا قۇرۋعا دايىندىق جاساۋ، تۇتقىنداعىلاردى بوساتۋ تۋرالى پارمەن بەرەتىنىن ايتتى. قالعان ماسەلەلەردى ماسكەۋدە جۇرگەن حالەل دوسمۇحامەدوۆكە تاپسىرۋدى ۇسىندى. وسى بايلانىستان كەيىن بوكەيحانوۆ، وماروۆ، مارسەكوۆ، ەرمەكوۆ، سارسەنوۆ بياحمەت، مەن - عابباسوۆ جانە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ قاتىسقان «الاشوردا» ماجىلىسىندە ستالينگە: كەڭەس وكىمەتىن ءسوزسىز مويىندايتىنىمىز، ورتالىقتاعى ءبىزدىڭ مۇددەمىزدى ح.دوسمۇحامەدوۆ قورعايتىنى تۋرالى مالىمدەمە جولدادىق. مەن ستالينمەن سويلەسكەننەن كەيىن وبلىستىق كەڭەستىڭ توراعاسى شۋگاەۆ تۋرا بايلانىسقا شاقىرىلدى. ولاردىڭ نە دەپ سويلەسكەنىن بىلمەيمىن. بۇدان كەيىن وبلىستىق كەڭەس بىزگە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ، تۇتقىنداعىلاردىڭ ءبىرازىن بوساتتى. الايدا قۇرىلتايدى شاقىرۋ ءىسىن قولعا المادى. ەكى اراداعى قاتىناسىمىز تاعى دا بۇزىلا باستادى. قازاق قىزمەتكەرلەرىنە تاعى دا قىسىم كورسەتىلە باستادى. اۆتونوميا ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن شاقىرۋ ءۇشىن رۇقسات الۋعا ءماجبۇر بولدىق. وكىلدەردى ءار بولىسقا بارىپ ءجۇرىپ، جەرگىلىكتى جەردەن تىكەلەي سايلادىق. قۇرىلتاي مامىر ايىنىڭ باسىندا شاقىرىلدى. اۆتونوميا ماسەلەسى جانە كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇل تۋرالى ساياساتى ءبىراۋىزدان ماقۇلداندى. سونىمەن قاتار قاتاڭ تالاپتار دا قويىلدى. مەنىڭ كەڭەس وكىمەتى تۋرالى كوزقارسىم وسىلاي قالىپتاستى جانە ستالينمەن اراداعى تىكەلەي بايلانىسىمنىڭ مازمۇنى وسىنداي».
«الاشوردا» ۇكىمەتى مەن كەڭەس وكىمەتى اراسىنداعى «سىمسىز بايلانىسقا» شىعىپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىككە بەت العان جولىنىڭ ءسۇيىنشى حابارىن العاش ەلگە جاريالاعان ادام وسى حالەل عابباسوۆ. باسپاسوزدە جاريالانىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن بۇل قۇجاتتى ءبىز دە پايدالانۋدى ءجون سانادىق. ويتكەنى بارلىق تاۋەلسىزدىك پەن تاعدىر تاۋقىمەتى وسى قۇجاتتان باستالادى:
«1918 ج. 19 مارتتا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ۇلت جۇمىستارىن باسقارۋشى كوميسسار ستالين ماسكەۋدەن سەمەيدەگى «الاشورداسىنىڭ» باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ھام ونىڭ جولداسى حالەل عابباسوۆتى اۋىزشا سويلەسەتىن توتە تەلەگرافقا شاقىردى. ەرتەڭىندە 20-مارتتا كوميسسار ستالين مەن حالەل سويلەستى. ستالين «الاش» اۆتونومياسى تۋرالى سويلەسپەكشى ەكەن. ەكى جاعى ءوز پىكىرلەرىن ايتىسىپ، اقىرىندا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اتىنان حالىق كوميسسارى ستالين مىنانى ايتتى (ستالين ءسوزىن وزگەرتپەستەن تۇسگەلىمەن ءتارجىما قىلامىز):
رۋسياداعى حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى حالىق كوميسسارلارى شىعارعان بەلگىلى ەرەجەسى بۇل كۇنگە شەيىن ۇلت ماسەلەلەسى تاقىرىپتى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى قىزمەت جوباسى بولىپ كەلەدى. ءۇشىنشى سوۆەتتەر سەزى وسى ەرەجەنى جايعاستىرۋعا قاۋلى قىلدى. ءوزىڭىز بىزگە تاپسىرىپ وتىرعان جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى تۇگەلىمەن جوعارى جوباعا مۋافىق كەلەدى. بىراق جالعىز-اق شارت قويامىز: ەگەر ءسىزدىڭ سەزىڭىزدىڭ قاۋلىسى وكىلدەرىڭىزدىڭ سوۆەت ۇكىمەتىن تانۋعا حالاف بولماسا بولعانى. ءۇشىنشى سوۆەتتەر سەزى سوۆەتسكي فەدەراتسيا نيزامىن جاساپ ھام بۇل ميزام ءىۇ سوۆەتتەر سەزىنىڭ بەكىتۋىنە سالىنسىن دەپ قاۋلى قىلىندى. بۇعان قاراعاندا ەندى ءسوزدى قويىپ، ىسكە كىرىسۋ كەرەك، ياعني، ءاربىر تۇرمىسى، سالتى باسقا حالىقتار جەرگىلىكتى سوۆەتتەرمەن قوسىلىپ، اۆتونوميا، فەدەراتسيا الۋ قۇقى، باسى بايلى ءبولىنىپ كەتۋ سەكىلدى ۇلت نيەتتەرىن جارىققا شىعارۋعا سەزد شاقىراتىن كوميسسيا قۇرۋعا تىرىسۋ كەرەك. ءبىز ويلايمىز، جالپى قازاق-قىرعىزدىڭ وكىلدەرى تەز قامدانىپ، ىڭعايلى ۋاقىتتى وتكىزبەي، جەرگىلىكتى سوۆەتتەرمەن بىرىگىپ، الگىدەي كوميسسيانى قۇرار. سىزدەن وتىنەمىز، ءبىزدىڭ جاۋابىمىزدى «الاشوردانىڭ» كەڭەسىنە سالىپ، جاۋاپ قايتارساڭىزدار ەكەن. ادرەس: ماسكەۋ، كرەمل، حالىق كوميسسارلارىنىڭ باستىعى لەنينگە ھام حالىق كوميسسارى ستالينگە».
مىنە، «الاشوردا» مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اراسىنداعى العاشقى جانە باستى كەلىسىم قۇجاتى وسى. بۇل - قازاق مەملەكەتتىگىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن رەسمي قۇجات. ياعني، ابىلقايىردىڭ بوداندىققا كىرۋ تۋرالى اننا يوانوۆناعا بەرگەن، تەك قانا اق پاراققا قولى قويىلعان قاعازدىڭ قۇنىن دا، كۇشىن دە جوياتىن ۇلى قۇجات.
بۇل وقيعاعا كۋاگەر بولعان سماحان بوكەيحانۇلى: «1919-جىلدىڭ باسىندا قىزىلدار كەلدى. «الاش» اسكەرىنىڭ باستىعى، نايمان قازي دەگەن جىگىتتى مارت ايىندا اتتى. اپرەلدىڭ باسىندا قىزىلدار قاشتى. مارتتىڭ 24 كۇنى ستالين الەكەڭدى «پرياموي پروۆودقا» شاقىردى. ءبىز ماسكەۋدى الدىق. - قازاق اۆتونومياسى قايىرلى بولسىن، ءوزىڭ كىمسىڭ؟ - دەدى ستالين). سوندا قازاقتار ۇلكەن سەمەيدە جۇمەكە ورازالين دەگەننىڭ ۇيىنە جينالىپ كەڭەستى. الەكەڭ ايتتى: قارۋ-جاراقسىز ناشار ەلمىز عوي. ستالينگە: سەنىمەن بىرگەمىز دەيىك - دەدى. حالەل عابباسۇلى، رايىمجان مارسەكۇلى، احمەتجان قوزىباعارۇلى، بياحمەت سارسەنۇلى: «- اتاماندار كوپ، دۋتوۆ، سەمەنوۆ، كورنيلوۆ، اتامان اننەنكوۆ بار، بۇلار قىزىلداردى قۋادى. ءستاليننىڭ كەرەگى جوق،» - دەپ كونبەدى. الەكەڭ ۇندەمەدى. مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، ءالىمحان ەرمەكۇلى ەكى جاققا دا قوسىلماي قالدى. يمامبەك تارابايۇلى و دا ۇندەمەي قالدى. شاكارىم قۇنانبايۇلى: وقىعاندار وزدەرىڭ بىلىڭدەر، - دەدى»، - دەپ جازىپتى كۇندەلىگىنە.
ال بولشەۆيك قازاقتاردىڭ ويىنا اۆتونوميا كىرىپ تە شىقپاعان، ءتىپتى، وعان قارسى بولىپ جانتالاسىپ جۇرگەن شاعى.
ح.عابباسوۆ: «قۇرىلتاي كەزىندە ءبىر توسىن جاعداي بولدى. قۇرىلتاي ءوتىپ جاتقان جەرگە قازاق كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى قۇلجانوۆ كەلىپ، وعان ءسوز بەرۋدى تالاپ ەتتى. قۇرىلتاي توراعاسى پوشتاەۆ وعان رۇحسات بەرمەگەن سوڭ، قۇلجانوۆ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە ءبىر توپ قىزىل ارميا سولداتتارىن ەرتىپ كەلىپ، ەگەردە وزىنە ءسوز بەرمەسە قۇرىلتايدى كۇشپەن تاس-تالقان ەتىپ تاراتىپ جىبەرەتىندىگىن مالىمدەدى. ءبارىبىر قۇرىلتاي قۇلجانوۆتىڭ تالابىن ورىنداۋدان باس تارتتى، ءتيىستى قاۋلى شىعارىپ، جۇمىسىن اياقتادى. بۇدان كەيىن قۇرىلتاي جەتەكشىلەرىنىڭ تۇتقىندالعانى تۋرالى حابار ەستىلىسىمەن، ءبىرازىمىز باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدىق. مەن، سارسەنوۆ، ەرمەكوۆ، قوزىباعاروۆ، مارسەكوۆ جانە باسقالارىمىز شىڭعىستاۋعا بارىپ جاسىرىندىق. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، وماروۆ تاعى باسقا دا 20-30 ادام بۇل كەزدە سوندا بولاتىن. 1918 جىلدىڭ كوكەك نە ناۋرىز ايىندا توقتامىسوۆ ومبى قالاسىنان سەمەيگە كەلدى. ول سەمەي قالاسىنداعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن جۇمىس جاساپ جاتقان 2 توپتىڭ بار ەكەنىن، ولاردىڭ اراسىندا ءوزارا بايلانىس جوق ەكەنىن، ولاردىڭ بىرەۋى - قاراجۇزدىلەر، ەكىنشىسى سوتسياليستەر ەكەنىن ايتتى. ول قازاق كوميتەتىمەن بايلانىس جاسادى. وبلىستىق كەڭەسپەن ءبىزدىڭ ارا قاتىناسىمىز شيەلەنىسكەننەن سوڭ توقتامىسوۆ ارقىلى ۇلتتىق اۆتونوميانى مويىندايتىن استىرتىن ۇيىمنىڭ بىرەۋىمەن بايلانىس ورناتتىق. توقتامىسوۆ ەشقانداي ۇيىمنىڭ مۇشەسى ەمەس بولاتىن. سوندىقتان دا ءبىز اسكەري كەڭەس قۇردىق، كەڭەستىڭ توراعالىعىنا - مارسەكوۆ، مۇشەلىگىنە سارسەنوۆ پەن الىمبەكوۆ سايلاندى. الىمبەكوۆ بۇل كەزدە وبلسوۆدەپتىڭ اسكەري ءبولىمىنىڭ مۇشەسى ەدى. جاسىرىنىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ۇيىممەن ەش بايلانىسىمىز بولعان جوق. سوندىقتان دا قالادا قالىپ، اشىق جۇرگەن الىمبەكوۆتىڭ نە ىستەگەنىنەن حابارىم بولعان جوق. سەمەيگە ورالعان سوڭ عانا قالادا اتامان سيدوروۆ باستاتقان كازاكتاردىڭ بيلىگى ورناعانىن بىلدىك. قاراجۇزدىلەرمەن قىزمەت ىستەسۋدەن باس تارتىپ، ءوزارا كەلىسىم جۇرگىزىپ، بىزدەگى قارۋدىڭ كۇشىمەن وكىمەتتى قولعا الۋ ءۇشىن سوتسياليستىك باعىتتاعى جاسىرىن توپتىڭ قايدا ەكەندىگى تۋرالى توقتامىسوۆتان سۇراستىردىق. وبلىستىق جەر باسقارماسى قايتادان قۇرىلدى، مارسەكوۆ توراعالىققا، مەن ورىنباسارلىققا سايلاندىم. بۇدان ارعى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز مىناعان باعىتتالدى: قازاقتىڭ حالىق (بيلەر) سوتىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ، شەت ەلگە كەتىپ جاتقان بوسقىندارعا توسقاۋىل جاساۋ، پەرەسەلەندەردىڭ ۇستەمدىگىن جويۋ. شىلدە-قازان ايلارىندا بوكەيحانوۆ، ەرمەكوۆ جانە سارسەنوۆ ءسىبىر ۇكىمەتىمەن، سودان كەيىن اۆتونوميانى قولدايتىن بولعاندىقتان دا ساماراداعى قۇرىلتايشىلار ماجىلىسىمەن كەلىسىم جۇرگىزۋگە اتتاندى. سوڭعىسىمەن الاشوردا ۇكىمەتىن مويىنداۋ، جەر، اقمولا، سەمەي گۋبەرنيالارىن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋ ماسەلەسىن قولدايتىنى تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدى».
مۇنداعى ايتىلعان ءار ءسوز بەن كورسەتىلگەن ايعاقتاردىڭ استارىندا كەسەك-كەسەك وقيعالار جاتقان بولاتىن. حالەل عابباسوۆتىڭ بەرگەن ءار جاۋابىنان وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحشىلار تابا الماي، نە تۇسىندىرە الماي، نە تۇسىنبەي جۇرگەن جايلاردىڭ اڭىسى اڭعارىلادى. مىسالى، 1918 جىلعى اۆتونوميا تۋرالى ستالينمەن تەلەگراف ارقىلى تىكەلەي بايلانىس تۇسىنداعى تاريحي وقيعانىڭ ءمان-جايى، سەبەپ-سالدارى، پسيحولوگيالىق شيەلەنىستەر ءوزىنىڭ تولىق باعاسىن العان جوق. ەگەردە تۋرا سول كەزدە ستاليننەن بۇيرىق الىنباعاندا، وندا بوكەيحانوۆ باستاتقان ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ قۇرباندىققا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن.
21 ناۋرىز كۇنى «الاشوردا» ۇكىمەتى 11 باپتان تۇراتىن كەلىمشارتتى كرەملگە جىبەردى. ولار:
1. «1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ 5-نەن 12-نە دەيىن ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا «الاش» اۆتونومياسى جاريالاندى جانە ونىڭ تەرريتورياسىنا - سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال، سىرداريا، فەرعانا، جەتىسۋ، بوكەي ورداسى، زاكاسپيسكي وبلىسىنىڭ ماڭعىشلاق ۋەزى، سامارقان وبلىسىنىڭ جيزاق ۋەزى، امۋداريا ءبولىمى، التاي گۋبەرنياسىنا قاراعان بيسكى، بارناۋل، زمەينوگور ۋەزدەرىندەگى قازاقتار باسىم قونىس جايلاعان جەرلەر كىرەدى.
2. «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قازاقتان باسقا ۇلتتاردىڭ ىشىنەن ازىنان - از، كوبىنەن - كوپ مولشەردە جيىنى ون ادام مۇشە بوپ كىرەدى.
3. زاڭ شىعاراتىن جانە بيلەيتىن ورىن - «الاشوردا».
4. وبلىستىق بولىمدەردىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ قۇرىلتايدى شاقىرۋ «الاشوردانىڭ» قۇقىندا بولادى.
5. وكىلدەردى ۋەزدەر، قالا تۇرعىندارى سايلايدى.
6. بۇل زاڭ كۇشىنە ەنگەنشە بۇرىنعى زەمستۆولىق جانە قالالىق قۇرىلىمدار جۇمىس ىستەيدى.
7. قازاق-قىرعىزدار اراسىنداعى ءىستى سايلانعان سوتتار قارايدى.
8. قۇرىلتايدىڭ قاۋلىسىنا سايكەس قازاق-قىرعىز ميليتسياسى قۇرىلادى.
9. «الاشورداعا» بايلانىستى تۇرمەگە قامالعاندار بوساتىلسىن جانە ولاردى قۋدالاۋ توقتاتىلادى.
10. موسكۆاداعى «الاشورداعا» قاتىستى ىستەردى ەلشى رەتىندە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر جۇرگىزەدى.
11. وسى شارتتاردى كەڭەس وكىمەتى قاراپ، كەلىسىمگە وتىرۋى ءتيىس - دەگەن مازمۇنداعى ۇسىنىس.
بۇل ۇسىنىسقا «ماسەلەنى تەزدەتىپ شەشىپ، سوزدەن ىسكە كوشۋدى» ۇسىنعان لەنين مەن ستالين ءبىر ايدان استام ۋاقىت جاۋاپ بەرمەدى. ازاماتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ەل ءۇشىن بۇل وتە ۇزاق ۋاقىت. سوندىقتان دا شۇعىل تۇردە تاعى دا 1918 جىلى 21 ساۋىردە الاشوردانىڭ كۇنشىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى حالەل عابباسوۆ لەنين مەن ستالينگە:
«قازاق اۆتونومياسى ماسەلەسى - قازاق حالقى ءۇشىن ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. 2-ءساۋىر كۇنى كوميسسار ستالين ارقىلى تۋرا، سىمسىز توراپپەن جولدانعان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ كوزقاراسى قازاق حالقىنىڭ اراسىنا ازداعان جۇبانىش اكەلدى. الايدا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تابيعي تالابىنا وكتەمدىكپەن قاراۋ جەرگىلىكتى كەڭەس دەپۋتاتتارى تۇرعىسىنان تيىلماي وتىر. قازاق ۇيىمدارىن قۋدالاۋ، ولاردىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىنداۋ قازاق جۇرتىن الاڭداتىپ، ۇلتتىق ارازدىقتى ورشىتەدى. بۇل وتتى دەر كەزىندە ءوشىرۋ كەرەك جانە ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا شۇعىل تۇردە كىرىسىپ، باس كوتەرىپ كەلە جاتقان الاساپىران مەن تولقۋلاردىڭ الدىن الۋ قاجەت. قازاق حالىق كەڭەسى - قازاق حالقىنىڭ تالابىن بۇلجىتپاي ورىندايدى، سوندىقتان دا اۆتونوميا يدەياسىن تەزدەتىپ جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىگىنشە كۇش سالادى جانە سىزدەردەن شۇعىل جاۋاپ كۇتەمىز. رەسمي مالىمەتىمىزدى 3-ءساۋىر كۇنى تۋرا سىمسىز توراپ ارقىلى جولدادىق.
«الاشوردانىڭ» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى - عابباسوۆ»، - دەگەن جەدەلحات جولدادى.
«الاشوردامەن» ەكى ورتاداعى كەلىسىمدى جۇرگىزگەن ستالين اراعا تۋرا ون جىل وتكەن سوڭ ەكىنشى «ارىپتەسىن» - حالەل عابباسوۆتى تۇرمەگە قاماپ، اتۋ جازاسىنا كەستى.
ال ولشانسكيدىڭ وسى كۇنگى ەكىنشى باعىتتاعى سۇراعى - حالەل عابباسوۆتى اتۋ جازاسىنا الىپ كەلگەن سوت ۇكىمىمەن پارا-پار ەدى. وندا اعىمداعى يدەولوگيالىق ساياسي ماسەلەلەر قوزعالادى. ەندى سونى نازارعا ۇسىنامىز:
«سۇراق: ءسىزدىڭ قازىرگى ساياسي ۇستانىمىڭىز قانداي؟
جاۋاپ: مەنىڭ ساياسي ۇستانىمىم 1925 جىلى 30 قاراشا كۇنى سەمەي گۋبكومىنىڭ حاتشىسىنا بەرىلگەن مالىمدەمەدە تولىقتاي كورسەتىلگەن. وندا: كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازىرگى ۇلت، مادەنيەت، ەكونوميكا جونىندەگى جالپى ساياساتى مەنى قاناعاتتاندىراتىنى، پرولەتارياتتىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق پرولەتارياتىنىڭ ديكتاتۋرالىق جۇيەسىن مويىندايتىندىعىم ايتىلعان. جالپى مەن ۇلتشىل ەمەسپىن، قازاق ۇلتىنىڭ وزگە ۇلتقا وكتەمدىگىن قالامايمىن.
سۇراق: اۋىلدىڭ تاپتىق جىكتەلۋىن مويىندايسىز با؟
جاۋاپ: مويىندايمىن. قازاقستاندا پرولەتاريات جوق، بىراق تا ول يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا كەڭەستىك جۇيەمەن قوسا قالىپتاسادى.
سۇراق: ءسىز ونەركاسىپتى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ جۇيەسىنە قالاي قارايسىز؟
جاۋاپ: جالپى پرينتسيپتەرىن مويىندايمىن، بۇل ابدەن مۇمكىن، ءتىپتى قاجەت تە. سادۋاقاسوۆتىڭ „بولشەۆيكتەگى" (جۋرنالدىڭ اتى، سوندا جاريالانعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ ماقالاسىنداعى پىكىردى ايتىپ وتىر - ت.ج.) ۇستانعان پوزيتسياسىن مۇلدەم قوستامايمىن. مەن - جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ مامانىمىن، سوندىقتان دا كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىنسىز قازاقستاننىڭ ءوز بەتىنشە دامۋى مۇمكىن ەمەس.
سۇراق: كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەر ساياساتىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
جاۋاپ: قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قوزعالىسى جەرگىلىكتى حالىقتى ىعىستىرۋشىلىققا جول بەرمەۋى ءتيىس. ارالاس قونىستانعان اۋدانداردا جەرگىلىكتى حالىقتى وتىرىقشىلاندىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت. قازاقستانعا جاپپاي قونىس اۋدارۋشىلاردى قاناعاتتاندىراتىنداي مۇمكىندىك بار دەپ ەسەپتەمەيمىن. ەگەردە قاجەتتىلىك تۋا قالسا، وندا وتارلانۋدىڭ ازابىن بارىنشا قاتتى سەزىنگەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قاناعاتتاندىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. جەر ماسەلەسىنىڭ ءدال قازىر قازاقستاندا قالاي شەشىلىپ جاتقانىن بىلمەيمىن.
سۇراق: جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى جاستاردى تاربيەلەۋ بارىسىنداعى قازاقستانداعى حالىققا ءبىلىم بەرۋ ساياساتىنا قالاي قارايسىز؟
جاۋاپ: قازىرگى تاڭدا اۋىل قۇرىلىسىن، اسىرەسە، اۋىلدى جەردەگى مەكتەپتەردە جەدەلدەتىپ وقىتۋدى قولعا الۋ كەرەك. ۇلتتىق تىلدەگى وقۋلىقتار مەن مامان پەداگوگيكالىق كادرلاردىڭ جوقتىعى انىق سەزىلەدى. ۇلت تىلىندە وقيتىن ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارى قاجەت. ال جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ساباقتاردىڭ قازاق تىلىندە جۇرگىزىلمەۋىنىڭ سەبەبىن، بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ءتيىستى جۇمىستار جاسالماي وتىر دەپ ەسەپتەيمىن.
سۇراق: كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى شيكىزاتتى ءوندىرۋدى شەشۋ جونىندەگى دايىندالىپ جاتقان ساياساتىنا قالاي قارايسىز؟
جاۋاپ: تولىقتاي قوسىلامىن.
سۇراق: „1917-1919 جىلدار اراسىنداعى „الاشوردا" قوزعالىسى كونتررەۆوليۋتسيالىق رول اتقاردى دەپ ويلايسىز با؟
جاۋاپ: „الاشوردانى" كونتررەۆوليۋتسيالىق ەمەس، رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس دەپ ەسەپتەمەيمىن.
سۇراق: 1916 جىلعى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسىنە ءسىزدىڭ قاتىسىڭىز قانداي جانە وعان قالاي قارايسىز؟
جاۋاپ: وزگەلەر سياقتى مەن دە ورىنسىز قانتوگىستى بولدىرماۋ ءۇشىن كوتەرىلىسكە قارسى بولدىم. كازاكتار سياقتى قازاقتاردان دا دەربەس جاساق قۇرۋدى ۇسىندىم.
سۇراق: كولچاك ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىنگى ءسىزدىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي بولدى؟
جاۋاپ: مەنىڭ كوزقاراسىمدى بىلاي پايىمداۋعا بولادى. 20 نە 21-جىلى كوكتەمدە سەمەيدە قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءماجىلىسى شاقىرىلىپ، ۇجىمدىق قۇرامدا پارتياعا ءوتۋ قاجەتتىگى تالقىلاندى. ونىڭ باستى سەبەبى، ول كەزدە سەمەيدىڭ قازاقستانعا قوسىلۋى بارىسىندا سىبىرلىك جانە قازاقستاندىق ۇيىمنىڭ اراسىندا تارتىس ءجۇرىپ جاتتى. بۇل تالاستا قازاق قىزمەتكەرلەرى ەشقانداي دا رول اتقارعان جوق. ۇجىمدىق تۇرعىدا ءوتۋدى ۇسىنعان جاقىپ اقباەۆ بولاتىن. ماعان دا: وتپەسەڭ كوپ نارسەنى جوعالتاسىڭ، - دەپ كەڭەس بەردى.
سۇراق: ءسىز «الاش» شارۋاشىلىق كووپەراتسياسى وداعىنا قالاي قاتىستىڭىز؟
جاۋاپ: بۇل وداقتىڭ قالاي قۇرىلعانىن بىلمەيمىن. وعان قوزىباعاروۆ، توقتاعۇلوۆ، ەسىرگەپوۆ شاقىرىلدى. مەن جەدەل ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورنىنا قابىلداندىم.
سۇراق: ءسىز بايلاردى تارگىلەۋ ناۋقانىنا قالاي قارايسىز؟
جاۋاپ: دۇرىس قارايمىن. قۇر ءسوز بولماس ءۇشىن بۇل ناۋقاننىڭ الدىن-الا دايىندىق جۇمىستارى جونىندەگى كوميسسياعا قاتىسقانىمدى ەسكەرتە كەتەيىن. سول كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا - مەن، مۇشەلەرى، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميەتىنەن سيريۋس، جەر كوميتەتىنەن شۋبەرنەر جانە يكپ-دان باھرام بەكىتىلدى. بىزگە تارگىلەۋدىڭ مولشەرىن انىقتاۋ ءۇشىن 36 ساعات قانا ۋاقىت بەردى. ءبىز، ءىرى قاراعا شاققاندا 10 باستان ارتىق مالى بارلاردى تارگىلەۋگە بولادى، - دەگەن مولشەردى ۇسىندىق».
حالەل عابباسوۆتىڭ العاشقى تەرگەۋى وسىلاي ءوتتى. اراعا ءۇش كۇن سالىپ بارىپ، ياعني، 14 قاراشا كۇنى ەكىنشى رەت جاۋاپقا تارتىلدى. تەرگەۋشى ولشانسكي اراداعى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ح.عابباسوۆتىڭ جاۋابىن دا، ونىڭ ءومىربايانىن دا تەكسەرىپ، قالايدا قاپىسىن تابۋدىڭ امالىن ويلاستىرعان. بۇرىنعى جاۋاپتاردىڭ „كەم-كەتىگىن تولتىرۋ ءۇشىن دە" سۇراقتى بايلاردى تارگىلەۋ ناۋقانىنان ەمەس، ارىدەن باستا سىنالاپ قويادى.
«جاۋاپ: رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسقا گيمنازيانىڭ 5 سىنىبىندا وقىپ جۇرگەندە، ياعني، 1905 جىلدان قاتىسا باستادىم. سەمەي گيمنازياسىندا بيشەبيەۆ (؟) ۇيىمداستىرعان ۇيىرمە بولدى. مەنىڭ كوزقاراسىما اسەر ەتكەن 1905 جىلعى وقيعا. گيمنازياداعى ۇيىرمەگە سولودوۆنيكوۆ جەتەكشىلىك ەتتى، 1905 جىلى قازاندا سولودوۆنيكوۆ شاكىتتەردى جيىپ، بايانداما جاسادى. سونىڭ ىقپالىمەن قازاق شاكىرتتەرىنىڭ ۇيىرمەسى قۇرىلىپ، 1908 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى. وعان ماقسۇت بەكمەمبەتوۆ جەتەكشىلىك ەتتى، ول تۇرمەگە قامالعان سوڭ قوسماعامبەتوۆ باسقاردى. ۇيىرمەگە ساياسي قۋعىن كورگەندەر كەلىپ تۇراتىن. ساياسي ادەبيەتتەر تاراتاتىن، بىرنەشە رەت قازاق تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا قازاق جەرى مەن ۇلت مۇددەسىن وقالى شاپانعا ايىرباستاعان بولىستار تۋرالى ءسوز دە سويلەدى. ول ۇيىرمەگە رەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى ءۇشىن ومبىدان جەر اۋدارىلىپ كەلگەن جاقىپ اقباەۆ تا قاتىستى. مەن ونىمەن كەزدەسۋگە بارىپ تۇردىم. ۇيىرمە جۇمىس ورنىما اينالدى. سول جىلى مەن ۆىبورگ ۇندەۋىنە قاتىسقانى ءۇشىن تۇرمەگە قامالىپ، سەمەيگە مەرزىمدى كەسىمىن وتەۋ ءۇشىن كەلگەن بوكەيحانوۆپەن تانىستىم. مەن وعان ءوز ەركىممەن باردىم. ول تۇرمەدەن بوساعانشا بارلىق شاكىرتتەر ونىمەن كەزدەسۋگە بارىپ تۇردى. ول ءبىزدىڭ دايىندىعىمىزدىڭ تومەندىگىنە رەنىش ءبىلدىرىپ، ساياسي ادەبيەتتەردى وقۋعا كەڭەس بەردى. بوكەيحانوۆپەن كەلەسى كەزدەسۋىم 1912 جىلى ءوتتى. وندا ول پەتروگرادتا ەدى، اقباەۆتى سوندا شاقىرتتى، ال مەن ستۋدەنت ەدىم. بوكەيحانوۆ مەملەكەتتىك دۋماعا قازاق حالقىنىڭ وكىلىن جىبەرمەۋ تۋرالى 1908 جىلعى 6 ماۋسىم كۇنگى زاڭنىڭ كۇشىن جوياتىن قارسىلىق قۇجاتتارىن دايىنداۋ ۇستىندە بولاتىن. بوكەيحانوۆ ستۋدەنتتەرگە پەتروگراد ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتاردى جيناستىرىپ، جۇيەگە كەلتىرۋدى تاپسىردى. مەنىڭ بوكەيحانوۆپەن ۇزاق مەرزىم بىرگە جۇمىس ىستەۋىمنىڭ ءساتى تۇسكەندىگىنىڭ سەبەبى وسىنداي.
سۇراق: ۇلتتىق قوزعالىستىڭ بولاشاق كوسەمىنىڭ كادەت پارتياسىنا مۇشە بولۋىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
جاۋاپ: نەمەن تۇسىندىرۋگە بولاتىنىنن بىلمەيمىن. 1917 جىلعى بۇكىلقازاقستاندىق قۇرىلتايدا دا ونىڭ بۇل ارەكەتىنە بارلىعى قارسى شىقتى. سودان كەيىن كادەت پارتياسىنان شىعاتىنى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى.
مەنىڭ ايتقان سوزدەرىم دۇرىس جازىلدى. (عابباسوۆ. قولى)».
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
