1949 جىلدىڭ 29-شى تامىزى. تاڭعى ساعات جەتى. ءاليحان ەندى ەكى-ءۇش كۇندە كانيكۋلدىڭ بىتەتىنىن ويلاپ، كورپەسىن جامىلىپ تاعىدا ۇيىقتاپ العىسى كەلدى. ءبىرىنشى قىركۇيەكتە  ساباققا بارعانسوڭ ەرتە تۇرۋ قاجەت. 

ۇيگە مال جايعاعان سوڭ اكەسى نۇرعالي كىرىپ كەلدى. كىردى دە ۇرەيلى داۋىسپەن:

-اقىرزامان، اقىرزامان،- دەپ جاستىقتاردى الىپ، ەكى بولمەلى قورجىن ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىن قالقالاپ جاۋىپ جاتتى. 

-شىقپاڭدار دالاعا، اقىرزامان،- دەپ ول تاعى دا ايعاي سالدى. 

ساتىر-سۇتىر. تەرەزە  اينەكتەرى سىندى. كۇننەن دە جارىق ساۋلە كوككە كوتەرىلدى. ساڭىراۋقۇلاق سەكىلدى التىن تۇستەس جالقىن جەردىڭ ساۋ تامتىعىن قالدىرمادى. مالداردىڭ ءبارى كۇيىپ، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءولىپ  جاتتى. 

ابىرالىداعى اۋىل تۇرعىندارى  ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزدى. ادامدار دا، جان-جانۋارلار دا، قورشاعان ورتا دا سەمەي يادرولىق سىناعىنىڭ نىسانى بولعان ەدى. ونىڭ زارداپتارىنىڭ ۇلتتىڭ گەنوفوندىنا اسەرىن كەڭەس ۇكىمەتى ويلاعان دا جوق.

 ولار ءۇش كۇن سىناقتىڭ ۇلى جەڭىسىن تويلادى. بەريادا ەس جوق ەدى.
يادرولىق  جارىلىس جەر بەتىنەن 38 مەتر بيىكتىكتە، قۋاتى 20 مىڭ توننا تروتيل دەڭگەيىندە  جارىلعان بولاتىن. بىراق ءۇش كۇننەن كەيىن ءبارى تىنشي قالدى. تويلاۋ مەن اندەتۋ توقتاتىلدى. يادرولىق سىناقتىڭ جانتۇرشىگەرلىك قاسىرەتى كورىنە باستادى. ساۋلە اۋرۋى كوزگە كورىنىپ تۇردى. 

سودان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى. بىراق ءاليحاننىڭ ساناسىنا وسى كۇن  اقىرزامان رەتىندە قالىپ قويدى. ول مەكتەپتى ءبىتىردى. فيزيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ قىزمەت ىستەدى. يادرولىق سىناق تۋرالى ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيتىندىگى تۋرالى ءتىلحات بەرگەن. بىراق فيزيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى رەتىندە  ول رادياتسياعا شالدىققان ادامداردىڭ، جان-جانۋارلاردىڭ گەنوفوندىنا اسەر ەتكەنىن، تابيعات- اناعا اكەلگەن زارداپتاردى جاقسى ءبىلدى. 

اۋىل  جارىلىس ەپيتسەنترىنەن 120 شاقىرىم جەردە بولعانىمەن ونىڭ زارداپتارى الاپات بولىپ شىقتى. اڭ-قۇس جوعالىپ كەتتى. ولگەن ەلدى مەكەنگە شىداعان قازاق قانا.  اتا-قونىستان كوشپەي قالدى. جاستار وقۋ ءبىتىرىپ، الماتى جاققا كەتىپ جاتتى. قايتىپ ورالعاندارى بىرەن ساران عانا. 

بەدەۋ ايەلدەر مەن بەلسىز ەركەكتەر كوبەيدى. ءوز-وزىنە قول سۇققاندار دا از ەمەس-ءتى. بۇل اۋىلدان بالانىڭ شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن داۋىسى ەستىلمەدى. بەسىك جىرى ايتىلماي، مىلقاۋ تىرشىلىك جالعاسىپ جاتتى. ال اراكىدىك دۇنيەگە كەلگەن سابيلەردىڭ ادامعا ەمەس ماقۇلىققا ۇقساعان تۇرلەرى قاسىرەتكە اينالدى. 

ءاليحان قۇرمانبەكوۆ تام-تۇمداپ  يادرولىق سىناق تۋرالى اقپارات جيناي باستادى. «ازاتتىق» راديوسىنا قۇلاق ءتۇردى. وسى دەرەكتەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ جيناستىرعان سوڭ كەڭەستەر وداعىنا دەگەن وشپەندىلىگى وياندى.  ول جانتۇرشىگەرلىك اقپارات جينادى.

امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا تاستاعان يادرولىق بومباسىنا پارا-پار كەلەتىن اتوم بومباسىن سەمەي سىناق ايماعىندا وتكىزۋ كوممۋنيستىك قوعامنىڭ ۇلى جەڭىسى رەتىندە حالىق ساناسىنا قۇيىلىپ جاتتى. راديودان، گازەتتەردەن كوممۋنيزم قۇرۋ جولىندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءولىم- ءجىتىم بولاتىندىعى، بىراق ول بولاشاق بەيبىت ءومىردىڭ كەپىلى ەكەندىگى تۋرالى اقپارات تولاستاماي بەرىلدى. عالىمداردىڭ، سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ ۇندەۋلەرى ءجيى-ءجيى جاريالانىپ جاتتى. 

 يادرولىق سىناق پوليگونى ءۇشىن سەمەي، پاۆلودار مەن قاراعاندى وبلىستارىندا 18000 شارشى كيلومەتر جەر تەلىمى بولىنگەن. ولار شۇرايلى، ەگىستىك، جايىلىمدىق، وزەن- كولى بار جەرلەر ەدى. ءتىپتى بۇل جەرلەردە پوليمەتالل رۋداسى، التىن، كومىر قورلارى بولدى. سەمەيدىڭ ابرالى اۋىلىنا قاراستى 1908 مىڭ گەكتار جەردىڭ 445 مىڭ گەكتارى پوليگونعا بەرىلدى. ءتىپتى 1955 جىلى ابىرالى اۋدانى تاراتىلىپ جىبەرىلدى. 

كەڭەستەر وداعىنىڭ اتاقتى يادرولىق سالا عالىمدارى ي.ۆ. كۋرچاتوۆ، ج.ب. حاريتونوۆ، ك.ي. شەلكين، يا.ب. زەينوۆيچ، ا.ي. يوففە، ا.د. ساحاروۆ كەلىپ عىلىمي سىناقتار جۇرگىزدى. 

يادرولىق قۋاتتىڭ ءتىرى ورگانيزمگە اسەرىن بايقاۋ سىناقتىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. سونداي اق 30 مەترلىك تەمىر مۇنارا، اسكەري تەحنيكالار، ارتيرەلليارىق قوندىرعىلار، تانكتەر، اۆتوموبيلدەر قويىلدى. جىلۋ جانە رادياتسياىق ساۋلەلەردىڭ اسەرىن ايقىنداۋ ماقساتى تۇردى. 

1955 جىلى 11 قاراشادا سەمەي قالاسىنا قاراي سوعاتىن جەلدىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 90 شاقىرىمنان اسپاسا، يادرولىق سىناقتى اۋا رايىنىڭ جاعدايىنا قاراماستان وتكىزۋ تۋرالى ماسكەۋدە قاۋلى قابىلداندى. 

1955 جىلى 22 قاراشادا وتە بيىكتىكتەن يادرولىق  بومباسى بار سامولەت 1600 كيلوتوننا بولاتىن يادرولىق بومبانى 1500 مەتر بيىكتىكتە جاردى. ساعات ءتىلى 9 ساعات 47 مينۋتتى كورسەتىپ تۇردى. بۇل سەمەي پوليگونىنىڭ ەڭ زۇلمات جارىلىسى بولدى. ونىڭ زارداپتارى كەمىندە شيرەك عاسىردان كەيىن جويىلۋى مۇمكىن. 

سىناق توقتامادى. 1961جىلدىڭ ءبىر عانا قىركۇيەك ايىنىڭ وزىندە  15 جارىلىس جۇرگىزىلدى. 

ءوزىنىڭ جيناستىرعان دەرەكتەرىن ءاليحان قۇرمانبەكوۆ ءارتۇرلى وتباسىلىق جيىنداردا ايتىپ ءجۇردى. وسى جەتكىلىكتى بولدى. ءبىر تۇندە قىزىل جاعالى اسكەرلەر ونى الدى دا كەتتى. «مەملەكەتتىك قۇپيانى جاريا ەتتى» دەگەن باپپەن ون بەس جىلعا سوتتادى دا جىبەردى. 

سودان سوڭ ەلۋ جاسىندا  تىستەرى وپىرىلىپ، شاشتارى ءتۇسىپ، كوز جانارى  سۋالىپ تۇرمەدەن شىقتى. قايدا بارادى. ءوزىنىڭ تۋعان ابىرالىسىنا كەلدى. كوپ وزگەرىس جوق. باياعى جاتاعان ۇيلەر. سايىن دالادا ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ جوق. 

1976 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. ءاليحان تاڭەرتەن دالاعا شىقتى. ءۇيىنىڭ شاتىرىنىڭ استىنا قارلىعاش ۇيا سالىپتى. 

-ءشۇيىنشى، ءشۇيىنشى،- دەپ ءار ءۇيدىڭ تەرەزەسىن قاعىپ ءجۇر. – قارلىعاش كەلىپ ۇيا سالدى. ەندى اۋىلىمىز كوركەيەدى. ش-ءۇ-ي-ءى-ن-ش-ءى.

اۋىل تۇگەل ءاليحاننىڭ ۇيىنە جينالدى. ءبارى كۇنى بويى ارى بەرى ۇشىپ، «ءوز ءۇيىن» سوعىپ جاتقان قارلىعاشتاردى تاماشالادى. ەرتەسىنە اۋىل بولىپ، توي جاسادى. سول جىلى كوپ ءسابي ومىرگە كەلدى. قىزداردىڭ ءبارى «قارلىعاش»، ۇلداردىڭ ءبارى «قارلىعاشبەك» دەگەن ەسىم الدى. 

اۋىل مۇنى ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەپ ۇقتى. 

ءۋاليحان قاليجانوۆ

Abai.kz