كوروناۆيرۋس

بۇل تەك ءبىزدىڭ ەلدە ەمەس، تورتكۇل دۇنيەنى جايلاعان وتە قاۋىپتى ىندەت بولعاندىقتان، اسا ساقتىقپەن بايبالام سالماي، تەك ۇيدەن شىقپاۋعا تىرىسىپ، باياعى كۇنقوجا جىراۋ جىرلاعانداي، «بىرىنشىدەن نە جامان قاسارىسقان قىز جامان» دەگەندەي بيلىكپەن قاسارىسپاي، زاڭعا باعىنىپ، ۇيدەن شىقپاي ۋاقىت وزدىرىپ، ۆيرۋستىڭ ودان ءارى تارالۋىنا جول بەرمەي، ساقتىق شارالارىنا بويۇسىنعان ابزال. سوندا عانا قىتايداعى نەمەسە يتالياداعىداي زارداپ شەكپەيمىز. 

قازاق حالقىنىڭ تاريحى

كەرەي مەن جانىبەك حاندار قازاق حاندىعىن 1465 جىلى قۇرعان دەگەن ناقتى دەرەكتەر بار ەكەنىن تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى بىلەدى. بىراق، 2012 جىلى رەسەي پرەزيدەنتى ۆ. پۋتين مىرزا «قازاقتاردا بۇرىن-سوڭدى مەملەكەت بولعان ەمەس، ونى 1991 جىلى سىزدەردىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىڭىز ن. نازارباەۆ قۇردى» - دەپ ايدى اسپاننان بىراق شىعارىپ ەدى. سول ۆ. ءپۋتيننىڭ سوزىنە قارسى جاۋاپ رەتىندە، ءبىزدىڭ بيلىك قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل بولعان دەپ 2015 جىلى تارازدا دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتتى.

قازاق ەل مەن جەردى قورعاۋ، ساقتاۋ داستۇرلەرى حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان سۇلتانداردىڭ ارعى باباسىنىڭ تاريحىمەن بىتە قايناسىپ جاتىر. ويتكەندەگى جانە بۇگىنگى تاريحقا زەر سالىپ ۇڭىلسەك، قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسقان ۇلى تۇلعالاردىڭ بار ارمان-ماقساتى – ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قۇرۋ بولعانىن كورەمىز. سوناۋ كونە داۋىردەگى ەل بىرلىگىن ويلاعان كوك تۇرىكتىڭ داڭقتى قولباسشىسى بىلگە قاعاننىڭ «تۇركى حالقى ءۇشىن تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم، جالاڭاش حالىقتى كيىمدى، جارلى حالىقتى باي قىلدىم، از حالىقتى كوپ قىلدىم» دەگەن ءوز وسيەتىن ماڭگىلىك تاسقا قاشاتىپ قالدىرۋى تەگىن بولماسا كەرەك. بىلگە قاعاننىڭ وسيەتى بولىپ تاسقا قاشالدى، ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ وتتى ولەڭدەرى بولىپ ءورىلدى، كەشەگى ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتىڭ حاتتارى بولىپ تاريحقا قاتتالدى.   

رەسەيدىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كوزقاراسى

توتاليتارلىق كەڭەس داۋىرىندە قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە قيانات جاسالىپ، تاريحي شىندىق كوپە-كورىنەۋ بۇرمالانىپ، وسىنداي بىرجاقتى تاريحتىڭ ءوزىن دە ءوز دارەجەسىندە وقىتۋعا شىنايى كوڭىل بولىنبەي كەلگەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. تەك ورىستىڭ ەكى شالى رادلوۆ پەن لەۆشين جازىپ بەرگەن تاريحىن ءالى كۇنى جۇبانىش كورىپ ءجۇرمىز. ونىڭ زىميان ساياسي استارى، ەكىجۇزدى ءمانى –مەملەكەتتىلىگىمىزدى شالاجانسار كۇيدە، مۇلدە كۇڭگىرت قالدىرىپ، ءارتۇرلى قيتۇرقى امالدارمەن تۇبىندە ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارىمىزدى مۇلدە جويىپ، ءتىلىمىز بەن دىنىمىزدەن ايىرىپ، عاسىرلار بويعى رۋحاني بايلىعىمىزدان بەزدىرىپ، «كەڭەس حالقى» دەگەن يدەولوگيالىق بوياۋمەن اشەكەيلەنگەن، «جوعارىعا» باس شۇلعىعان قالىڭ توبىردىڭ قاتارىنا قوسۋ بولاتىن. 

تاريحشىلار تاراپىنان شىندىق ۇشقىنى كورىنىس بەرىپ، ايتىلا قالسا، ونى ماركسيزمنىڭ ينتەرناتسيوناليزمدى دارىپتەيتىن تارماقتارى ارقىلى دەر كەزىندە «وشاعىندا» ءوشىرىپ، ءتىپتى كۇشپەن باسىپ تاستاۋ ورىن الىپ كەلدى. 1952 جىلعى قازاقستانداعى «بەكماحانوۆ ءىسى» دە وسىنىڭ انىق ايعاعى... 

ونىڭ ۇستىنە، ءبىز – بىرەۋلەرگە تانىس، بىرەۋلەرگە بەيتانىس قاۋىمبىز. ەجەلگى تاعدىرىمىز تابيعاتتان ىرگەسىن اجىراتپاعان انايىلىق، كەيىنگى تاعدىرىمىز باسقانىڭ جارىلقاۋشىلىعىنا يەك ارتقان مۇجالسىزدىك كەيپىندە سيپاتتالىپ باققانى بارشاعا ايان. بۇل ارقىلى ءبىزدى ءالى كۇنى ءوز بەتىمەن ەل بولىپ كەتە المايتىن دارمەنسىز جۇرت رەتىندە نەگىزگى ادامزات كوشىنەن ءبولىپ الىپ، جەكە دارا جەتەكتەپ اكەتۋگە قۇشتار ۇستەمدىك جۇرگىزۋدە. ولار ءوز قاعىمىزدان ءوزىمىزدى جەرىنتىپ، وزگە قىلىپ جىبەرۋدى كوزدەيدى. بۇل دامەلەرىنەن ءالى كۇدەر ۇزە قويعان جوق. جان-جاعىمىزدان جالاڭداپ گەگەمونيزم باس كوتەرە باستاعانىن كورمەي، بىلمەي وتىرعان جوقپىز. بۇنداي جاعدايدا ءوزىمىزدى ءوزىمىز جەتە تانىپ، وزگەلەرگە دە جەتكىزە تانىتا الساق قانا قولىمىز ازەر جەتىپ وتىرعان دەربەستىگىمىزدى ودان ءارى ورنىقتىرا الامىز. كرەملدىڭ ارانداتۋشىلارى ۆ. جيرينوۆسكي مەن ليمونوۆ سەكىلدىلەر ءالى كۇنى سولتۇستىك قازاقستان ءبىزدىڭ اتا قونىسىمىز دەپ اندا-ساندا بايبالام سالاتىنى سونىڭ كورىنىسى.

قازىرگى قازاق قوعامى

كەڭەس وداعىندا مەكتەپتە ءدارىس الدىق، قايسى كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىن اشساڭىز، «كۇن كوسەمنىڭ» ياعني، ۆ. لەنين تازدىڭ باسىن كورەتىن ەدىك. بۇگىندە سول لەنين مەن ستاليندەر دالادا قالدى. تەلەارنالاردان تاڭەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن ارزانقول ءازىل-قالجىڭدار مەن ءان شىرقاۋ ودان قالا بەردى تۇرىك پەن كارىستىڭ تەلەسەريالدارى جاۋلاپ العان. باسقانى بىلاي قويعاندا، الەمدى جايلاعان كوروناۆيرۋس دەپ ۇيدەن شىعا الماي قالعان سوڭ، نە ايتۋعا بولادى. ونسىز دا جەرمەن كوكتىڭ اراسىنا بەلشەدەن قارىزبىز. وسىلاي جاڭالىق قۇمار، جاسامپاز قازاقتىڭ مىنەزى جاعىمپازدىققا ۇلاسىپ جەكە باسقا تابىنۋ جۇيەسى مىقتاپ قالىپتاسقانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. 

2019 جىلى اقش-تى سۋ باسقاندا پرەزيدەنتى دونالد ترامپ سۋ كەشىپ، باسقارىپ ءجۇردى. ال، بيىل كوكتەمدە قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردى سۋ باستى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ اتقا مىنەرلەر جىلى كابينەتىنەن شىقپادى. وسىنداي دا شەنەۋنىكتەر كىمگە كەرەك، ءوز حالقىنا جانى اشىمايتىن. تەلەديداردان شالعاي اۋىلدا بىرەۋ تاۋىعىنا كۇركە سالسا دا «ەلباسىنىڭ ارقاسىندا» دەيتىن بولدى. ونىمەن ەلباسىن ماقتاعان ەمەس، كەرىسىنشە جيناعان ابىروي-اتاعىنا نۇقسان كەلتىرىپ تۇرعانىمەن شارۋاسى جوق.   

تاريح پانىنەن بىزگە «بايلار جامان ادامدار، ولار كەدەيلەرگە قويىن باققىزىپ، وعان اقى تولەمەي، ونىڭ ورنىنا ۇرىپ-سوعىپ، نە ويىنا كەلسە سونى ىستەتكەن. ال كەدەي سورلى ءومىر باقي بايدىڭ ايتقانىن قىلىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولعان» دەپ وقىتاتىن ءبىز سوعان قۇدايداي سەنەتىنبىز.

سودان ۋاقىت وتە بىزدەر ەر جەتتىك، قىزدار بوي جەتتى. ايعا اتىلعان ارىستانداي كەڭەس وداعى ىدىراپ، تاۋەلسىز ەل اتاندىق. ەل بۇگىننەن ەرتەڭ جاقسى بولادى دەگەن ۇمىتپەن جۇرەدى. ادام بالاسىندا ەش ۋاقىتتا تويىم بولماعان. باياعىداي ءبىر ايلىققا قاراعان زامان كەلمەسكە كەتتى. باتىستان كەلگەن سالت-سانانى ەش وزگەرتپەي قابىلدادىق. كەشە دىمى جوق تاقىر كەدەيدىڭ ۇرپاعى بيلىككە شىعىپ، قالتاسىن اقشاعا قامپيتىپ «ەليتا» اتانىپ شىعا كەلدى. كەزىندە ۇندىلەردى باسقارعان ماحاتمي گاندي «ەليتا – ۆوسپيتاننىي كولونيزاتورامي گلاۆنىي ۆراگ سۆوەگو نارودا» دەپ دۇرىس ايتىپتى جارىقتىق.

ولار تاس قابىرعادان ەكى-ءۇش قاباتتى ءزاۋلىم سارايلارعا كوشتى. «ۆولگا» كولىگىن مەنسىنبەي، ورنىنا اتىنان ات ۇركەتىن ءدجيپتىڭ جەتى اتاسىن مىنەتىن بولدى. ياعني ولشەم وزگەردى. ارزان كيىم كيمەدى، ارزان قىزدى سۇيمەدى. ءبارىنىڭ باعاسى وزگەردى. ەگەمەن ەل بولعاندا ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، اۋزىمىزدان اق ماي اعادى دەگەن ەل ءۇمىتىنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى.

30 جىلدا قازاق قوعامى تاعى دا باي مەن كەدەيگە ءبولىنىپ، ەكىگە جارىلىپ شىعا كەلدى. مۇنى كەيبىرەۋلەر مويىنداماۋى مۇمكىن، بىراق كۇندەلىكتى ءومىر ونى دالەلدەۋدە. باياعى تاز قالپىمىزعا، ۇلى اباي زامانىنا قايتىپ كەلدىك. «باي بايعا قۇيادى، ساي سايعا قۇيادى» دەيدى حالىق دانالىعى، باي بايىعان ۇستىنە بايىپ جاتىر، كەدەي سورلى كۇن ساناپ كەدەيلەنىپ بارادى. 

بۇگىنگى قالتالىلار مەن قالتاسى قاعىلعانداردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق تىم الشاق. بۇل ايىرما ودان ءارى الشاقتاي بەرەتىن بولسا، قوعامدى شيەلەنىستى جاعدايلارعا ۇرىندىرۋى ىقتيمال. قازىرگى ميلليونداردى سۋشا ساپىرىپ جۇرگەن اۋقاتتىلارعا بايلىق ءبىر جاقتان كەلگەن جوق. ونىڭ ءبارى وسى قازاقستاننىڭ بايلىعى. ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى توراعاسى دانيار اقىشەۆ مىرزا دوللاردىڭ باعاسىن اسپانداتىپ 500-گە كوتەردى، وسىلاي حالىقتى اقىماق ساناپ وتىرعانىنا نە كۇلەرىڭدى، نە جىلارىڭدى بىلمەيسىڭ. «ورازا، ناماز – توقتىقتا» دەگەندەي، شىنىندا توراعانىڭ مۇنىسى بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانمەن بىردەي بولدى. ۆاليۋتا باعامىنىڭ مىڭ قۇبىلۋىنان-اق قىرۋار قارجى تاۋىپ جاتقان بۇل بانكتەر مەن ۇكىمەتتىڭ بۇل باستاماسى نەمەن اياقتالاتىنى ءبىر اللاعا ايان. 

بايعا، بارعا، زورعا تابىنۋ، الدىندا قۇرداي جورعالاۋ، جۇيرىك كولىك، قىمبات كيىم، ءزاۋلىم ساراي، ۇشاقپەن جەر-جاھاننىڭ ءبىرىن قالدىرماي ارالاپ كورۋ، جىلتىراق سىيلىق ساتىپ الۋ مارتەبەگە اينالعانى قاشان. ال اۋىلداعى اعايىننىڭ ءوڭى تۇگىل بۇنىڭ بىرەۋى دە تۇسىنە كىرمەگەن. ويتكەنى، بايلىق ءبارىن شەشەدى. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىگىڭدى دە. بايلىقتى كىم يەلەنسە، سونىڭ مەرەيى ۇستەم---بيلىك سونىڭ قولىندا. بۇل تاريحي مىڭ رەت دالەلدەنگەن شىندىق...

شىعارماشىلىق ورتا 

جالپى، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە دەلىك، شىعارمالىق ادامدار ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىنداي كورىنەدى ماعان. ال ءبىزدىڭ ەلدە قۇدايىم-اۋ جازۋشىلار بولسىن، جۋرناليستەر بولسىن ءبىرىن-ءبىرى مويىندامايدى نەمەسە مەنسىنبەيدى. ءارى كەتسە جەرگە، رۋعا، جۇزگە ءبولىنىپ شىعا كەلەدى. بىراق، ءبارى ءبىر قازاقتىڭ بالاسى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، استانادا 15 جىلدان بەرى تۇرامىن، بىراق بىردە-ءبىر رەت شىعارماشىلىق ادامدار جيىلىپ، قازاق ءتىلى ادەبيەتىنىڭ ءجاي-كۇيىن تالقىلاعان جوق. 2007-2010 جىلدار ارالىعىندا «اقجول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بايمەنوۆ «تەمىرقازىق» دەگەن پىكىر-تالاس كلۋبى عانا جۇمىس ىستەگەن ەدى. الەكەڭ اۋىسىپ كەتكەن سوڭ، ول جيىن توقتادى.  

عالامتورداعى قازاق ءتىلى

2018 جىلى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنا رەسەيدىڭ تەلەجۇرگىزۋشىسى ۆلاديمير پوزنەر ماعان «ءسىز ماعان رەنجىمەڭىز، اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق ساۋاتتىلىققا كەلگەندە قازاقستان افريكا ەلدەرىنىڭ قاتارىندا تۇر» دەپ مۇرنىن ءشۇيىردى. مەكتەپتەر مەن جوو عالامتوردىڭ كومپيۋتەردىڭ قۇرىلىسىن ۇيرەتكەنىمەن، ونىڭ بەيىمدەلگەن كونتەنت ازىرلەۋ مەن اقپارات تۇتىنۋدىڭ ساۋاتتى جۇمىس جاساۋ جانە قاۋىپسىزدىك سياقتى تاقىرىپتاردى دىم ۇيرەتپەيدى.

سوندىقتان بارىپ، ول عالامتورمەن ءوز بەتىنشە، قولدانۋعا ۇيرەنىپ الادى. ءار ءتۇرلى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كورىپ الىپ، سونداي بولعىم كەلەدى دەگەن شولاق ويلارىن جۇزەگە اسىرعىسى كەلىپ تالپىنادى. عالامتورداعى دايىن تۇرعان رەفەراتتار مەن شىعارمالاردى كوشىرىپ جازۋعا تىم اۋەس. عالامتورداعى جوبالار ومىرشەڭ بولۋى ءۇشىن نارىقتىق سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرۋى قاجەت. ءبىزدىڭ ەلدە ءالى كۇنى قۇجات الماسۋ ورىس تىلىندە جۇرگەندىكتەن قازاقشا ونىمگە ينۆەستورلار قولىندا قوماقتى قارجىسى بار  بيزنەسمەندەر، مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايدى اقشا بولمەيدى.  

سوندىقتان بۇكىل ازيا ەلدەرى google ىزدەۋ جۇيەسىنە تاۋەلدى بولماۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ جەكە ىزدەۋ جۇيەلەرىن دامىتۋدا. قىتايدىڭ baibu ىزدەۋ جۇيەسى – الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى رەسۋرس، ءارى نارىقتىق قۇنى وتە جوعارى. Wikipedia-دا قازاقشا كونتەنتتىڭ از بولۋى، ساۋاتتى تۇتىنۋشىلارعا تىكەلەي بايلانىستى بولماق.

مەملەكەتتىك ءتىل 

2005 جىلدان باستاپ، مەملەكەتتىك ءتىل قوزعالىسىنىڭ توراعاسى بەلگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىزبەن تىعىز بايلانىستامىن. ءار جىلى 22 قىركۇيەك الماتى قالاسىنداعى سارىارقا كينوتەاترىنىڭ ارتىندا مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى بەيبىت شەرۋ وتكىزىپ تۇرامىز. ودان تىس استانا قالاسىنداعى بالا-باقشالار مەن مەكتەپتەر، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ قازاق تىلىنە بايلانىستى ءىس-شارالارعا استانا قالاسى بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل قوزعالىسىنىڭ توراعاسى، بەلگىلى ديپلومات سايلاۋ باتىرشاۇلىمەن بىرگە قاتىسىپ ءجۇرمىن. 

سوندا بايقاعانىم; ءبىزدىڭ قوعامدا اششى بولسا دا ايتايىن، ەكى ءتۇرلى قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا كوزىم انىق جەتتى. ءبىرىنشىسى، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن  مەڭگەرگەندەر، ەكىنشىسى، انا تىلىنەن مۇلدەم ماقۇرىم، تۋعان تىلىندە ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىندەر نەمەسە بىلمەسە دە بىلگىسى كەلمەيتىندەر. ولاردى ورىسشا سويلەگەنى ءۇشىن جازعىرىپ، كەۋدەدەن يتەرە بەرمەگەنىمىز ابزال. كەرىسىنشە، ولاردى ورتامىزعا تارتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىندىرۋگە تىرىسقان ءجون. 

ورىس پەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ مۇلدەم جاۋىپ تاستاماسا، بۇلار ارام ءشوپ سەكىلدى قاۋلاپ وسە بەرەدى. كەڭەس وداعى ىدىراعاندا بىزدەن باسقا 14 رەسپۋبليكالار ورىس مەكتەپتەرى مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىن جاۋىپ تاستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە اشحاباتتا نەمەسە دۋشانبەدە، تاشكەنتتە ورىس مەكتەپتەرى جوقتىڭ قاسى، بارلىعى دەرلىك وزبەك، تاجىك نەمەسە تۇركىمەن تىلدەرىندە ءدارىس الادى. ال بىزدە بولسا، كىم كورىنگەن كوك اتتىعا مەكتەپ اشىپ بەرە بەرەتىن جالپاقشەشەيلىك جامان ادەتىمىز تاعى بار.  ولارعا ءتىل ۇيرەتۋدىڭ ەڭ وڭاي ءتۇرى بىرەۋ-اق. ول مەملەكەتتىك قىزمەتكە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەسە جۇمىسقا الماۋ كەرەك. ءبىر ايدان كەيىن ولار ءوزى ءۇشىن، بالا-شاعاسىنىڭ قامى ءۇشىن ءتىلدى ۇيرەنىپ كەتەدى. كەزىندە ورىستار وسى ءادىستى ءتيىمدى بىزگە پايدالاندى. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە وسى سالت-ءداستۇر قالىپتاسقان. كىم بولساڭ، ول بول مەملەكەتتىك تىلدە سويلە، ەگەر سويلەي الماساڭ، نان تابا الماي اشتان ولەسىڭ. 

جۋىردا ۇلتتىق كەڭەستىڭ مۇشەسى قازىبەك يسا اعامىز كونستيتۋتسياداعى قازاق ءتىلى ورىس تىلىمەن تەڭ جۇرەدى دەگەن، 7-ءشى باپتىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاماي كوسەگەمىز كوگەرمەيتىنىن ايتىپ، باستاما كوتەرگەنىن بىلەمىز. بىراق، ول ءارى قاراي قوعام تالقىسىندا قولداۋ تاپپاي  قالاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ويتكەنى، بيلىكتىڭ ءار ءتۇرلى ساتىسىندا رەسەيدىڭ ءتىلىن قولدايتىندار باسىم ەكەندىگى ايدان انىق، كۇننەن جارىق. 

جۇمامۇرات كەڭەسۇلى ءشامشى

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz