شارىپبەك امىربەك: ساياسي رىنوكتىڭ قالىپتاسپاي وتىرعان سەبەبى – بىزدەگى پارتيا يدەيالارى جۇتاڭ
شارىپبەك امىربەك، ساياسي عىلىمدار كانديداتى:
- شارىپبەك مىرزا، ءسىز ءار كەز «ءبىزدىڭ ەلدە ساياسي رىنوك تولىق قالىپتاسقان جوق» دەگەن پىكىردى ءجيى ايتاسىز. ساياسي نارىقتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتتارى، نەگىزگى تەتىكتەرى نە بولماق؟
- ساياسي نارىقتىڭ قالىپتاسپاي وتىرۋىنىڭ سەبەپتەرىن تۇسىندىرمەستەن بۇرىن مىنانى ايتىپ كەتەيىن. مىسالى، نارىقتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تاۋاردى ءوندىرىپ، بازارعا شىعارىپ ساتاتىن زاڭدى نەمەسە جەكە تۇلعالار بولۋى كەرەك. ولاردىڭ سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋى ءۇشىن نە وندىرگىسى كەلەدى، قالاي ساتادى - ونىڭ ءبارىن وزدەرى شەشۋى ءۇشىن جەكەمەنشىك ينستيتۋتى ەنگىزىلدى، قالاي بىرىگەدى، قايتىپ بىرىگەدى - ول كاسىپورىندار تۋرالى نە باسقا دا زاڭدار ارقىلى رەتتەلدى. ياعني ويىن ەرەجەلەرى بەلگىلەنىپ، باسەكەلەستىك دامىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارىن فۋتبول الاڭى سياقتى ەسەپتەسەك، ەكونوميكالىق باسىمدىققا ۇمتىلعان ءار كوماندا وسى ويىن ەرەجەسىن پايدالانا وتىرىپ جەڭىسكە جەتۋى كەرەك.
ساياسي نارىق تا سول سياقتى. ءوز ءونىمىن ۇسىناتىن ساياسي پارتيالار قۇرىلدى. ولار ماجىلىسكە، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتارعا دەپۋتاتتارىن وتكىزە وتىرىپ، ساياسي شەشىم قابىلداۋعا ارالاسا الادى. بىراق ساياسي الاڭعا، وكىنىشكە قاراي، ءبىر-اق كوماندا دايىندىقپەن شىقسا، قالعاندارى كوپ دايىندالماي-اق شىعا سالادى. ماقسات - تەك قاتىسۋ.
شارىپبەك امىربەك، ساياسي عىلىمدار كانديداتى:
- شارىپبەك مىرزا، ءسىز ءار كەز «ءبىزدىڭ ەلدە ساياسي رىنوك تولىق قالىپتاسقان جوق» دەگەن پىكىردى ءجيى ايتاسىز. ساياسي نارىقتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتتارى، نەگىزگى تەتىكتەرى نە بولماق؟
- ساياسي نارىقتىڭ قالىپتاسپاي وتىرۋىنىڭ سەبەپتەرىن تۇسىندىرمەستەن بۇرىن مىنانى ايتىپ كەتەيىن. مىسالى، نارىقتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تاۋاردى ءوندىرىپ، بازارعا شىعارىپ ساتاتىن زاڭدى نەمەسە جەكە تۇلعالار بولۋى كەرەك. ولاردىڭ سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋى ءۇشىن نە وندىرگىسى كەلەدى، قالاي ساتادى - ونىڭ ءبارىن وزدەرى شەشۋى ءۇشىن جەكەمەنشىك ينستيتۋتى ەنگىزىلدى، قالاي بىرىگەدى، قايتىپ بىرىگەدى - ول كاسىپورىندار تۋرالى نە باسقا دا زاڭدار ارقىلى رەتتەلدى. ياعني ويىن ەرەجەلەرى بەلگىلەنىپ، باسەكەلەستىك دامىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارىن فۋتبول الاڭى سياقتى ەسەپتەسەك، ەكونوميكالىق باسىمدىققا ۇمتىلعان ءار كوماندا وسى ويىن ەرەجەسىن پايدالانا وتىرىپ جەڭىسكە جەتۋى كەرەك.
ساياسي نارىق تا سول سياقتى. ءوز ءونىمىن ۇسىناتىن ساياسي پارتيالار قۇرىلدى. ولار ماجىلىسكە، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتارعا دەپۋتاتتارىن وتكىزە وتىرىپ، ساياسي شەشىم قابىلداۋعا ارالاسا الادى. بىراق ساياسي الاڭعا، وكىنىشكە قاراي، ءبىر-اق كوماندا دايىندىقپەن شىقسا، قالعاندارى كوپ دايىندالماي-اق شىعا سالادى. ماقسات - تەك قاتىسۋ.
ساياسي پارتيالار الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قالاي رەتتەۋ كەرەك، ساياسي رەفورمانى قالاي جۇرگىزۋ ءتيىمدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىندەي يدەيالار تۋىنداتىپ، ونى وزدەرىنىڭ ءونىمى جاساي ءبىلۋى قاجەت. حالىقتا ولاردىڭ ونىمدەرىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى بولعان جاعدايدا عانا ساياسي رىنوك قالىپتاستى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ال بىزدە قالىپتاسپاي وتىر دەيتىن سەبەبىم، ساياسي پارتيالاردىڭ يدەيالارى جۇتاڭداۋ. باسىم كوپشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن بۇگىنگى بيلىكتى سىناۋدى ۇلكەن جۇمىس دەپ تۇسىنەدى. سايلاۋ كەزىندەگى باعدارلامالارى دا وتە قاراپايىم بولدى. بۇل دەگەنىڭىز - يدەيانىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىنىڭ باستى سەبەبى. قازىرگى ۋاقىتتا بىزدە بيلىكتىڭ تۇجىرىمدامالارى باسىم، ول مۇمكىن زاڭدى دا شىعار. دەگەنمەن دە قوعامنىڭ ءار سالاسىنا قاتىستى ءارتۇرلى يدەيالار بولۋى كەرەك. يدەيالار جۇتاڭداعان سايىن بىزدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ بەلسەندىلىگى، ءوزارا باسەكەلەستىگى وتە تومەن.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان شىنايى باسەكەلەستىككە مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىر دەپ ايتا الاسىز با؟
- وسى ماسەلە ءجيى ايتىلادى. وپپوزيتسيا وكىلدەرى دە «ەش مۇمكىنشىلىك جوق» دەپ بايبالام سالىپ جاتادى. ەشبىر ەلدە بيلىكتە وتىرعان پارتيا ەشقاشان دا باسەكەلەستەرىنە «بيلىكتىڭ ءبىر بۇرىشىن سەن ۇستا» دەپ ايتپايدى. ەكونوميكادا دا سولاي. ءبىر كومپانيا ەكىنشى ءبىر كومپانياعا «سەن مىناداي تاۋار شىعار، كىرىس مول بولادى» دەپ ايتپايدى عوي. ساياسي پارتيالاردىڭ شىنايى باسەكەلەسە الماي وتىرعانىنا مىناداي ءبىر دالەل كەلتىرەيىن. 2007 جىلعى پارلامەنت ماجىلىسىنە وتكەن سايلاۋدا تەلەديدار ارقىلى بارلىق ساياسي پارتيالارعا سيۋجەتتەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. سوندا بىزدەگى كەيبىر پارتيالار سول سيۋجەتتى تۇسىرەتىن ءماندى شارا ۇيىمداستىرا المادى. ماسەلەنىڭ ءبارى ميتينگكە تىرەلىپ تۇرعان جوق. حالىقتىڭ اراسىنداعى وزەكتى بولىپ وتىرعان پروبلەمالاردى ەلەپ-ەكشەپ ماعىنالى دا ءماندى باعدارلاما جاساۋعا مۇمكىندىك بولدى.
ال ەندى قىسىم ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ونى جوق دەسەك تە، وتىرىكشى بولامىز. ساياسي ساۋاتى تومەندەۋ اكىمشىلىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ اپەرباقانداۋ قىزمەتكەرلەرى، وكىنىشكە قاراي، جەتكىلىكتى. ولار شاش ال دەسەڭ، تەرىسىمەن ءبىر-اق سىپىرادى. ول ەندى - بىزدەگى ساياسي مادەنيەتتىڭ تومەندىگىنىڭ ناتيجەسى. بىراق دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە ساياسي كۇرەس وتە كۇردەلى جاعدايدا جۇرەدى. سوندىقتان ءبارى زاڭ شەڭبەرىندە بولۋى كەرەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارى بار. زاڭ جۇزىندە كۇرەسۋ قاجەت. مىسالى، سايلاۋلاردان كەيىن زاڭدى بۇزدى دەپ بىرەۋدى سوتقا بەرۋ بىزدە جوقتىڭ قاسى.
- پارتيالاردىڭ يدەيالىق داعدارىسى قالاي ورىن الىپ وتىر، ناقتى سەبەپتەرى بار ما؟
- بار. بىرىنشىدەن، ىزدەنىس جوق، ەكىنشىدەن، حالىقپەن بايلانىس جوق.
- ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزشا، قازاقستانداعى پارتيالار يدەيالىق داعدارىستا، سول سەبەپتى ساياسي نارىق تا قالىپتاسپاعان. ال پارتيالىق جۇيە تۋرالى نە ايتاسىز؟
- جالپى، پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى پارتيالىق جۇيەلەردىڭ قالىپتاسۋىنا بىرنەشە فاكتور اسەر ەتتى. ەڭ باستىسى، قايتا قۇرۋ كەزىندە، 80-جىلداردىڭ سوڭىندا كوپتەگەن ساياسي پارتيالار كلۋبتىق نەگىزدە پايدا بولدى. ياعني سول كەزدەگى كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار باستاپقىدا ساياسي پىكىرتالاس كلۋبتار نەگىزىندە قۇرىلىپ، كەيىننەن پارتيالارعا اينالدى.
ال بىزدەگى پارتيالاردىڭ بىردەن ۇلكەن قولداۋعا يە بولا الماي، ءىرى ساياسي كۇشكە اينالىپ كەتپەۋىنىڭ سەبەبى - قازاقستاندا ءىرى الەۋمەتتىك-ساياسي قوزعالىستار بولعان جوق. سول كەزدەگى كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولعان قوزعالىستاردىڭ ەڭ بەدەلدىلەرى «نەۆادا-سەمەي» ساياسي ەمەس، ەكولوگيالىق سيپاتتا بولسا، «ازاتتىڭ» ماقساتى تاۋەلسىزدىك بولعاندىقتان، كسرو ىدىراعاننان كەيىن ونىڭ دا ىقپالى ازايا باستادى. ال ەندى كسرو-نىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا، اسىرەسە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە بيلىككە كەلگەن پارتيالاردىڭ كوپشىلىگى الەۋمەتتىك-ساياسي قوزعالىستاردىڭ نەگىزىندە قۇرىلدى.
ەكىنشىدەن، بىزدە نارىقتىق جاعدايعا بايلانىستى الەۋمەتتىك جىكتەلىس كۇشەيگەنىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ يدەولوگياسى قالىپتاسقان جوق. ونى ساياسي پارتيالار قالىپتاستىرۋى كەرەك. ولار قالىپتاستىرا الماعاندىقتان، وزدەرىنە الەۋمەتتىك تىرەك تابا الماي وتىر. مىسالى، انگلياداعى لەيبوريستەر، گەرمانيانىڭ سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى جۇمىسشى قوزعالىسىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولعاندىقتان، ءالى كۇنگە سولاردىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، سولاردىڭ كومەگىنە سۇيەنەدى.
ۇشىنشىدەن، باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، قازاقستاندا الەۋمەتتىك-ساياسي قوزعالىستاردىڭ كەڭ قانات جايماي قالۋى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن قوعامدىق ۇيىمدارعا قىسىم جاسالۋىنا بايلانىستى. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەكونوميكا ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەتتى دە، ساياسي ماسەلەلەرمەن اينالىسۋعا ەشكىم قۇلىقتى بولا قويعان جوق. سونىڭ سالدارىنان بىزدە الەۋمەتتىك ماقساتتارى ءالى دە ايقىن ەمەس پارتيالار بار. مىسالى، رەسەيدە كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك تەڭدىكتى، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ كەرى اسەرىن دالەلدەۋدى ماقسات ەتكەن ۇلتشىل-پاتريوتتار قوزعالىسى بار. سول يدەيانى ناسيحاتتايتىن ۇساق ۇيىمدار دا بار. ال ولاردىڭ اراسىنان ليدەر بولىپ اشىق ساياساتقا شىعىپ وتىرعان - كوممۋنيستىك پارتيا. ءدال سول سياقتى ليبەرالدى قۇندىلىقتاردى كوكسەيتىن كوپتەگەن الەۋمەتتىك توپتار قالىپتاسقان. ال ولاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىرعان بىرنەشە پارتيا بار. سوندىقتان رەسەيدە بىرنەشە كوزقاراستاعى توپتاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن پارتيالار لايىقتى باسەكەلەستىككە ۇمتىلىپ وتىر. سونىمەن قاتار پارتيانىڭ الەۋمەتتىك بازاسى بولۋعا ءتيىس جۇمىسشى كۇشتەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى سەلدىرەپ قالدى. زاۋىتتار، كاسىپورىندار ءوز قىزمەتتەرىن توقتاتقاننان كەيىن وندا ىستەگەن ورىستاردىڭ كوبى رەسەيگە قونىس اۋداردى.
تورتىنشىدەن، بىزدەگى ساياسي كۇشتەردىڭ رەسەيلىك پارتيالاردىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماۋىنا 90-جىلدارداعى اكىمشىلىك بيزنەستىڭ وركەندەپ كەتۋى دە ءوز زيانىن تيگىزبەي قويمادى. ال ول ءوز كەزەگىندە نارىققا بەيىمدەلگەن ليبەرالدى توپتاردىڭ قالىپتاسۋىن تەجەپ وتىر.
عىلىمدا «الماسۋ» دەگەن ۇعىم بار. ياعني پارتيالار يدەيانى ءونىم رەتىندە ۇسىنا الۋى كەرەك، ونىڭ قايتارىمى رەتىندە ەلەكتوراتتىڭ داۋىسىن الادى. ال بىزدە يدەيا جوق، تيىسىنشە ناۋقان كەزىندە پارتيالارعا داۋىستار دا از بەرىلەدى. ساياسي عىلىمداعى اگرەگاتسيا دەگەن اتىمەن جوق. ياعني بەلگىلى ءبىر دارەجەدە حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جيناقتاپ، ساياسي باعدارلاماعا اينالدىرۋ جۇمىسى دا ناشار. سوندىقتان دا الىس اۋداندار مەن اۋىل حالقىنىڭ اراسىندا قازىرگى پارتيالاردىڭ كەيبىرىنىڭ حالىققا اسا تانىمال ەمەس ەكەنىن ساۋالنامالار ناتيجەسىنەن دە بايقاۋعا بولادى. مەنىڭ ويىمشا، وسىنداي جاعدايلار قازاقستانداعى ساياسي نارىقتىڭ قالىپتاسپاۋىنىڭ باستى سەبەپتەرى سياقتى.
- ەندەشە، بىزدە ازاماتتىق قوعامنىڭ دا قالىپتاسپاعانى عوي...
- سولاي دەسەك، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. سەبەبى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ەڭ ءبىر قاراپايىم ءتۇرى - ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشۋگە ۇمتىلعان ازاماتتاردىڭ بىرلەستىكتەرىن الايىق. ءبىزدىڭ قوعامدا ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن تالاپ ەتۋشىلىك قاسيەت جوق. بۇعان، ارينە، كەڭەستىك پسيحولوگيانىڭ اسەرى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ول كەزدە بارلىق جۇمىستى ازاماتتار ءوز باستامالارىمەن ەمەس، جوعارىدان كەلگەن تاپسىرمالارمەن جۇزەگە اسىرىپ وتىردى. سول پاتەرناليستىك پسيحولوگيا بىزدە باسىم. سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدە، ياعني قۇندىلىقتار جۇيەسىندە دە كەمشىلىكتەر بار. مىسالى، جاپونداردا دا بىزدەگى سياقتى ۇلكەندەردى سىيلاۋ تۇسىنىگى قالىپتاسقان. بىراق ولاردا ۇلكەندى سىيلاۋدىڭ مىندەتتەمەلەرى بار. ۇلكەن ادام ءوزىن سىيلاعاندارعا جاعداي جاساۋى كەرەك. ال بىزدە ءسال باسقاشا، تەك قانا سىيلاۋىڭ كەرەك، بولدى. وسىنداي جۇيەسىزدىكتىڭ ورنىن تولتىرۋعا زيالى قاۋىم مىندەتتى بولۋى كەرەك. ال بىزدە، وكىنىشكە قاراي، زيالىلار ءوز فۋنكتسياسىن تولىق ورىنداي الماي وتىر. كەيىنگى ۋاقىتتا بىزدە قوعامدىق ۇيىمدار قۇرىلىپ، جوعارىعا تالاپ قويۋعا ۇمتىلىپ ءجۇر. مۇنداي ۇيىمدار مەن قوزعالىستاردىڭ كوپ بولۋى جانە ولاردىڭ بەلسەندى قيمىلدارى ازاماتتىق قوعامنىڭ العىشارتتارىن جاساۋ ۇستىندە. سوندىقتان قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام مۇلدە جوق ەمەس، دەگەنمەن قالىپتاسىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا بولادى.
- كەزىندە ءوزىڭىز دە قىزمەت ەتكەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءحىى سەزى ءوتتى. بيلىك پارتياسى قوعامدىق پىكىردى ەسكەرىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە شىعارا الدى ما، الدە ناۋقانشىلدىققا ۇلاسىپ كەتتى مە؟
- بيلىك پارتياسىنىڭ بۇل سەزىن مەرەيتويلىق باسقوسۋ دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل جەردە ەكى ماسەلەنى ايتا كەتۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، سەزد «نۇر وتاننىڭ» حالىقارالىق ءيميدجىن كوتەرۋگە باعىتتالدى. سەبەبى بۇرىن-سوڭدى پارتيالىق سەزدەرگە بيىلعىداي شەتەلدىك دەلەگاتسيالار قاتىسقان جوق. ەكىنشىدەن، اۋقىمدى جيىندا كۇن تارتىبىندەگى ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلە - ەكونوميكالىق داعدارىس تۋرالى اشىق ايتىلدى. پرەزيدەنت ءوز بايانداماسىندا بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىنىڭ ناقتى سوماسى مەن داعدارىستان شىعۋدىڭ جولدارىنىڭ استىن سىزىپ ايتىپ ءوتتى. مەنىڭشە، ماسەلە - ايتىلۋدا ەمەس، سول باعدارلامالاردىڭ قانشالىقتى جۇزەگە اسۋىندا. جاقىندا اقپاراتتىق توپتىڭ قۇرامىندا ەلدى ارالاپ قايتتىق. سوندا بايقاعانىم، ۇكىمەتتىڭ «جول كارتاسى» باعدارلاماسى بويىنشا ءاربىر اۋدانعا، اۋىلعا قانشا قارجى ءبولىندى، ول نە ماقساتقا جۇمسالادى - وسىنىڭ ءبارى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. ۇكىمەت بولىنگەن قارجىنىڭ تالان-تاراجعا تۇسپەۋىن قاداعالاپ-اق جاتىر. بىراق قازىناعا قول سۇعىپ ۇيرەنىپ قالعانداردىڭ اۋرۋى قالسا، ادەتى قالمايتىنى بەلگىلى. اۋىلعا، اۋدانعا بولىنگەن قارجىنىڭ جۇمسالۋىن قاداعالايتىن جەرگىلىكتى جەرلەردە ازاماتتىق ۇيىمدار جوق. بىزدە «بۇل قارجى ءبىز تولەيتىن سالىقتان جينالىپ وتىر» دەگەن وي قالىپتاسپاي وتىر. قايتالاپ ايتايىن، ازاماتتىق قوعامنىڭ السىزدىگى وسى جەردە انىق اڭعارىلادى.
- سىرتقى ساياسات تاقىرىبىنا ويىسساق. بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا ءاسكەري سالادا بولعان ءوزارا كەلىسىم قاجەتتىلىكتەن بولدى ما، الدە رەسەيدىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىن ساقتاپ قالۋعا جاسالعان تىڭ باستاماسى ما؟
- اتالعان كەلىسىم بويىنشا، ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر ورتاق ۇجىمدىق كۇش قۇرۋعا شەشىم قابىلدادى. بۇل ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ تونگەن جاعدايدا اسكەردىڭ جىلدام قيمىلداۋىنا، تەز شوعىرلانۋىنا ءتيىمدى دەپ جاريالاندى. بۇل كەلىسىمنىڭ استارىندا تەرەڭ ءمان جاتىر. سەبەبى قازىرگى كەزدەگى ەكونوميكالىق، قارجىلىق تۇراقسىزدىق كوپتەگەن ەلدەردىڭ ساياسي تۇراقسىزدىعىنا اكەلۋى مۇمكىن. ءتىپتى كەيبىر ەلدەردە ازاماتتىق سوعىستىڭ وتى تۇتانىپ كەتۋ قاۋىپتەرى دە جوق ەمەس. سونىمەن قاتار ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزى رەتىندە رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسي باعدارىن دا انىق كورەمىز.
پوستكەڭەستىك ەلدەردە وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن بولعان ءتۇرلى-ءتۇستى ءتوڭكەرىستەر كەزىندە رەسەي ۋكرايناعا، گۇرجىستانعا ىقپالىن جوعالتىپ الدى. كسرو ىدىراعاننان كەيىن ەلتسيننىڭ بيلىككە كەلۋىنە قولداۋ كورسەتكەن اقش رەسەيدىڭ ايماقتاعى ەلدەرگە ىقپال ەتۋىن قولداعان بولاتىن. بىراق 1993 جىلعى پارلامەنتتى اتقىلاعاننان كەيىن جانە ىشكى ساياسي ماسەلەلەردى شەشە الماۋىنا بايلانىستى رەسەيدىڭ كورشىلەرىنە ىقپالى ازايا باستادى. 1994 جىلى اقش-تىڭ بەلگىلى ساياساتتانۋشىسى زبيگنەۆ بجەزينسكيدىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ءپليۋراليزمدى ساقتاۋ دەگەن يدەياسى شىقتى. بۇل جەردەگى ءپليۋراليزمنىڭ ماعىناسى ايماقتاعى باسقا مەملەكەتتەر رەسەيسىز دە دەربەس دامۋعا مۇمكىندىگى مول دەگەنگە سايادى. سول يدەيانىڭ جۇزەگە اسۋىنان قازىر گۇرجىستان، ۋكراينامەن قاتار، ءازىربايجان دا ءبىرشاما دەربەس قيمىلداي باستادى. ال بىزدەگى جاعداي ءسال باسقاشا، رەسەيمەن اسىرەسە قورعانىس سالاسىندا ەسەپتەسۋىمىز كەرەك. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنىڭ جارعىسىندا مىناداي ءبىر باپ بار. ۇقشۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسقا ءبىر اسكەري وداقتاردىڭ قۇرامىنا ەنۋىنە تىيىم سالىنادى. وسىدان-اق رەسەيدىڭ ايماقتاعى اسكەري ىقپالىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاي بەرۋگە بولادى. سوعان قاراماستان، قازاقستان سىرتقى ساياساتتا كوپۆەكتورلى ساياساتىن ءتيىمدى جۇرگىزىپ وتىر.
- كەلەسى جىلى ەلىمىز ەقىۇ-عا توراعالىق ەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، ادىلقازىنىڭ فۋنكتسياسىن اتقارىپ، باردى - بار، جوقتى جوق دەپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل جەردە كوپۆەكتورلى ۇستانىم مۇددەلەرى قايشىلاسقان الپاۋىتتاردىڭ بىرىنە جاعامىن دەپ ءبىرىنىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ الماي ما؟
- حالىقارالىق قوعامداستىقتا تولىق تاۋەلسىز ساياسات ۇستانۋ - مۇمكىن ەمەس نارسە. وسىنداي ءبىر-بىرىمەن ەسەپتەسۋدى عالامدانۋ دەپ وتىرمىز عوي. مىنە، وسىنداي جاعدايدا قازاقستاننىڭ ۇستانىپ وتىرعان كوپۆەكتورلى ساياساتىن جۇيەلى جۇرگىزۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس. سەبەبى ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىز بار. كەي ماسەلەدە قىتايمەن، رەسەيمەن، نە بولماسا باتىس الەمى ەلدەرىمەن مۇددەمىز كوپ جاعدايدا سايكەس كەلە بەرمەيدى. قىسىمدار دا بولادى. كوپۆەكتورلى ساياسات بارلىق ۋاقىتتا كورشى مەملەكەتتەردىڭ ايتقانىن ىستەي بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەگەر جانتايعانعا جاستىق بولا بەرسەك، وندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇنى كوك تيىن بولىپ قالماي ما؟ وسىنداي قيىندىقتارعا قاراماستان، قازاقستان ۇلكەن ديپلوماتيالىق ەپتىلىكپەن كەلە جاتىر. ياعني كوپۆەكتورلى ساياسات ارقىلى ورتاق پىكىر قالىپتاستىراتىنداي ءتاجىريبە جيناقتادىق. سوندىقتان ەقىۇ-عا ءتوراعالىق ەتكەندە، بۇل جاعىنان قيىندىق تۋادى دەپ ويلامايمىن. ءبىزدىڭ ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋىمىزدىڭ ۇلكەن پايداسى بار. بىرىنشىدەن، ءبىز حالىقارالىق ۇيىمدارمەن تىعىز جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەنىپ، تاجىريبە جينايمىز. ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلى وسە تۇسەتىنى داۋسىز.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
جارقىن تۇسىپبەكۇلى
«الاش ايناسى» گازەتى 23 ماۋسىم 2009 جىل
