اباي مۇرالارىنىڭ ەلەكتروندى كىتاپحاناسى تۋرالى...

«شىن حاكىم ءسوزىڭ اسىل-باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس»
ماعجان جۇماباەۆ

ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان اباي ءۇنىنىڭ اسپان-كوككە اسىپ كەتكەنىنە عاسىردان اسا ۋاقىت بولدى. ماعجان جۇماباەۆ ونەر-ءبىلىم كىلتىن تاپقاندار جونىندە «باسقا جۇرت اسپان كوككە اسىپ جاتىر، كىلتىن ونەر-ءبىلىم اشىپ جاتىر» دەسە، ۇستاز ىبىراي التىنسارين كەزىندە: ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار، ايشىلىق الىس جەرلەردەن، جىلدام حابار العىزاتىن ەدى، دەگەن بولاتىن. بۇگىندە ونەر-ءبىلىم كىلتى – ءبىلىمدى يگەرىپ، عىلىمداعى جاڭالىققا ىلەسىپ، قولدانا بىلگەندەردىڭ ۋىسىندا تۇر. قازىرگى تاڭدا Google سەكۋندىنا 40 000-نان ارتىق، تاۋلىگىنە 3,5 ميليارد مالىمەت ىزدەۋ سۇرانىسىنا ساتىندە، تەز جاۋاپ بەرىپ، اقپارات الۋدى بارىنشا جىلدامداتا ءتۇستى. ءبىزدى قورشاعان الەم بارعان سايىن اسا ۇلكەن جىلدامدىقپەن ساندىق اقپارات اينالىمىنا قوسىلىپ، ناتيجەسىندە تەحنولوگيا ادامعا قالاعان مالىمەت پەن اقپاراتتى وتە جىلدام ۇسىنا الاتىن قابىلەتكە يە بولدى.

تەحنيكالىق قۇرالدار مەن عىلىمي ادىستەر ءبىلىم الۋدا ادامنىڭ كوز-قۇلاعى بولۋىمەن عانا ەمەس، عىلىمدى جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرۋىمەن قۇندى. قازىرگى كەزدە وتاندىق، الەمدىك دەڭگەيدە ينتەرنەت-ارنالار، ۆەب سايتتار، ە-كىتاپحانالار، عىلىمي ورتالىقتار، دەرەكقور جۇيەلەرى الەمدەگى اباي ءبىلىمى بيبليوگرافيالىق اعىنىن قامتىپ، ولارعا ەركىن قول جەتكىزۋ قىزمەتىن ۇسىنا الادى.(تابليتسا-4,5,6). تەحنولوگيانىڭ دايىنداپ ۇسىنىپ وتىرعان وسىنداي مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ، عالامتور دەرەكقورلارىنداعى اباي مۇراسىنا قاتىستى بيبليوگرافياسىنىڭ انىقتالۋى، رەتتەپ جيناستىرىلۋى، توپتاستىرىلىپ جۇيەلەنۋىنىڭ اباي ءبىلىمىن جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋعا سەپتىگى تيەرى ءسوزسىز. حاكىم اباي «ءاربىر جاقسى نارسەنىڭ ولشەمى بار» – دەپ 43-قاراسوزىندە ايتقانىنداي، وسى باعىتتا بارىمىزدى تۇگەندەپ، جوعىمىزدى انىقتاپ الۋدىڭ تەك جاقسى ءىس قانا ەمەس، عىلىم ءۇشىن وتە پايدالى زەرتتەۋ بولاتىنىنا نىق سەنىممەن، بيبليومەتريا ءادىسىن قولدانىپ، عالامتور دەرەكقورلارى ەركىن ۇسىناتىن (open access) اباي ءبىلىمى عىلىمي بيبليوگرافياسىنا ساندىق تالداۋ جاسالدى. (تابليتسا-1;2;3;4). عالامتور دەرەكقورلارىنداعى عىلىمي اباي ءبىلىمى بيبليوگرافياسىنىڭ مەتا ءاناليزىن جاساۋداعى ماقساتىمىز - اباي مۇراسىن جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋ. كەز-كەلگەن عىلىم ادامزات جيناقتاعان ءبىلىم قورىنىڭ ءبىلىنۋى، انىقتالۋى، رەتتەلۋى، جۇيەلەنۋى ارقىلى جاسالادى. اباي 37-قاراسوزىندە «ءىستىڭ باسى رەتتىلىك»، «ەگەر ءىسىم ءونسىن دەسەڭ، رەتىن تاپ» دەگەن كەڭەسىنىڭ دانالىعىنا كوز جەتكىزىپ، ىسكە اسىرۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى. اباي ءبىلىمى بيبليوگرافياسى بيبليومەترياسى ابايتانۋ عىلىمىندا العاش رەت دايىندالىپ وتىر. زەرتتەۋىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى مالىمەتتەر ەركىن ۇسىناتىن (open access) عالامتور دەرەكقورلارىنان الىندى. كىتاپ تۇرىندەگى عىلىمي زەرتتەۋ 1935-جىلدان باستالادى، ءارتۇرلى ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى ماتەريالدار كازپوليگرافترەست «ادەبيەت جانە يسسكۋستۆا» باسىلىمىنداعى 1940 جىلعى ماقالادان باستالادى. وسى جىلداردان بۇرىنعى ابايتانۋ عىلىمى بيبليوگرافياسى جايلى مالىمەتتەر عالامتور دەرەكقورلارىندا 18.02.2020-28.02.2020 ۋاقىت ارالىعىندا ىزدەۋ ناتيجەسىندە كورىنبەگەندىكتەن، جۇمىسىمىزدا قامتىلمادى. بۇل مالىمەتتەردى زەرتتەۋىمىزدە انىقتالعان 1940-2011 جىلدار اراسىندا شىققان اباي مۇراسىنا قاتىستى 24-بيبليوگرافيالىق ەڭبەكتەردەن تولىقتىرۋعا بولادى. (5)

اباي دۇنيەتانىمى – كوزقاراسىنىڭ قاساڭ قالىپقا سالىنىپ، وڭدەۋگە تۇسكەن قيىن كەزەڭىندە اكادەميك-جازۋشى اۋەزوۆتىڭ ءوزى «اباي ءدارياسىنان قاسىقتاپ قانا الۋعا» ءماجبۇر بولعان كۇردەلى قيىن تاريحى، جالاڭ كوزبەن الىنبايتىن كوكجيەگى بار. مۇحتار اۋەزوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، قايىم مۇحامەتحانوۆ باستارىن قاتەرگە تىگە ءجۇرىپ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى. ابايتانۋدىڭ سوڭعى جارتى عاسىردان استام ۋاقىتىندا عۇلاما عالىم م.مىرزاحمەتۇلى اباي ءبىلىمىنىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەدى. زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدا قامتىلعان 895 ەڭبەك (تابليتسا-2) پەن 2031 ماقالا بۇعان - كۋا. (تابليتسا-4). ەلەكتروندى كىتاپحانا كاتالوگى بيبليوگرافياسى بويىنشا اباي ولەڭدەرى مەن شىعارمالارى 1909-2020 جىلدار ارالىعىندا ءارتۇرلى باسپادا 189 رەت كىتاپ بولىپ باسىلعان; «اباي جولى» رومانى 1942-2019 جىلدار ارالىعىندا بارلىعى ءارتۇرلى باسپادا 84 رەت شىققان، اباي ءبىلىمى عىلىمي زەرتتەۋلەرى 1935-2020 ارالىعىندا بارلىعى 494 كىتاپ; ونىڭ ىشىندە 1935-2020 جىلداردى قامتيتىن تولىق اباي زەرتتەۋىنە ارنالعان 294 كىتاپ، 1948-2020 جىلدار ارالىعىندا 167 رەت اباي زەرتتەۋلەرى كىتاپ ءبولىمى ىشىندە; 1940-2018 جىلدار ارالىعىندا 29 وقۋلىق; 1940-2011 جىلدار اراسى ابايتانۋ بيبليوگرافياسى 24; 1950-2019 جىلداردا قورعالعان ديسسەرتاتسيا اۆتورەفەراتتارى سانى 45; باسقا ونەر سالالارى بويىنشا جاسالعان يزوماتەريال، مۋزىكا، نوتا، البوم تۇرىندەگى ونەر تۋىندىلارى 46; قازاقستانداعى كىتاپحانالاردىڭ ونلاين-كاتالوگىنداعى ءارتۇرلى باسپاسوزدە جاريالانعان ماقالالار سانى 1940-2020 جىلدار ارالىعىندا 330; ءارتۇرلى كونفەرەنتسيالاردا اباي تاقىرىبىنا ۇسىنىلعان ماقالا 1995-2020 جىلدار اراسى 48; 1994-2013 جىلدار اراسى CD-ديسك تۇرىندەگى ماتەريالدار 17. مالىمەتتەردى ەركىن ۇسىناتىن (open access) 27-عالامتور دەرەكقورلارىنداعى اباي بىلىمىنە ارنالعان بارلىعى 895 ەڭبەك، 2031 ماقالا زەرتتەۋىمىزدە قامتىلدى. (تابليتسا-1). انىقتالعان، رەتتەلگەن، جۇيەلەنىپ توپتاستىرىلعان بيبليوگرافيا كورسەتكىشتەرى تابليتسالار مەن گرافيكتەر ارقىلى ۇسىنىلدى. زەرتتەۋىمىزدىڭ تولىق ءماتىنى، اباي ءبىلىمى بيبليوگرافياسىنىڭ تولىق كورسەتكىشى «حاكىم اباي» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا كىتاپ تۇرىندە دايىندالۋدا.

اباي ءبىلىمى بيبليوگرافياسى aباي، Aباي قۇنانباەۆ. اباي كۋنانباەۆ، ابايتانۋ، abai, abay, qunanbayev, kunanbayev, kounanbaiouly. abay kazakh poet, abai poetry, kazak şair, kazak şiirleri (تابليتسا-6,7) تىرەك سوزدەرى ارقىلى قازاق، ورىس، اعىلشىن، تۇركى تىلدەرىندەگى عالامتور دەرەكقورلارىنان انىقتالدى. زەرتتەۋىمىزدە قولدانىلعان «دەرەكقور» ءسوزى «datebase»، «ەركىن ۇسىناتىن» تىركەسى «open access» تەرميندەرىن بىلدىرەدى. ىزدەلگەن بيبليوگرافياداعى تىرەك سوزدەردىڭ بولماۋى، ماقالا اتاۋىنىڭ «زەرەك ويدىڭ زەردەسى» «دانالار داناسى» سەكىلدى بەينەلى، وبرازدى سوزدەرمەن اتالۋى سەبەپتى ىزدەۋ فورماتىنا ىلىكپەۋى، عىلىمي ماقالانىڭ ءبىز قاراستىرعان 27 ونلاين-دەرەكقوردا بولماۋى نەمەسە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى، البەتتە، ءبىز كورە الماعان، زەرتتەۋىمىزدە قامتىلماي قالعان، اباي بىلىمىنە قاتىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە بار.

قازىر عالامتوردا ءار مينۋتتا 103.447.520 ەلەكتروندىق پوچتا جىبەرىلەتىنىن [8] ەسكەرسەك، ۇنەمى قوزعالىستا بولاتىن اقپارات اعىنىنا ىلەسۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپايدى. اسپان-كوككە اسقان اباي ءبىلىمى عالامتوردان ىزدەۋىمىزدىڭ ناتيجەسى بىزگە سان مىڭداعان كورسەتكىش ۇسىندى. (تابليتسا-6,7) زەرتتەۋ بارىسىندا الىنعان مالىمەتتەر لەگىنەن ىزدەگەن دۇنيەمىزگە قاتىستى جانە دۇرىس اقپاراتتى اجىراتىپ الۋدىڭ جاۋاپتى ءىس ەكەنىن ءىس جۇزىندە ۇقتىق. ىزدەگەن بىلىمىمىزگە قول جەتكىزۋدىڭ سونشالىقتى وڭاي جانە تەز بولا قالمايتىنىن، تەحنولوگيانىڭ تەك جىلدام حابار الۋ مۇمكىندىگىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن، سونىمەن قاتار باسقا دا بىرقاتار جۇيەلى جۇمىس جاساۋدى تالاپ ەتەتىنىن ناقتى سەزىندىك.

ءبىلىم مەن مادەنيەت جوعارى دەڭگەيدە دامىعان ەلدەردە بىلىمگە ەركىن جانە جىلدام قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بەرەتىن دەرەكقور جۇيەلەرىن قۇرۋ ارقىلى ساپالى شەشىمىن تاپقان. بۇگىنگى تاڭدا دوڭگەلەنگەن جەر شارىنداعى ءبىلىم دۇنيەسىنىڭ ءبىر بولشەگى بولۋ وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر. بىزدەگى اباي ۆەبسايتارى دا بىلىمگە ەركىن جانە جىلدام قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن ۇسىنۋ باعىتىنا قاراي اۋىسسا، الەمدىك ونلاين-دەرەكقورلار جۇيەسى دەڭگەيىنە كوتەرىلسە، اباي ءبىلىمىن الەمدىك تۇرعىدا جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋعا وراسان زور ۇلەس قوسارى ءسوزسىز. ازىرگە اباي سايتتارى الەمدىك دەرەكقور (datebase) جۇيەلەرىنەن كورىنبەسە دە، ەلىمىزدە اباي ءبىلىمى جونىندە وتە باي، كەڭ مازمۇندى قامتىعان سايتار جاسالعان. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ونلاين-ەنتسيكلوپەديا – «اباي الەمى» 883 كورسەتكىشتىڭ ىشىندە كىتاپ جانە ماقالالاردىڭ تولىق ءماتىنىن ەركىن ۇسىنىپ، كوز تارتارلىق كوركەم ينتەرفەيسىمەن اباي الەمىنە بىردەن ەنىپ كەتۋىڭە جاعداي جاساپ قويعان، ىزدەگەنىڭدى تاباتىن بارلىق جاعىنان كەرەمەت سايت.

قازىرگى كەزدە WoS. Researchgate سەكىلدى ءبىلىم دەرەككوزدەرىن قولدانبايتىندار، ءوز سالاسىنىڭ نەگىزگى بيبليوگرافياسىن قۇرا الماعاندار ءبىلىم جاڭالىعىنا ىلەسە المايدى. الەمنىڭ ءبىر جەرىندە جاريالانعان جاڭاشىل عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى ديسسەرتاتسيا، ماقالا، كىتاپ، زەرتتەۋ ەڭبەگىمەن تانىس ەمەس زەرتتەۋشىنىڭ الەمدىك عىلىمي باسەكەلەستىك دەڭگەيىنە كوتەرىلە المايتىنى ءسوزسىز. ەلدە جاسالعان زەرتتەۋ جۇمىستارى، قورعالعان پىكىرلەر، اشىلعان جاڭالىقتار باسقا جەردە ەشقانداي اسەر تۋدىرماسا، ەشكىمگە كەرەگى بولماسا، شەت تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، تانىلماسا الەمدىك عىلىمي ورتانىڭ سىرتىندا قالىپ قوياتىنى بەلگىلى. قوعامنىڭ مادەني ەكونوميكالىق، اعىمداعى جانە بولاشاق قاجەتتىلىكتەرىنە جاۋاپ بەرە الماعان ءبىلىم ەسكىرىپ قالادى. ءبىلىم قولدانىلماي، ومىردەن الىستاتىلىپ، مۇراعاتتار مەن كىتاپحانا سورەلەرىندە تۇرىپ قالسا، ومىرشەڭ بولا المايدى. زەرتەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسىندا قول جەتكىزگەن قورىتىندى كورسەتكىشتەردە انىقتالعانىنداي، اباي مۇراسى ونىڭ زەرتتەلۋىنە ارنالعان قازاقستاندىق دەرەكقورلارىندا 1419 ماقالا جازىلعان دەسەك تە، ارىدە الەمدىك ادەبيەت باسىلىمدارىندا، بەرىدە تۋركولوگيالىق باسىلىمداردا جاريالانعان عىلىمي ماقالالار سانى از. 26.03. 2020 جىلدىڭ 2 ناۋرىز كۇنگى Web of Science Thomson Reuters عىلىمي يندەكس جانە ونلاين دەرەكقورىندا اباي ءبىلىمى جايلى 4 عىلىمي ماقالا، 2020 جىلدىڭ 28 ناۋرىز كۇنگى Researchgate.net ماقالالار ونلاين-دەرەكقورىنان ءار جىلدارداعى 29 عىلىمي ماقالا كورە الدىق. (تابليتسا-1)

ۇرپاعىنا ولمەيتۇعىن مۇرا قالدىرعان، بۇگىندە ءۇنى اسپان كوككە اسقان اباي بىلىمىنە ارنالعان 494 زەرتتەۋ ەڭبەك، 2031 ماقالا (تابليتسا-4) بيبليوگرافياسىمەن تانىسقانىمىزدا، بارلىعىنىڭ دەرلىك ماقساتىنىڭ اباي مۇراسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋ، كەلەر ۇرپاق پايدالاناتىن رۋحاني قازىنا ەكەنىن تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەۋ ءۇشىن جازىلعانىن كوردىك. ولاي بولسا، اباي تۇلعاسىن تانىتۋ، ونىڭ مۇراسىن جاس ۇرپاققا ۇيرەتۋ ناقتى ءومىر-تاجىريبەدە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس يگى ىستەردىڭ باسىندا تۇرۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. كەز-كەلگەن ءبىلىمنىڭ نەگىزى باستاۋىش سىنىپتان قالاناتىنى بەلگىلى. اباي ءبىلىمىنىڭ ومىرلىك-تاجىريبەدە ىسكە اسۋىنىڭ حال-قادىرىن ءبىلۋ ماقساتىندا ورتا مەكتەپتە باستاۋىش سىنىپ، بىردەن تورتكە دەيىنگى قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتتىك وقۋلىقتارعا كوز جۇگىرتكەندە، تەك ءبىر جەردە عانا مىناداي مازمۇندا ەكى سويلەم كەزدەستىردىك: «..ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، ورىس تىلىندە جازىلعان ادەبي شىعارمالاردى كوپ وقىدى. ورىس جانە باتىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اسقان شەبەرلىكپەن اۋداردى. (ادەبيەتتىك وقۋ، 3-سىنىپ، 1-ءبولىم، 13- بەت، قاباتاي ب.ت.، 2018, «اتامۇرا». وسى ورايدا، باستاۋىش سىنىپ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتتىك وقۋ كىتاپتارىندا اباي جايلى كەڭ كولەمدى تۇسىنىك بەرىپ، تانىستىرىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ءبىز زەرتتەپ، جازىپ جاتقان ەڭبەك بولاشاقتا جاسالاتىن اباي ءبىلىمىنىڭ باعىت– باعدارىن بەلگىلەۋگە ۇلەس قوساتىن، بولاشاق زەرتتەۋشىلەر مەن اباي مۇراسى قىزىعۋشىلارى جۇگىنەتىن بيبليوگرافيالىق ادەبيەت بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.