«ەت ساسىسا –تۇز سەبەر،
تۇز ساسىسا نە سەبەر»
(حالىق دانالىعى)

ءيا، قازىر بۇكىل الەمدە - دۇنيەجۇزىلىك  ۇشىنشى سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل سوعىستىڭ سۇراپىلدىعى  - كوزگە كورىنبەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن جاۋ. قاي تاريحتا دا، قانداي سوعىس، قانداي زۇلمات شايقاستا دا، ءتىپتى تەرروريستەر بولعان شاقتاردا دا، اق حالات كيگەن جاندارعا، قىزىل كرەستى بار جەدەل-جاردەم ماشينالارعا وق اتپاعان. سەبەبى دارىگەرلەر ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەن قاھارماندار، ولىمگە اراشا تۇسكەن اسىل جاندار ەدى. ال بۇل مايداندا، ۇلى ايقاستىڭ العى شەبىندە جۇرگەن – بەلگىسىز سوعىستىڭ بەيمالىم باتىرلارى – وق سەندەرگە دە ءتيىپتى... قولىما قالام الۋعا سەبەپ بولعانى وسى... ەرىكسىز نيكيتا ميحالكوۆ ايتقان اڭگىمەنى ەسىمە ءتۇسىردىم... ءبىر دارىگەر پەرزەنتحانادا تاڭعى  5-تە جاس ايەلدى بوساندىرىپ جاتسا كەرەك. وسى كەزدە سىرتتان ءبىر حابارشى اسىپ-ساسىپ كىرىپ كەلىپتى.

«سوعىس! سوعىس باستالدى!» دەپ باقىرعاندا، الگى دارىگەر «شىق وڭباعان، كەت ءارى» دەپ جۇمىسىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەدى. الگى كەلىنشەك سوندا ۇل تابادى، اتىن ۆيكتور، ياعني جەڭىس دەپ قويىپتى. مىنە، دارىگەر دەگەن وسى. مەن قانشاما رەت دارىگەرگە بارسام سونشاما رەت قوبالجيمىن. ويتكەنى بىلەم... ەگەر دە اۋىرىپ قالسام ماعان جاناشىر - تەك وسى جاندار. ادەبي تىلمەن ايتساق اق حالاتتى ابزال جاندار... مەنىڭ ومىرىمدە بولعان اسا ءبىر قينالعان ساتتەرىمدە دە،  بولماسا ومىرگە ۇرپاق كەلگەن قۋانىشتى كۇندەردە دە وسى ادامدار ماعان ارقاۋ بولدى. قينالعاندا قامقور، قۋانعاندا قاسىمنان تابىلدى.

دارىگەرلەر... اكادەميك كامال ورمانتاەۆ، ەڭبەك ەرى سەرىك اقشولاقوۆ، عىلىم دوكتورى اباي بايگەنجين، قالدىباي ماديبرايموۆتان باستاپ كوبىن بىلەم... ءبىزدىڭ كلينيكاداعى مەنىڭ سۇيىكتى دارىگەرلەرىم...

سوڭعى 3-4 كۇندە جانىم جۇدەپ، كوڭىلىمە قاياۋ ءتۇستى. ءوزىمىز اۋىرساق - جۇگىنەتىن دارىگەرلەرىمىز ناۋقاستانسا بۇدان ارتىق قورقىنىش بولمايدى ەكەن... مەن قازىر ءبىزدىڭ دارىگەرلەر نەگە اۋىردى، قالاي اۋىردى، نەدەن بولدى؟ وعان كىم كىنالى؟ دەگەن سۇراقتار قويعىم كەلمەيدى. ونى تەكسەرىپ اق-قاراسىن زەرتتەيتىن كوميسسيا بار شىعار... مەنىڭ قابىرعاما باتاتىنى سولاردىڭ اۋىرعاندىعى... تىلەگىم سول جانداردىڭ تەز ساۋىعىپ ارامىزعا امان-ەسەن ورالۋى عانا. قازىرگى ىندەت – كوروناۆيرۋس – ءبىزدىڭ كوپ نارسەگە كوزىمىزدى اشتى.ەندى ءبىز وسى پاندەميادان سوڭ وزگەرەتىن بولارمىز. ويتكەنى وزگەرمەسكە شارا جوق. الەۋمەتتىك جەلىدەگى الەۋمەتتى تىڭداۋعا – فەيسبۋك، ينستاگراممدى اشۋعا قورقام. سەبەبى جامان اۋرۋمەن اۋىرعاندار كۇننەن-كۇنگە ءورشىپ جاتىر.

ەڭ قيىنى سول ناۋقاستاردىڭ ىشىندەگى دارىگەرلەردىڭ بولۋى. جۇمىسقا بارىپ ىندەتكە شالىنۋى...

ءبىزدىڭ تاريحىمىز باي. حاندارىمىز دا، بيلەرىمىز دە،  باتىرلارىمىز دا، اقىندارىمىز دا جەتەرلىك. قاي-قايسىسىندا ماقتانىشپەن ايتا الامىز. الايدا ءبىزدىڭ تاريحتا ورىن العان ۇلى دارىگەرلەر جوق. يبن سينادان باسقا. بولسا دا ولار تاريحتىڭ كونە قويناۋىندا جويىلىپ كەتتى. ياعني بۇل دا ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ الدىنداعى ۇلكەن مىندەت. ەل ىشىندەگى اڭىز-اڭگىمەلەر دە، سىنىقشىلار، باقسى-بالگەرلەر دە ۇمتىلىپ بارا جاتقان ەسىمدەردى ءبىز ەندى قايتا زەرتتەۋىمىز كەرەك. ءوز باسىم، التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ۇلان عايىر ەلدى يەمدەنگەن حالىقتىڭ  ەمشىلەرى بولماعان دەگەنگە  سەنبەيمىن.

الەمدىك ادەبيەتتە فريدريح شيللەر، ارتۋر كونان دويل، كوبا ابە، ۋيليام سومەرسەت موەم، ۆلاديمير دال، انتون چەحوۆ، ميحايل بۋلگاكوۆ، ۆاسيلي اكسەنوۆ، گريگوري گورين سىندى جازۋشىلار ادەبيەتكە كەلەر الدىندا دارىگەر بولعاندار. ال بىزدە از... مەن بىلەتىن زەيىن شاشكين مەن سوۆەتحان عابباسوۆ. سوسىن اقىن مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى  - كۇلاش احمەتوۆا عانا. مەملەكەتتىك سىيلىق دەمەكشى، اتالمىش ماراپات تۋرالى مەنىڭ ويىم مۇلدەم وزگەردى. بىزدەگى وسى اتاق، ابىروي دارىگەر مەن فەلدشەرلەرگە، مەدبيكە مەن سانيتارعا، جەدەل جاردەم جۇرگىزۋشى شوفەرعا نەگە بەرىلمەيدى؟ نەگە از؟... كوكەسىنىڭ اقشاسىنا 3 كليپ تۇسىرگەن جاڭا جۇلدىزدار دا، مەنىڭ ارىپتەستەرىم دە ارمانسىز ەكەن. ءار جىل سايىن جەلتوقساندا ءار سالادا قۋاناتىندار از ەمەس. بىراق وبلىستى بىلاي قويايىق، الىستاعى اۋداننىڭ، اۋىلداعى مەدپۋنكتتىڭ ءبىر دارىگەرى نە ءبىر فەلدشەرى وسىنداي اتاق  الدى ما؟ مەن ەستىگەن ەمەسپىن. مىنا كورىنبەس سوعىستىڭ بەلگىسىز باتىرلارى بولاشاقتا دا، وسىلاي جۇرە بەرە مە؟ نەگە بىزدە «حالىق دارىگەرى» بولماسا «ۇزدىك دارىگەر» دەگەن اتاق-ابىروي جوق. نەگە وسى سالاعا كەلگەندە تارىلىپ قالدىق؟ باسقا-باسقا اكادەميك، بۇگىنگى كۇنى اۋىرىپ جاتقان كامال ورمانتاەۆ بولماسا اباي بايگەنجين سياقتى دارىگەرلەر نەگە «ەڭبەك ەرىنە» لايىق ەمەس؟ وسىنداي دارىندى ەڭبەگى سىڭگەن دارىگەرلەر بىزدە بارشىلىق. جانە ول اتاقتان مەملەكەت ۇتپاسا، ۇتىلمايدى. كەرىسىنشە دارىگەر- فەلدشەرلەردى ماراپاتتاۋ-مىڭداعان جاندارعا ستيمۋل بولار ەدى.  وسى تۇرعىدا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ مىنا ىندەتكە بايلانىستى الدىڭعى شەپتە جۇرگەن دارىگەرلەردىڭ جالاقىسىن كوتەردى. ۋرا!!! براۆو!!! پرەزيدەنت مىرزا! ادىلدىك از ۋاقىتقا بولسا دا ورنادى. مەنىڭ ەندىگى تىلەگىم، ويىم  - وسىنداي جالاقىنى قازاقستانداعى بارلىق دارىگەرلەرگە، فەلدشەر، مەدبيكەلەرگە جاساسا نۇر ۇستىنە نۇر بولارى حاق... جانە ءدال وسىلاي ماردىمدى دەڭگەيدە قالسا ەكەن دەيمىن...مىسالى مەنىڭ بىلەتىنىم الەمدە ەڭ ۇلكەن جالاقى الاتىن مامانداردىڭ قاتارىنا دارىگەرلەر مەن يۋريستتەر جاتادى. ولاردىڭ شايلىعى – ءبىزدىڭ دارىگەرلەرىمىزدىڭ ايلىعىنداي. جارايدى كەڭەس كەزىن ايتپاي-اق قويايىن، سوڭعى 30 جىلدا ءبىزدىڭ ەلدە ەڭ كوپ وقىعان ماماندىق – زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستتەر ەكەن. مەملەكەتتىك، جەكەمەنشىك جوعارعى وقۋ ورىندارىندا گراندتاردىڭ كوبىسى وسى سالاعا جۇمسالدى. ال، سودان ءبىلىم الىپ، دۇرىلدەپ شىققان  كىم بار؟ قاي زاڭگەردى ەل بىلەدى؟ قاي ەكونوميست الەمگە، قالا بەردى قازاقستانعا قانداي جاڭالىق اشتى؟ ەگەر ستاتيستيكاعا قاراساڭىز ءار دارىگەرگە 5-6 زاڭگەردەن بولماسا ەكونوميستتەن كەلەدى. بۇل قىزىق ازداي ءبىر كەزدەرى مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا بالالاردى ەمدەيتىن – پەدياتريا ءبولىمىن جاۋىپ تاستادى. كىم جاپتى؟ نەگە جاپتى؟ ودان كىم، نە ۇتتى؟ بىلمەيمىن...بىلەتىنىم اكادەميك اعامىز كامال ورمانتاەۆ جىلاپ ءجۇرىپ سول ماماندىقتى قايتا اشتىرعانى. ەرتەڭىن ويلاماعان بۇل سول كەزدەگى دەنساۋلىق ءمينيسترىنىڭ، ونىڭ قاسىنداعى جاندايشاپ پىساقايلاردىڭ كەسەلى، كەسىرى... الگىندەگى جالاقى جايلى... «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ، مىنەزدەرىن كورگەندە.» دەپ اباي ايتپاقشى ، ءبىر سالانى ايتا كەتەيىن. ول – سپورت. ەلدەگى لەگيونەر-سپورتسمەندەردىڭ جالاقىسىن كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. ال، ەگەر گولليۆۋدتى ايتسام – سەنبەيسىز. ول تەك تۇسكە كىرەتىن سومما. مىسالى كەزىندە «قايراتقا» كەلگەن ادرەي ءارشاۆيننىڭ جالاقىسى 1 جىلدا -1,5-2 ميلليون دوللار بولسا، جەرار گوۋدىڭ گونورارى 2 ميلليون ەۆرودان تومەن تۇسپەيدى. ال حوككەي شە؟ ولاردىڭ ءبىر ايلىق جالاقىسى 60 مىڭ ەۆرودان 100 مىڭ ەۆروعا جەتىپ، ءبىر جىلدا 1,300 000 ەۆرودان – 1,800 000 ەۆروعا دەيىن جەتەدى. «استانا» ۆەلوسپورتىن ايتپاي-اق قويايىن... بۇعان نە دەيسىز؟ ارشاۆين بولماسا، جەرار گوۋ 1-2 جىل دوپ تەپتى...  اقشا الدى دا كەتتى... قايران قازاعىم-اي! وسىنشاما قىرۋار اقشانى نەگە ءبىز مەديتسيناعا بولمەدىك؟ ءيا ارقايسىسى ءارتۇرلى سالا... اقىلعا سالعىم كەلسە دە، شىداي الار ەمەسپىن. ويتكەنى قالاي بولعان كۇندە دە ول قارجى مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىنەن، ياعني ءبىزدىڭ قالتامىزدان تۇسكەن اقشا ەمەس پە؟ وسىنى تۇسىنەتىن كىم بار؟ كىمگە بارىپ جىلايىن؟ بۇل تەك سپورت قانا ەمەس، كينوفەستيۆال دە سول. «ءبىزدىڭ فەستيۆالگە پالەن جۇلدىز كەلدى» دەپ سوناۋ گولليۆۋدتان بولماسا ەۆروپادان 1-2 كۇنگە كەلەتىن جۇلدىزداردىڭ گونورارى تۇسكە كىرەدى. انام جارىقتىق «ءولىم بايدىڭ – مالىن شاشادى، كەدەيدىڭ – ارتىن اشادى» دەيتىن. مىنە بىزدە سول كۇيگە تۇستىك. بىزدە ماسكا- بەتپەردە بولماسا ينفەكتسياعا ارنالعان ارنايى كوستيۋمدەر تىگەتىن ارناي فابريكا جوق ەكەن. يۆل – دى ايتپاي-اق قويالىق. قازىر قايدا قاراساڭ دا «ءالدالدالاپ» وتىرعان ەل. « جىرتىق ۇيگە – تامشى جاۋ» دەگەندەي مۇنايدىڭ دا ماسەلەسى قيىنداپ كەتتى. اسىرەسە قازىرگى سوققى بىزگە قاتتى باتتى. الدىڭعى شەپتەگى – وسى ىندەتپەن كۇرەسىپ جۇرگەن جاندار جان ۇشىرا ايقايلاعان ۇندەرى بىردە جەتسە، بىردە جەتپەيدى. تۇسىنەم دە، قىنجىلام... انەۋكۇنى قاراسام فەيسبۋكتە ءبىر جاس دارىگەر جىگىت جىلارمان بوپ سويلەپ تۇر. ايتقانىنا قوسىلام... سوندىقتان دا بۇل ءسوزىمدى سوعان ارنادىم.

بەرىلمە باۋىرىم! مويىما جىگىتىم! اتاڭ قازاق تالاي –تالاي شايقاستى باسىنان وتكىزگەن. تاريحتا نەبىر قيىن-قىستاۋ كۇندەر، ەل باسىنا  كۇن تۋعان زاماندار بولعان. سول زار زاماننان بىزدەي ۇرپاقتى امان-ەسەن ساقتاعان سول سەنىڭ اتا-باباڭ...  سەن سول باتىر ەلدىڭ ۇلانىسىڭ! كوپپەن كورگەن ۇلى توي. ءيا بىلەم... شارشادىڭ... باۋىرجان مومىشۇلى دا ءدال قازىرگى سەنىڭ جاسىڭدا ەل قورعاعان. سەندە سونداي ازاماتسىڭ. قاسىم اقىن ايتپاقشى «كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس» دەپ بۇل ىندەت تە وتەر-كەتەر. ەل ەسىن جيار. جانە سەن شەت ەلگە كەتەم دەمە. بۇل سەنىڭ وتانىڭ... بۇل جەردە سەنىڭ اتا-باباڭنىڭ زيراتى جاتىر. بۇل تەك ءبىزدى عانا ەمەس، الەمدى جاۋلاعان پاندەميا. ادامزات امان بولسا، بۇعان دا بۇعاۋ تابىلار. سەن جەڭىستى كۇندەردە ماڭدايىڭ جارقىراپ، ورتامىزدا ەركەلەپ جۇرەتىنىڭە مەن سەنەم. ويتكەنى ءبىزدىڭ سەنەرىمىز دە، سۇيەنەرىمىز دە سەندەرسىڭدەر. ءالى-اق سەندەر جايلى «اق حالاتتى ازاماتتار» تۋرالى ولەڭ دە، پوەما دا، پوۆەستەر دە جازىلادى، فيلمدەر تۇسىرىلەدى. مەن وعان بەك سەنەم. جانە ءسوزىمنىڭ سوڭىن مۇقاعاليدىڭ ولەڭىمەن بىتىرەيىن:

توقتا-توقتا، ەي، جىگىت، ايالداعىن.
قانە، قالاي جاعدايىڭ، بايانداعىن.
...تاجىريبە مەكتەبىن ءوتىپ جۇرسەڭ،
دارىگەرلىك كاسىپكە تايانعانىڭ.

تايانعانىڭ، قاراعىم، تايانعانىڭ،
ادام ءۇشىن بارىڭدى ايانباعىن.
ادام تۇرار الدىڭدا، ۇمىت بولار،
ولىكتەر مەن سويىلعان قوياندارىڭ.

ەندى الدىڭدا تۇرادى ءتىرى جاندار،
ءبىرى ءسۇيىپ، كىم ءبىلسىن، ءبىرى قارعار...
قيمىلداماي كىرپىگى جاتسا-داعى،
بايقاعايسىڭ، شىقپاعان ءتىرى جان بار!

كاسىبىڭنەن كەتپەگەي جەرىپ مۇلدە،
(اقىل ايتىپ كەتتىم-اۋ جەلىكتىم بە؟)
ولگەندەردى تىرىلتەم دەپ ويلاعان،
دەنەسىنەن جان ىزدە ولىكتىڭ دە.

جولىڭ بولسىن، بارا عوي، اينالايىن،
اينالايىن، قورعاۋشىم، قارعادايىم!
كاسىبىڭە مەن سەنىڭ باسىمدى يەم،
باسىمدى يەم، نەسىنە ارلانايىن...

قۇرمەتپەن، تالعات تەمەنوۆ.

Abai.kz