قازىرگى قوعامدا ادامداردىڭ اتتارى مەن تەكتەرى ءارتۇرلى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە تەككە -وۆ//-ەۆ، -وۆا/-ەۆا، اكەسىنىڭ اتىنا -وۆيچ، -وۆنا سەكىلدى اففيكستەر جالعانىپ كەلدى. قازاقستان تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەل بولعالى ءوز ۇلتتىق سيپاتىمىز بولۋى كەرەك - دەگەن نيەتپەن تەگىمىزدەگى ورىس اففيكستەردەن ارىلىپ، قازاقشالاپ جازىپ ءجۇرمىز. بىراق ونىڭ وزىندە بىرىزدىلىك جوق. وسى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىلۋ ءۇشىن ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى رىسبەرگەن قىزدارحان قۇرماشقىزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. اڭگىمەنى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

قازىرگى قوعامدا ادامداردىڭ اتتارى مەن تەكتەرى ءارتۇرلى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە تەككە -وۆ//-ەۆ، -وۆا/-ەۆا، اكەسىنىڭ اتىنا -وۆيچ، -وۆنا سەكىلدى اففيكستەر جالعانىپ كەلدى. قازاقستان تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەل بولعالى ءوز ۇلتتىق سيپاتىمىز بولۋى كەرەك - دەگەن نيەتپەن تەگىمىزدەگى ورىس اففيكستەردەن ارىلىپ، قازاقشالاپ جازىپ ءجۇرمىز. بىراق ونىڭ وزىندە بىرىزدىلىك جوق. وسى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىلۋ ءۇشىن ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى رىسبەرگەن قىزدارحان قۇرماشقىزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. اڭگىمەنى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

قۇرمەتتى، قىزدارحان قۇرماشقىزى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1996 جىلعى 2 اقپانداعى ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋ ءتارتىبى تۋرالى جارلىعى قانشالىقتى ورىندالىپ جاتىر؟

جاۋاپ - بۇل جارلىقتىڭ قابىلدانۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جىلدارىندا  ۇلتتىق سانانى، ۇلتتىق نامىستى تەربەيتىن ۇلكەن سەرپىلىس بولدى. ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ تەگى  جاپپاي -وۆ/-وۆا، -ەۆ/-ەۆا جالعاۋلارىنان ارىلا باستادى. تولقۇجاتتارىنىڭ قازاق تىلىندە راسىمدەلگەندىگىنە جۇرتشىلىق ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ قۋاندى. احاج، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى قازاق ەسىمدەرىندەگى ورىسشا جۇرناقتارسىز قۇجاتتارىڭىزدى ەش كەدەرگىسىز راسىمدەيدى. الايدا ەگەمەندىگىمىزگە 20 جىل تولسا دا، باياعى جارتاس سول جارتاس كۇيىندە قالىپ وتىر، اتى-جوندەرىن راسىمدەۋدەگى قازاق ازاماتتارىنىڭ اۋرە-سارساڭى تولاستار ەمەس. ويتكەنى احاج-لار ءسىزدىڭ اتى-جونىڭىزدەگى ورىسشا جۇرناقتاردى الىپ تاستاپ، ونى قازاق قارىپتەرىمەن  «كيىندىرگەن» بولادى. ورەسكەل بۇرمالانعان اتى-جوندەردى تۇزەتۋگە بىزدە نەگىز جوق، قاقىمىز جوق دەيدى. ءسويتىپ، باسىندا مۇقالعان ۇلتتىق نامىس قايتادان سىنعا تۇسەدى. مىسالى، كەنچەلەكوۆ (كەڭشىلىك),چۋچۋناەۆ (شوشاناي), دىلدىباەۆ ء(دىلداباي), كونتورين (حانتورە) جانە «قاتتى قازاقشالاعان» دىحانوۆ، ءاربولوۆ سىندى اتى-جوندەردى كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى.

سوندا وۆ-تى الىپ تاستاعانىمەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن دۇرىستاۋعا ەشكىمنىڭ قۇقى جوق پا؟ بۇنى رەتتەۋ قاي ۋاقىتقا دەيىن سوزىلادى؟

جاۋاپ - ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى ت. جانۇزاقتىڭ باستاۋىمەن ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرىن قازاقشا جانە ورىسشا راسىمدەۋدىڭ ارنايى نۇسقاۋلىق جوباسىن ازىرلەپ جوعارى  جاققا ۇسىنىپ وتىر. وسى جايت رەسپۋبليكاداعى كوپتەگەن ۆەدومستۆو مەن مەكەمە جانە ازاماتتاردى قۇجاتتايتىن ورىنداردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتەر دەگەن ويدامىز.

مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ 1994 جىلى قاراشادا وتكەن ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن رەتتەۋدىڭ تۇجىرىمداماسى بەكىتىلگەن. سودان بەرى باسقا تۇجىرىمدامالار شىقتى ما، شىقسا قانداي وزگەرىستەر ەنگىزىلدى؟

جاۋاپ -  بايقاساڭىز، بۇل تۇجىرىمداما مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق كوميسسيا ءماجىلىسى شەشىمىمەن بەكىتىلىپ، سول كەزدەگى كەڭەس سەسسياسى مەن پارلامەنتكە زاڭداستىرۋ ءۇشىن جىبەرىلەدى دەپ ايتىلعان. الايدا پارلامەنتتە تۇجىرىمداما قارالىپ، بەكىتىلگەن جوق. سوندىقتان  بۇل تۇجىرىمداما نورماتيۆتىك - قۇقىقتىق تۇرعىدان دارمەنسىز بولدى. الايدا كوپتەگەن قۇجاتتاۋ ورىندارى ءوز جۇمىسىندا وسى تۇجىرىمداما قاعيداتتارىن باسشىلىققا الىپ وتىر دەسە بولادى.  ال 2005 ج. قابىلدانعان  «قر مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق جۇمىس تۇجىرىمداماسى» جالپى رەسپۋبليكاداعى وسى سالا بويىنشا جۇرگىزىلەتىن ءىس-شارالاردىڭ باعىتىن ايقىنداپ بەردى. وندا قازاق اتى-جوندەرىن رەتتەۋگە قاتىستى 3.3 تارماعىندا بىلاي دەلىنگەن: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ تەگىن، اكەسىنىڭ اتىن جانە جالقى ەسiمدەرiن رەتتەۋ. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جۇرگiزۋ ءۇشiن مىناداي ic-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلەدi: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى iستەر مينيسترلiگىمەن، رەسپۋبليكانىڭ ازاماتتىق حال اكتiلەرiن جازۋ ورگاندارىمەن بiرلەسiپ، قازاق انتروپونيمياسى بويىنشا سوزدiكتەر مەن انىقتامالىقتار شىعارۋ جونiندەگi ۇيلەستiرۋ جانە ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قامتاماسىز ەتۋ;
قازاق ءتىلىنىڭ فونومورفولوگيالىق نورمالارىنا سايكەس ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ تەگiن، اكەسiنiڭ اتىن جانە جالقى ەسiمiن يندەكساتسيالاۋدى جۇرگiزۋدi, دۇرىس رەسiمدەۋدi جانە باسقا تiلدەرگە ترانسليتەراتسيالاۋدى ۇيلەستiرۋدi جۇزەگە اسىرۋ;
انتروپونيميالىق بەلگiلەۋلەردi بiردەيلەندiرۋ جونiندەگi جانە ولاردىڭ قازاق تiلiندە جازىلۋىن، ولاردى باسقا تiلدەرگە ترانسليتەراتسيالاۋدىڭ بiرتۇتاس ەرەجەلەرiن بەلگiلەۋ جونiندەگi جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ.
جالپى قازاق ەسىمدەرى نورماعا كوپتەگەن جاعدايدا كونە بەرمەيدى، ءبىر عانا ەسىمنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى  قولدانىلا بەرەدى.قالىق/حالىق، ىسمەت/سمەت، سپانديار/اسپانديار، ياعني بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا قاتە بولىپ ەسەپتەلمەيدى. جوعارىدا ونوماستيكا ءبولىمى ءتيىستى نۇسقاۋلىق جوباسىن ازىرلەدى دەدىك قوي. سوندا وسى جايتتار ەسكەرىلگەن.

ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقتار اتى-ءجونىن جازعاندا ۇشتىك جۇيەنى پايدالانعان دۇرىس پا، الدە ەكىلىك جۇيە دۇرىس پا؟

جاۋاپ - حالىقارالىق تاجىريبەدە ەكىلىك جانە ۇشتىك جۇيە دە  قولدانىلىپ ءجۇر، ازاماتتاردىڭ قالاۋىنشا وسى ەكەۋىنىڭ دە بولعانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز.

چ.س. تەميروۆ دەگەن ازامات 2009 جىلى استانادا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياداعى بايانداماسىندا -وۆ، -وۆا دەگەن جالعاۋلاردى قالدىرا سالساق ءبىز ورىس بولىپ كەتپەيمىز عوي دەگەندى العا تارتادى، وعان نە دەر ەدىڭىز؟

جاۋاپ - بۇل ماسەلەنى چ.س. تەميروۆ دۇرىس كوتەرمەگەن. كونفەرەنتسيالاردا، تەلەباعدارلامالاردا ودان ارىلۋ كەرەكتىگى جونىندە، كەرىسىنشە، پىكىر ۇنەمى ايتىلىپ كەلە جاتىر، ونى ايتۋشىلار ىشىندە مەن جانە ش. قۇرمانبايۇلى سياقتى بەلگىلى ءتىل ماماندارى بار. ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگىندەگى -وۆ//-ەۆ، -وۆا/-ەۆا ورىس جالعاۋلارىنان تۇبەگەيلى ارىلۋ قاجەتتىگى كۇمان تۋدىرمايدى.

قازىر ازاماتتار بۇرىنعى ورىستىڭ -وۆ، -وۆا دەگەن جالعاۋىنان ارىلامىن دەپ تەگىنە -تەگى، -ءۇبىرى، -شوبەلەگى، -اۋلەتى جانە -تان دەگەن شىعىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋىن قولدانىپ ءجۇر. وسىلارعا ءسىزدىڭ جەكە كوزقاراسىڭىز؟

جاۋاپ - قازاقستان حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مۇشەسى بولىپ، كوپتەگەن مەملەكەتتەرمەن  ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق قاتىناسقا ءتۇسىپ وتىر. بايقاساق، وزگە لينگۆومادەنيەت وكىلدەرىنىڭ  ۇلتتىق دەڭگەيدە تۇراقتالعان ەكى-ءۇش مودەلدەن اسپايتىن اتى-ءجونى ۇلگىلەرى قالىپتاسقان. شىعىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋلارىن «شۇبىرتىپ» كۇلكى بولمايمىز با جۇرتشىلىققا. حالىقارالىق ستاندارتتاردان اسپاي، ءارى كەتسە ەكى-ءۇش نەگىزگى فاميليا جاساۋ ۇلگىسىنە توقتالۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

نولدىك فورماداعى فاميليالار ازاماتتىڭ جىنىسى تۋرالى اقپارات بەرمەيدى، ونى كەمشىلىك دەپ ويلامايسىز با؟

جاۋاپ - تۇرىك تىلىندە تەگىن جاساۋدا نولدىك فورما كەڭىنەن كورىنىس تابادى: زەيناب قورقماز، تالاپ تەكين جانە ت.ب.، تۇرىكتەر ەسىمىنە قاراپ اجىراتادى. الايدا قازاقتاردا ءبىراز ورتاق ەر جانە ايەل ەسىمدەرى كەزدەسەدى: بەيبىت، باقىت جانە ت.ب. سونىمەن قاتار ونوماستيكا بولىمىنە الماتى قالاسىنىڭ  اۋداندىق احاج بولىمدەرىنەن ءبىرلى-جارىم ازاماتتار وزدەرىنىڭ، بالالارىنىڭ تەگىندەگى كەزىندە «الىپ تاستاعان» -وۆ/-وۆا جالعاۋىن قايتارۋدى ءوتىندى، ويتكەنى مەكتەپتە ت.ب. جەرلەردە قولايسىزدىق تۋعىزادى دەيدى. كوش جۇرە تۇزەلەدى دەمەكشى، بارلىعىنا ۋاقىت سىنشى، ءتولتۋما تەگىمىزگە وزگە مادەنيەتتىڭ  جالعاۋىن جاماۋدىڭ ءوزى وعاش كورىنەتىن كەز دە تۋادى. ۇلتتىق سانانىڭ جوعارى كوتەرىلۋى وزگە مادەنيەتتىڭ  مۇنداي «جاماۋلارىن» جامىلۋعا ءوزى-اق جىبەرمەيدى. 

قازىرگى اتى-ءجوندى جازۋداعى ورفوگرافيالىق اۋىتقۋلاردى قالايشا ءبىر ىزگە تۇسىرۋگە بولادى؟ مىسالى: باتىرشا-ۇلى سايلاۋ، ديحان-بابا ابىلەۆ، عايسا-عالي سەيتاق، قايدار ابدۋ-الي تۇعانبايۇلى، زينول-عابدەن قابيۇلى بيسەنعالي سىندى اتى-جوندەر قازىر كوپتەپ كەزدەسەدى.

جاۋاپ - پروف.ت. جانۇزاق مۇرىندىق بولىپ، ونوماستيكا بولىمىندە ازىرلەنگەن نۇسقاۋلىقتا بۇل جونىندە ارنايى باپ بار، ياعني قازاق اتى-جوندەرىندە دەفيس، سىزىقشالاردى قولدانۋدىڭ ورفوگرافيالىق، ەملەلىك تۇرعىدان ەش قيسىنى جوق. بۇل وزگە لينگۆومادەنيەتتەگى انتروپونيمدىك جۇيەدەگى ەسىم، فاميليا جاساۋ مودەلدەرىنە ەلىكتەۋ. 

9. قازاقستاندا كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى، ال بىزدە اتى-جونگە قاتىستى شىعىپ جاتقان زاڭدار مەن تۇجىرىمدامالار قازاقتارعا عانا ارنالعان. وسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟  

جاۋاپ - بۇل ماسەلەنى ءبىز «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە (2010, تامىز) «قر تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋ» تۋرالى 2011-2020 جج جاڭا باعدارلاماعا قاتىستى بەرىلگەن سۇحباتىمىزدا قوزعاعان بولاتىنبىز. راسىندا، قازاقستاندا تۇركىتىلدەس كوپتەگەن ۇلتتار مەن حالىقتار تۇرىپ جاتىر. رەسپۋبليكانىڭ مادەني-الەۋمەتتىك كەڭىستىگىندەگى جاعداياتتىڭ كورسەتكىشى رەتىندە مىنانى ايتۋعا بولادى. سوڭعى بىرەر جىل ىشىندە ونوماستيكا بولىمىنە قۇجات راسىمدەۋگە كەلگەن ارالاس (تاتار-قازاق، ۇيعىر-قازاق، ءازىربايجان-قازاق) نەكەدەن تۋعان بالالاردىڭ انالارى ۇلتى قازاق بولسا، تولقۇجاتىن مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە راسىمدەگىسى كەلەتىندىگى بايقالدى. قىرعىز، ورالمان اعايىن-قاراقالپاق، وزبەك ازاماتتارى كەزىندە ۇلتىمىز دۇرىس كورسەتىلمەي، اتى-ءجونىمىز وزبەكشە، قىرعىزشا جازىلعان - دەيدى. ءيا، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ اتى-جوندەرى وزبەكستاندا مىندەتتى تۇردە وزبەك تىلىندە راسىمدەلەدى. نەمەسە ۇلتى ۇيعىر، ءازىربايجان، تۇرىك ازاماتتارى ءوز تىلىمىزدە راسىمدەگىمىز كەلەدى دەيدى، بىرىنشىدەن، وسى جاعدايدى رەتتەيتىن زاڭ جوق، ەكىنشىدەن مامان جوق، سوندىقتان، وزگە ۇلتتىڭ ءبارىن اتى-جوندەرى ورىسشا راسىمدەلەدى دەگەن ءسوز. تۇركىتىلدەس كەيبىر ازاماتتار وندا اتى-ءجونىمىزدى قازاقشا راسىمدەيمىز دەيدى. وعان نە ءۇشىن قارسىلىق كورسەتۋىمىز كەرەك. مۇنداي «تاجىريبەمىز» بار. جالپى بۇل بولاشاقتا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلاناتىن پروبلەما. 

اڭگىمەڭىزگە راحمەت.